Կոմիտասի Մասին՝ Հալիտէ Ա. Էտիպի Յուշերը

ՄԵԼԻՆԷ ԳԱՐԱԳԱՇԵԱՆ

Առաջի անգամ Հալիտէ Էտիպի մասին լսեցի, երբ Թուրքիա իմ ճամբորդութեան կիտը (առաջնորդը-Խմբ.) լսելէ ետք, թէ ինչո՛ւ եկեր եմ Թուրքիա՝ ըսաւ. «Մեր պատմութեան մութ օրերը»։ Ան աւելցուց, որ ջարդերու մասին իմացեր է Հալիտէ Էտիպի գիրքէն: Որոշ ժամանակ անց, կարդացի Էտիպի եւ Կոմիտաս վարդապետի հանդիպման մասին յօդուած մը, զոր պահեցի:

Երբ Կոմիտասի հոգեբանական վիճակի վերլուծումը կ՛ընէի, այդ յօդուածը կրկին կարդացի, ապա գնեցի Էտիպի յուշերը, ուր ո՛չ միայն Կոմիտասի մասին գրուած էր, բայց նաեւ Անթուրայի որբանոցին մասին: Էտիպ՝ Թուրքիոյ յայտնի ու յարգուած գրագէտը, հրաւիրուեր էր Ճամալ Փաշայի կողմէ՝ վարելու Անթուրայի (Սուրիա, ապա Լիբանան) որբանոցը եւ թրքացնելու հայ որբերը:  Աւելորդ է ըսել, որ երկու նիւթերն ալ հետաքրքրական էին ինծի համար, երբ կ՛ուսումնասիրէի Ցեղասպանութեան հեռակայ ազդեցութիւնները՝ սերունդներու վրայ:

Հալիտէ Էտիպ Սուլթան Համիտի քարտուղարին աղջիկն էր. յաճախած էր յոյն քրիստոնիա դպրոց մը, ուր հանդուրժող էին այլ ազգերու նկատմամբ: Յառաջաբանին մէջ Հ. Տագ կը գրէ. «Թէեւ ոչ առաջինը, Հալիտէ Էտիպ (1882-1964) ամենաբեղուն օսմանցի թուրք կին գրողն է իր 21 վէպերով, չորս պատմուածքներով, երկու թատրերգութիւններով, չորս գիտական ուսումնասիրութիւններով եւ երկու հատոր ինքնակենսագրութեամբ» (Հ. Էտիպ, 2005/1926, էջ v*):

Յուշերուն մէջ Էտիպ կը գրէ, որ Կոմիտաս յաճախ կը հրաւիրուէր Թուրք Օճախ՝ իր երգարուեստը հրամցնելու: Գիտենք, որ բանտարկութենէն քանի մը շաբաթ առաջ, ան հրաւիրուած էր երգելու: Էտիպ կը յիշէ. «Այդ սրահին մէջ է, որ ճանչցայ Կոմիտաս վարդապետը, հայ կղերականը, երաժիշտը, երգահանը: Ան այն երաժիշտ, դերասան եւ դասախօսներէն մէկն էր, զորս կը հրաւիրէր Օճախը շաբաթական իր ներկայացումներուն:

Կոմիտաս շատ ճանչուած էր իր անատոլեան երգերով եւ հին Կրեկորեան երաժշտութեամբ, զորս հաւաքեր էր տարիներու համբերատար աշխատանքով, Կոստանդնուպոլսոյ եւ Անատոլուի մէջ: Ան մարզեր էր հայ երիտասարդներու երգչախումբ մը եւ մեծ ղեկավարի մը հռչակը շահած էր հայերուն մօտ»:

Էտիպ ճիշդ է, երբ կը գրէ, որ Կոմիտաս լաւ գիտեր թրքերէնը, սակայն, սխալ է այն, որ Կոմիտաս երաժշտութիւնը հաւաքեր էր Պոլսոյ մէջ. Մինչեւ 1910, մինչեւ Պոլիս փոխադրուիլը, Կոմիտաս արդէն հայկական գաւառներէն հաւաքեր էր հազարաւոր ժողովրդային երգեր:

Էտիպ կը շարունակէ. «Երբ երեւցաւ իր կղերականի սեւ, երկար հանդերձով, իր մութ դէմքը՝ ինչպէս որեւէ պարզ անատոլցուի, իր հոգեյոյզ աչքերը կարօտով լի, ու իր ձայնը հնչեցուց իր զօրաւոր ու մաքուր նօթաներով, իրեն զգացի որպէս Անատոլուի ժողովրդական հեքիաթի եւ երաժշտութեան մարմնացումը: Երաժշտութիւնը յաճախ էի լսեր մեր քեմացի եւ էրզըրումցի սպասաւորներէն: Ան պարզապէս բառերը հայերէնի էր վերածեր: Սակայն, ես լեզուին ուշադրութիւն չդարձուցի. միայն զգացի այդ փափուկ եւ անյոյս (tender and desolate melody from the lonely wastes of Anatolia) եղանակի իմաստը Անատոլուի միայնակ կորուստներէն եկած (էջ  371)։

Մինչ Կոմիտաս իր 24 Յունիս 1908 թուականի ինքնակենսագրութեան մէջ գրած էր. «Ես ծնուել եմ 1869 Սեպտեմբերի 26ին, Փոքր Ասիայի Կուտինա կամ Քիւթահիա քաղաքում: Երրորդ օրն ինձ մկրտել են եւ անունս դրել Սողոմոն: Հայրս՝ Գէորգ Սողոմոնեանը, քիւթահիաբնակ էր, մինչ մայրս՝ Թագուհի Յովհաննիսեանը, Բրուսացի: Երկուսն էլ հայ են: Հօրս եւ մօրս ազգատոհմը ի բնէ ձայնեղ է։ …Մօրս ու հօրս տաճիկ լեզուով եւ եղանակներով յօրինած երգերը, որոնցից մի քանիսն արդէն գրել եմ 1893 թուից հայրենիքումս, դեռ երգում են մեծ հիացմունքով մեր քաղաքի ծերերը: Քիւթահիայի մէջ հայերը թրքախօս էին: Թագուհին թրքերէնով կը յօրինէր երգեր. ինչպէս ուրիշ հայեր, Թուրքիոյ մէջ, Քիւթահիայի հայերը խստիւ կը պատժուէին թուրք կառավարութեան կողմէ եթէ հայերէն խօսէին»:

Հետեւաբար, Կոմիտասի քաջ ծանօթութիւնը թրքերէնին եւ այն, որ, իր մօր յօրինած երգերը ձայնագրած էր, իրեն թուրք չէի՛ն դարձներ:

Էտիպ կը շարունակէ նկարագրել. «Ծանօթութիւնը, որ սկսաւ, շարունակուեցաւ, Կոմիտաս յաճախ գալով իմ տունը երգելու: Ան շարունակեց գալ նոյնիսկ հայերու եւ թուրքերու իրար ջարդելէն ետք: Երկուքս ալ լռելեայն տանջուեցանք դէպքերէն, բայց, ո՛չ մէկս այդ մասին չխօսեցանք:  Մեհեմմետ Էմին եւ Եահիա Պէյերը, երկուքն ալ մեծ բանաստեղծներ, որոնք ազգայնականութիւնը մարդկայնօրէն կը նայէին, կը հետաքրքրուէին իր բնաւորութեամբ եւ եկան իրեն լսելու: Եուսուֆ Ակչուրան եւս եկաւ՝ երաժշտութիւնը սիրելով, բայց յայտարարեց, որ Կոմիտասը մեծ վնաս հասցուցած է թուրքին, գողնալով անոր ժողովրդական երաժշտութիւնն ու երգերու մշակոյթը»։

Այս միտքերը յատուկ չէին միայն Էտիպին եւ Աքչուրային. Մարտ 1915ին, Օճախի մէջ, Կոմիտասի երգի ելոյթէն ետք, երաժշտասէր հանդիսատէսներու մէջէն լսուեր էր. «Աստուած պահէ իրեն չար աչքերէ», (Սիրունի, 1969, էջ 45-47 ևԳարագաշեան, (2014), էջ  93): Օրուան բանախօսը շեշտեր էր, որ, Անատոլուի զաւակը, Հայ հոգեւորականը, իր նուիրումով ու ծանր աշխատանքով թռիչք տուած էր հայ երաժշտութեան եւ իր հաւաքած երգերը ներկայացուցած որպէս հայ ազգային ժառանգութիւնը, մինչ Թուրք կրօնաւորները այդ չէին ըրած, թէ հայ ժողովուրդը Թուրքիոյ մշակութային կեանքի յառաջատար դիրքերուն վրայ կը մնար: Կոմիտաս նստեր էր դաշնամուրին, երգեր ու նուագեր՝ սրահը թնդացնելով ծափահարութիւններով ու գովեստներով (Նոյն):

Կոմիտաս շարունակեր էր իր աշխատանքը մինչեւ իր բանտարկութիւնը, 1915, Ապրիլ 23:

Էտիպ աւելի վարը կը գրէ.

«Կոմիտաս Քիւթահիայէն էր, աղքատ  ծնողքէ: «Ծնողներէս ժարանգեցի զոյգ մը կարմիր կօշիկ եւ երգ մը… Կօշիկները հօրմէս էին, բայց երգը մօրմէս… (373). հայերէն չէին գիտեր»։ Կոմիտաս (հայերէնը) սորվեր էր վերջը: Ծնողները հաւանաբար թրքական ծագում ունէին, այն թուրքիսներէն, որոնք Կրեկորեան եկեղեցիի միացեր էին: Բիւզանդացի ղեկավարները թուրք ցեղերը կանչեր էին, որպէս պատուար Սարասենիկ յարձակումներու, եւ հակառակ անոր, որ ասոնք յատկապէս հարաւային սահմաններուն դրուած էին, ոմանք ուրիշ տեղ գացած են… Ան հայ ազգային մըն էր, եթէ նոյնիսկ թուրք էր կամ հայ, բայց խառնուածքով ու սրտով իսկական Անատոլուի թուրք էր, իցիւ անգիտակցաբար։ Որպէս մարդ եւ արուեստագէտ, Կոմիտասը հազուագիւտ արժէք էր: Այն ճգնումը, որով մաքուր եւ գեղեցիկ պարզութեամբ հայերուն սորվեցուց, կարելի պիտի ըլլար այլ ազգութիւններուն եւս ընդօրինակել: Կարժէր լսել իր Անատոլուն երգով եւ զգացումով ներկայացնելու ոճը»:

Գրելով Կոմիտասի աքսորէն վերադարձին իրենց հանդիպման մասին՝ Էտիպ կ՛աւելցնէ.

«Օր մը, Կոմիտաս հայերէնով երգեց «Ավէ Մարիա»ն, որ վեցերորդ դարու ստեղծագործութիւն էր, հազուագիւտ գեղեցկութիւն. կրօնական ու զգացական մթնոլորտը այնքան գրաւեց զիս, որ հարց տուի, եթէ որեւէ շարական երգի վերածած է: «Այո» ըսաւ, «հարիւր մէկերրորդ»ը։ «Շատ յոգնա՞ծ ես երգելու համար», հարցուցի. ան ընկողմանած էր ցած աթոռին, դաշնամուրին մօտ եւ դէմքը սպիտակ էր, ցաւի տարօրինակ կնճիռներով:

Սկսաւ երգելու առանց տեղը փոխելու: Երբ սկսաւ երգելու, զգացի, որ մթնոլորտը չ՛ունէր այն սուրբ եւ համեստ գեղեցկութիւնը, որ «Ավէ Մարիա»ն ունի… Երկիւղ զգացի եւ տարօրինակ զգացում մը: Բնազդաբար գրադարանէն Ս. Գիրքը առի եւ գտայ 101րդ շարականի վերջին տունը. «Պիտի ջնջեմ երկրէն բոլոր չարը, որ կտրեմ բոլոր չարագործները Տիրոջ քաղաքէն»»:

Էտիպ կը հասկնայ իմաստը ու կ՛եզրականացնէ.

«Իր հոգիին ատելութեան եւ վրիժառութեան ճիչն էր դէպի իմ ժսղովուրդը…  1915ին Օճախը ի գործ դրաւ իր ազդեցութիւնը  որ չաքսորուի, բայց 1916ին ունեցաւ լուրջ մտային խանգարում, որ տեղի տուաւ այդ սարսափելի ժամանակներու ճնշման տակ:  Դոկտ. Ատնանը աղաչեց Թալաթ Փաշային, որ թոյլ տայ Փարիզ երթալու բուժման համար: Տակաւին ապաստանարանի մէջ է»:

Իմ գիրքը, ուսումնասիրուած այլ աղբիւրներէ՝ դէպքերը այլ կերպ կը ներկայացնէ, համոզուած ըլլալով, որ Կոմիտաս հայ էր՝ ամուսնոյս ազգականը:

Աղբիւրներ՝

Գարագաշեան, Մ. (2014):  «Կոմիտաս Մեծ Եղեռնի Զոհը»: Երեւան՝ ԴԱԼԼ:

«Կոմիտաս Վարդապետ Կուտինացի» (Միջին Ասիա, Պրուսայի Մարզ), (Յունիս 24), էջ 2:

Edibe, H. A. (2005/1926).  Memoirs of Halide Edibe. A. Pankoff (Ed.).

Karakashian, M. (2014). Komitas: Victim of the Great Crime.  Yerevan: Zangak.