ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
– Ահա՛ կաթողիկոսին դիմանկարը:
– Եւ Նիկոլայ երկրորդի հրովարտակը անոր ոտքերուն տակ… Շատ տպաւորիչ է:
– Հայոց պատմութեան ամենաճգնաժամային թուականներից էր 1903ի Յունիսի 12ը, երբ ցարական կառավարութիւնը փորձեց բռնագրաւել, պետականացնել հայկական եկեղեցու եւ հոգեւորականութեան պատկանող անշարժ գոյքերը, հայկական թեմական ազգային դպրոցները:
– Եւ նկարիչը, պատմական ճշգրտութեամբ փոխանցած է այդ պահը, երբ մեծագոյն հայրենասէրը ստացեր է ռուս ցար Նիկոլայ Բ.ի տխրահռչակ հրովարտակը:
– Ծերունազարդ վեհափառը, որ ծանօթ է եղել հրովարտակի ներածութեանը, չի բացել այն ու արհամարհելով գցել իր ոտքերի առաջ: Գիտէք, ռուս գրող Գորկին ինչպէ՞ս էր բնորոշել այդ օրէնքը. «Ինքնակալական կառավարութեան կողմից Հայաստանի եկեղեցական ունեցուածքի թալանի ամենախայտառակ ակտ»:
– Արուեստագէտը եղած է իր ժողովուրդի յոյզերուն, ընդվզումին թարգմանը. նկարին մէջ Խրիմեան Հայրիկը աննկուն է, ունի յաղթական առաջնորդի մը արտայայտութիւնը:
– Նկարում ես տեսնում եմ «հայ»ը, յանձն իր սիրելի կաթողիկոսին, որ ծառացել է իր իրաւունքը եւ սրբութիւնները ոտնակոխել փորձողի դիմաց: Բայց նկարը ռազմաշունչ չէ, ընդհակառակը, դիտում եմ խաղաղասէր հոգեւորականի լուռ եւ յամառ պահանջատիրութիւնը:
Հայաստանի ազգային պատկերասրահին մէջ երիտասարդ արուեստաբանուհի Ելիզաւէթայի հետ կը վայելենք հայ ազգային պատմանկարչութեան հիմնադիր Վարդգէս Սուրէնեանցի «Խրիմեան Հայրիկ» դիմանկարը. իւղանկար մը, որ ստեղծուած է 1906ին, 246×160 սմ. կտաւի վրայ: Նկարին առջեւ կը մնանք անխօս. ու այդ պահուն կը սկսի հոսելու «հրովարտակ» բառին համառօտ պատմութիւնը:
– Հրովարտակը արքունի հրամանագիր է, պաշտօնական գրաւոր դիմում, ողջոյն, յայտարարութիւն, կարգադրութիւն, հասարակական, քաղաքական կամ միջազգային կարեւոր փաստաթուղթ, իշխանի գրաւոր դիմումը ժողովուրդին՝ կարեւոր նշանակութիւն ունեցող իրադարձութեան մը կամ դէպքի մը առիթով:
– Դժբախտաբար, նաեւ ենթարկման կոչ, հրաման կամ գաղութատիրական կարգադրութիւն: Ըստ երեւոյթին, մենք հայերս հրովարտակների հետ հաշտ չենք եղել, անհանգիստ յարաբերութիւն ենք ունեցել:
– Իրաւունք ունիս. ամէն նամակ աւետիս չէ, սկսելով Յազկերտի կրօնափոխութեան հրովարտակէն, որ Պարսկաստանէն եկած էր, ինչպէս նոյնինքն «հրովարտակ» բառը: Բունը fravartak է, պահլաւերէն բառ մը, որ կը նշանակէ «նամակ, գրութիւն»: Արմատն է vart, «ոլորել, գլորել»: Փոխառութեամբ անցած է արամերէնի եւ վրացերէնի մէջ՝ «րոարտակի»: Իրանեան լեզուներու հիւսիս-արեւելեան մէկ ճիւղին՝ սոգդերէնի մէջ, frawart կը նշանակէ «գլան, գիրքի հատոր»: Առաւելաբար, «հրովարտակ» եւ յունական «կոնդակ» բառերը նոյնիմաստ են, որովհետեւ կոնդակը նոյնպէս «գալարուած մագաղաթ» է: Անիկա եկած է «կոնդաքս» բառէն, որ իր կարգին կը նշանակէ «ձող, գաւազան»: Հնագոյն հրովարտակները՝ հաւատարիմ իրենց արմատներուն, եղած են գալարեալ մագաղաթներ, կլոր ձողի վրայ ոլորուած թուղթեր:
– Հայը յաջողել է օտար բռնակալների հրովարտակներին ցոյց տալ այնպիսի հակազդեցութիւն, որ հակառակորդը հարկադրուել է ետքայլ անել. պարսկական արքունիքի 449 թուականի հրովարտակին հայ իշխանները չեն ենթարկւում, ապստամբում են Վարդան Մամիկոնեանի գլխաւորութեամբ: Պարսիկների թագաւորը զօրք է ուղարկում Հայաստան, Մուշկան Նիսալաւուրտի գլխաւորութեամբ: Ապա, ծանօթ պատմութիւն է, Աւարայրի ճակատամարտը…
– Իսկ Եղիշէ պատմիչը ունի հետեւեալ հաղորդումը. «(Վասակ) …Գրեաց հրովարտակ եւ աշխարհին Յունաց, ցուցանելով նոցա այլ ընդ այլոյ ստութեամբ, առ այր մի, որոյ Վասակ անուն էր, յայնց Մամիկոնենից…»: Իմ կարծիքով՝ ցարական իշխանութեան համար նոյնպէս անկանխատեսելի էր Հայրիկին հակազդեցութիւնը։ Անդրկովկասի հայերը, մէկ մարդու նման՝ ոտքի ելան ու պաշտպանեցին ազգային արժանապատուութիւնը: Վերջապէս նահանջեց բռնատիրութիւնը: Ցարը ստորագրեց նոր հրովարտակ, աւետաբեր նամակ մը այս անգամ, Հայ առաքելական եկեղեցւոյ գոյքը իր հարազատ տիրոջ վերադարձնելու եւ հայկական դպրոցները վերաբանալու 
մասին:
Հրաժեշտ կու տանք նկարին: Ելիզաւէթան կը հարցնէ.
– Այնպէս լինի, որ օտար բառեր գան Հայաստան, հարստացնեն մեր լեզուն, բայց ո՛չ ստրկացնող «հրովարտակներ», ենթարկման կոչեր եւ այլ կարգադրութիւններ: Ինչպէ՞ս կարելի է:
– Սուրէնեանցը դար մը առաջ նկարեր է այդ հարցումին պատասխանը. բաւ է մէկ բարեպաշտ, հայրենասէր առաջնորդ ու անոր հետեւող միահամուռ ժողովուրդ: