ՌՈՒԲԻՆԱ ՓԻՐՈՒՄԵԱՆ
Հինգ հայ երիտասարդների աներեւակայելի արարքը աշխարհը ցնցեց: Փորթուգալիայի Լիզբոն մայրաքաղաքի թուրքական դեսպանատունը օդն էր ցնդել: Եւրոպական լրատուամիջոցներին յղուած գրութեամբ Հայ Յեղափոխական Բանակը յանձն էր առնում արարքի պատասխանատուութիւնը եւ յայտարարում. «Մենք որոշեցինք այս շէնքը օդը հանել եւ մնալ փլատակներուն տակ: Անձնասպանութիւն չէ այս, ոչ ալ խելագարութիւն, այլ մեր զոհողութիւնը ազատութեան բագինին (a sacrifice to the altar of freedom)»:
Վաչէ Տաղլեան
Սեդրակ Աճէմեան
Սիմոն Եահնէեան
Սարգիս Աբրահամեան
Արա Քըրջլեան
Հինգ անուններ, հինգ հերոսներ, որոնք կայծակի պէս փայլատակեցին երկինքը մեր ժողովրդի այդ նոր ընձիւղած ազատագրական զինեալ պայքարի ու անցան: Երիտասարդ հոգիների բոց կրակը բերին հայրենիքի ազատութեան աւերակ դարձած ատրուշանը վառելու: Իրենց կեանքի վառ գարունը ապրեցին գործով: Գործեցին հաւատքով: Զոհուեցին հաւատքին: Աներեւակայելի սխրանք, նուիրում, այսօրուայ նիւթական աշխարհի համար մանաւանդ այդ օրերին անըմբռնելի զոհագործութիւն: Հինգ ողջակէզ դիակներ մահուան ընդերքից խօսեցին աշխարհին այն լեզուով ու այնպէս, որ 60 տարիների հայ ժողովրդի խաղաղ պայքարը՝ քաղաքական քարոզչութեամբ, դիւանագիտական բանակցութիւններով եւ խնդրագրերով չէր կարողացել իրականացնել: Վերջապէս, աշխարհը լսեց հայի ձայնը, որ հնչեց հաւատով, հնչեց վճռականութեամբ:
«Մենք ձեզմէ բաժնուեցանք մի դաժան օր, երբ մեր կեանքը զոհելու անխախտ որոշմամբ, հաստատ քայլերով, մեր հայրերու թուրք դահիճներու հարազատ յաջորդ՝ թուրք դիւանագէտներու որջը կոխեցինք: Լսեցէ՛ք մեզ այսօր: Ահա մեր հաւատը: Ահա մեր նպատակը»:
Պատգամը յստակ էր՝ ծայրագոյն նուիրում հայ ժողովրդի չլուծուած Դատի արդար լուծման ճամբին: Որովհետեւ, ինչպէս Վաչէ Տաղլեանն էր այնքան պարզ եւ հարազատօրէն բանաձեւել՝ «Մենք ալ ազգ ենք եւ մեր իրաւունքն է ուրիշ ազգերու պէս ապրիլ մեր հողերուն վրայ», եւ ինչպէս Արա Քըրճըլեանն էր եզրակացրել՝ «Առանց հայրենիքի, առանց մեր հողերուն, ո՛չ ապագայ կայ, ո՛չ կեանք կայ, ո՛չ ալ ընտանիք կ՛ըլլայ»:
Եւ փոթորկուել էր Հարաւային Քալիֆորնիայի հայ համայնքը: Լիզբոնի գործողութեան լուրը հայ մարտիկների պայթեցրած ռումբի պէս պայթել եւ տարբեր մեկնաբանութիւնների առիթ էր տուել:
Որոշ մարդիկ անհանգստացան, շփոթուեցին, չլինի՞ թէ օտարը մեզ վատ աչքով նայի, չլինի՞ թէ մտածեն, որ հայերը անհանգիստ «թերորիստ»ներ են, չլինի՞ թէ հայի ստեղծած խաղաղ, կարգապահ ու հնազանդ կերպարը խաթարուի, մանաւանդ, որ միջազգային լրատուամիջոցները անդրադառնում էին թուրք դիւանագէտների դէմ կատարուող մահափորձերին, արծարծւում էր Հայոց Ցեղասպանութիւնը՝ ի հարկէ մեծ մասամբ չակերտների մէջ առնուած կամ «կարծեցեալ» (alleged genocide) որակումով, իսկ արդարամարտիկները քիչ բացառութեամբ ներկայացւում էին որպէս ահաբեկիչներ, terrorist-ներ: Մինչեւ այսօր էլ օրինակ Wikipediaն այսպէս է բանաձեւել գործողութիւնը. «The 1983 Turkish embassy attack was a terrorist attack on the Turkish embassy in Lisbon on 27 July 1983. ի հարկէ, դրան հակառակ, Armeniapediaն գրում է. «On July 27, 1983, the five men, known as the Lisbon Five, stormed the Turkish Embassy in Lisbon demanding Turkey acknowledge its 1915 Genocide of Armenians». Արդէն ընդունուած եւ շատ կրկնուած միտք է. «Մէկի ահաբեկիչը միւսի ազատամարտիկն է՝ One՛s terrorist is another՛s freedom fighter».
Շղթայազերծուած զինեալ պայքարը այնուամենայնիւ պարտադրեց շատերին աւելի խորը մտածել: Պէտք էր այլեւս Հայկական հարցի համար տարուող պայքարը լուրջի առնել: Հայ Դատը հնացած, մեռած բան չէր, այլ՝ ներկայ կեանքի մէջ տրոփուն, ապրող, ճնշող, հրատապ մի հարց: Ու պատիւ իրեն, Հայ Երիտասարդաց Դաշնակցութիւնը լիաթոք արձագանքեց: Յատկանշական էր նոյն տարուայ Սեպտեմբերի ոգեկոչման, յարգանքի յուշ երեկոն: Ինձ համար անմոռանալի է տիրող մթնոլորտը՝ անհուն ցաւ, ափսոսանք, բայց եւ հպարտութիւն, ոգեւորութիւն, պայքարի իմաստը խոր ըմբռնելու եւ կարելիութեան բոլոր պայմաններում գործի մէջ մտնելու: Յայտագիրը աչքիս առջեւն է այսօր. ՀԵԴի 9 ուխտերի վճռական բանաձեւումներն եմ մտաբերում. յայտագրին մասնակցող պատանիներ ու երիտասարդներ, արդեօք դեռ շարունակո՞ւմ են յանձնառու մնալ: Արդեօք հայապահպանման ու Հայ Դատի պայքարի ռազմադաշտում դեռ պատնէշի վրա՞յ են մնում: Սագօ Պէրպէրեան, Ալինա Դորեան, Ռուբինա Նալբանդեան, Վրէժ Շխրտմեան, Արաքսի Խանզատեան, Թամար Տէր Մկրտիչեան, Հրաչ Հինդլեան, Մարինէ Գէորգեան, Սոնա Բալուլեան, Տիգրան Բալուլեան, Արամ Յովսէփեան, Վիգէն Յովսէփեան, Գառնիկ Սարգիսեան, Վահէ Յագուբեան եւ վերջապէս Հայր Մուշեղ վարդապետ Մարտիրոսեան, որ հոգեհանգիստը մատուցեց. ու դեռ այդ երեկոյին յաջորդած, կամ ընդհանրապէս հայոց զինեալ պայքարի ներշնչանքով արձակ ու բանաստեղծութիւն ստեղծագորող երիտասարդները: Ո՞ւր են: Դուք դատեցէք:
Հայոց Ցեղասպանութեան համաշխարհային ճանաչման ու թուրքի ոճիրը թուրքին ընդունել տալու սփիւռքահայութեան պայքարը նոր փուլի մէջ էր մտել: Լիզբոնը առաջինը չէր եւ ոչ էլ վերջինը եղաւ: Մտաբերէ՛ք Օթաւայի, Վիեննայի, Փարիզի, Վաթիկանի, Մադրիդի, Բեռնի, Քոփենհագենի, Լոս Անջելըսի, Բելգրադի գործողութիւնները: Հայկական Ցեղասպանութեան Արդարութեան Մարտիկներին՝ Justice Commandoes of the Armenian Genocide, Հայ Յեղափոխական Բանակին՝ Armenian Revolutionary Army, եւ որոշ գործողութիւններով ինչու չէ նաեւ Հայաստանի Ազատագրութեան Հայ Գաղտնի Բանակին՝ Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia յարած հայ անձնուրաց երիտասարդները իրենց ուսերին էին առել մեր այդ նոր պայքարի է՛ն ամենադժուարին բաժինը, երբ Հայ Դատի եւ հայ ժողովրդի արդար պահանջատիրութեան ճամբի վրայ դրամ չէ վճարելիքը, ժամանակ եւ տաղանդ չէ նուիրելիքը, այլ կեանք՝ երիտասարդ, նորափթիթ, յոյսով, սիրով, իդէալներով ու երազներով առլցուն:
30 տարի է անցել Լիզբոնի գործողութիւնից: Աւարտուել է Հայ Դատի պայքարի մի կարեւոր հանգրուան՝ իր յետին թողնելով յեղափոխականացած սփիւռքահայ երիտասարդութիւն, որ իր դերը պիտի ստանձնէր ու իր անմիջական մասնակցութիւնը պիտի բերէր Արցախեան ազատագրական պայքարում:
30 տարի է անցել: Փոխուել է միջավայրը, փոխուել են պայմանները, մարտահրաւէրներն ու պահանջուած մարտավարութիւնը: Բայց Լիզբոն 5ի պատգամը պահել է իր ուժականութիւնը որպէս աղբիւր ներշնչման, որպէս խորհրդանիշ՝ գերագոյն նուիրումի:
Շարունակուող անդեդեւ պայքարի արդիւնքում, այսօր շատ պետութիւններ ընդունել են Հայոց Ցեղասպանութիւնը որպէս պատմական ճշմարտութիւն: Աշխարհաքաղաքական քարտէսները լուրջ փոփոխութիւնների են ենթարկուել: Սփիւռքահայութեան պայքարում անմասն Խորհրդային Հայաստանը անկախ է այսօր: Մեր ազատամարտիկների անձնուրացութեամբ եւ արիւնով գնուած de facto իրավիճակով անկախ է նաեւ Արցախը: Ահա եռակողմանի հսկայական ուժ եւ կարողականութիւն՝ դէմ դնելու համար թուրք պետութեան անկոտրում ուրացումին: Ի հարկէ, մեծ է փոփոխութիւնը Թուրքիայի ներքին ընկերաքաղաքական մթնոլորտում եւս. բայց իշխանութիւնները մերժում են ճանաչել կատարուած Ցեղասպանութիւնը, մերժում են խօսել անգամ հայ ժողովրդի հողային ու տնտեսական հսկայ կորուստի արդար հատուցման մասին, ու ձեռք ձեռքի տուած եղբայր Ազըրբէյջանի հետ քանդում են ու քանդում, բռնազավթուած հողերի վրայից հայու հետքը ոչնչացնում:
Դեռ շատ բան կայ անելիք: Հայ Դատի լուծման պայքարը վտանգաւոր փուլ է թեւակոխել: Գիտակցո՞ւմ ենք արդեօք թէ այս հանգրուանին որքան կարեւոր է միացեալ պայքարը նոյն մտայնութեամբ, նոյն նպատակասեւեռումով ու նոյն ռազմավարութեամբ: Գիտակցո՞ւմ են արդեօք Հայաստանի իշխանաւորները, թէ՞ դեռ տեռորիստն ու ազատամարտիկը զանազանելու դժուարութիւն ունեն: Հայաստանի Պռօշեան գիւղի վատօրէն նահատակուած դաշնակցական գիւղապետ Հրաչ Մուրադեանի երազն էր Լիզբոն 5ի յիշատակին յուշակոթող կառուցել: Թոյլ կը տրուի՞ արդեօք երազը յետ-մահու իրականութիւն դարձնել:
Այսօր հաւաքուած ենք այստեղ ոգեկոչելու անմոռաց յիշատակը Լիզբոն 5ի նահատակների: Բայց ոգեկոչումը անիմաստ կը լինի, եկեղեցական հոգեհանգիստը հանգիստ չի բերի այդ հինգ հերոսների հոգիներին, եթէ մենք այսօր հոգեպէս չձուլուենք նրանց դաւանած գաղափարների հետ, եթէ չիւրացնենք նրանց նպատակը, եթէ չուխտենք շարունակել նրանց գործը՝ մեր կարողութիւններից ու կարելիութիւններից էլ վեր ելլելու ու որեւէ ձեւով մասնակից դառնալու այսօր տարուող պայքարին:
Եթէ ունենք այդ գիտակցութիւնը, որ ես հաւատում եմ որ ունենք, ուրեմն հպարտօրէն յիշենք մեր զինեալ պայքարում զոհուած բոլոր ազատամարտիկներին եւ մաղթենք, որ հողը թեթեւ գայ նրանց տառապած ոսկորներին:
Վաչէ, Սեդրակ, Սիմոն, Սարգիս, Արա, թող խաղաղ մնայ ձեր հոգին, որովհետեւ հայը այսօր, հայ երիտասարդները, որոնք կարող էին ձեր զաւակները լինել եթէ ձեզ բնականոն կեանք վիճակուած լինէր, գիտակցում են ձեր գործի մեծութիւնը, գնահատում ու բաժանում են ձեր բարձր նպատակները: