ՎԱՐԴՈՒՀԻ ՔՈՒՇԵՐԵԱՆ
Այսօր որոշակի գաղափար ունենք Վանի, Մուսա լերան, Տարօնի ինքնապաշտպանական կռիւների գոյութեան մասին, որովհետեւ այդ մասին յաճախ գրուել են յօդուածներ, գրքեր: Այնթապի, Ուրֆայի եւ Խաստուրի հերոսամարտերի մասին եղած անդրադարձը, ի հարկէ սահմանափակ է, շատերի համար՝ անծանօթ: Ներկայ եւ գալիք սերնդին հաղորդակից դարձնելու նպատակով բերենք մի օրինակ այդ հերոսամարտերից:
Օգտուելով մեր ձեռքի տակ եղած աղբիւրներից, յանգում ենք այն եզրակացութեան, որ Ուրֆայի հերոսամարտը ետ չի մնում միւսներից: Ընդհակառակը, այն հայոց պատմութեան ամենահերոսական էջերից է: Այդ մասին անցեալ դարի բանաստեղծ Եդուարդ Գոլանճեանը մի ակնարկով անդրադարձել է Ուրֆայի հերոսամարտին: Բանաստեղծը ափսոսանքով է յիշում, որ հակառակ որոշ յուշերի եւ վկայութիւնների գոյութեան, «Եդեսիոյ աննման դիմադրութեան պատմութիւնը դժբախտաբար միշտ մառախուղի ներքեւ մնաց»: Մեծ է եղել այդ հերոսամարտի պատմութեան թողած տպաւորութիւնը, որ առիթ է ընձեռել բանաստեղծին թղթին յանձնելու այս գեղեցիկ ակնարկը, որից մի հատուած եւս ներկայացնում ենք ընթերցողին. «Ես ինքս շատ կը լսէի Եդեսիոյ հայ կիներուն հերոսական դիմադրութեան մասին: Մանրամասնութիւններ եւ անուններ կը պակսէին ինծի: Այսօր անուն մը ունիմ շրթունքիս տակ եւ այդ անունին չափ փառաւոր պատմութիւն մը, որ կը սարսէ էութիւնս: Այդ անունն է աշխարհի ամէնէն անծանօթ եւ ամէնէն հոյակապ անունը՝ Մկրտիչ Եօթնեղբայրեան: Մտի՜կ ըրէք իր պատմութիւնը, հանճարային հնարքներով լեցուն իր դիմադրութեան վսեմ ժեսթը. եւրոպական ամէնէն նուրբ մարտագիտութենէ վեր իր գերագոյն հանճարեղ սլացքը Եդեսիոյ հայաբնակ բարձունքին վրայ, շրջապատուած իր ցեղին քաջամարտիկ երեք հարիւր քոյրերով եւ տասնեակ մը արիասիրտ, հսկայ եղբայրներով, որոնց շարքին մէջ իր անունը կը փայլի իբրեւ անշիջելի արեւ մը»: Հեղինակը, հաւանաբար, ստոյգ աղբիւրներից է քաղել սոյն զգայացունց վկայութիւնը, որ դարձել է ներշնչանքի աղբիւր բանաստեղծի համար. այն գալիս է աւելացնելու մի նոր փաստ, որ այդ գոյամարտին մասնակցողների մեծամասնութիւնը՝ շուրջ երեք հարիւրը, եղել են կանայք, որոնք «իմացեալ մահով» ծառացել են, մինչեւ վերջին շունչը կռուելով թուրքական մի քանի հազարանոց բանակի դէմ, նրան պատճառելով զգալի կորուստներ: Յատկանշական են Ֆախրի փաշայի խօսքերը. «Ինչ կը լինէր մեր վիճակը, եթէ այս ծանր օրերին մի քանի Ուրֆաներ մեր դէմ այսպէս ծառանային»:
Հայոց Ցեղասպանութեան 100րդ տարելիցն է եկող տարի: Լրանում է նաեւ Ուրֆայի եւ միւս հերոսամարտերի հարիւր տարին: Յիշենք նրանց, յիշենք բոլորին: Դա սրտի պարտք է: Թող յաւերժանայ նրանց խնկելի յիշատակը: