ԿՈՐԻՒՆ ԱՐՔ. ՊԱՊԵԱՆ
«Մահ ոչ իմացեալ մահ է, մահ իմացեալ անմահութիւն է»:
ԵՂԻՇԷ
Մեր այս գրութեան հիմնական նպատակն է, պատմագիտական, քաղաքական ու մասնագիտական խնդիրներ քննարկելուց աւելին, գնալ մեր եկեղեցական եւ ազգային պատմութեան մայր ակունքներին, հաղորդակից դառնալու համար հաւատաւոր ու քաջարի մի սերունդի կրօնական եւ քաղաքական գաղափարախօսութեան, որ պատկանելով հանդերձ մեր պատմութեան ամենաբախտորոշ ժամանակաշրջանին, այսօր եւս, աւելի քան 1.500 տարիներ յետոյ մեր գոյութեան պայքարի հիմքն է կազմում, կորիզը հայ ժողովրդի զաւակների մեծամասնութեան աշխարհահայեացքի եւ կեանքի իմաստասիրութեան:
Եւ որպէսզի մեր հաստատումները վերացական ճշմարտութեանց տպաւորութիւն չթողնեն, անհրաժեշտ է մի պահ, մտքի աչքերով յետ դառնալ աւելի քան տասնվեց դարեր եւ դիտել Վարդանանց սրբազան պատերազմը Դ. եւ Ե. դարերի պատմական խորքում, ժամանակի ազգային եւ միջազգային իրադարձութեանց շրջագծում:
387 թուականին Հայաստան աշխարհը երկու մասի էր բաժանուած հարեւան երկու հզօր կայսրութեանց՝ Բիւզանդիոնի եւ
Արդարեւ Դ. դարի վերջաւորութեան եւ Ե. դարի կէսերին, Հայաստանը բաժանուեց երկու մրցակից կայսրութեանց միջեւ, ապրում էր քաղաքական եւ կրօնական ծանր պայմանների տակ: Մի կողմից հայ ժողովուրդը բիւզանդական իշխանութեան ներքոյ, կտրուած իր հոգեւոր եւ աշխարհիկ կենտրոնից՝ Վաղարշապատից, ապրում էր ամէն օր ձուլման եւ ապազգայնացման վտանգը, միւս կողմից՝ Պարսկահայաստանում, որտեղ գտնւում էր Հայրապետական Աթոռը, 428ից ի վեր, Սահակ կաթողիկոսի Տիզբոն կանչուելով եւ պաշտօնազրկումով, Հայաստանեայց եկեղեցին եւս մատնուել էր ծանր կացութեան:
Թէեւ Հայաստանը 387ից ի վեր կորցրել էր իր պետական անկախութիւնը եւ հայրենիքի աշխարհագրական միութիւնն ու հողային ամբողջականութիւնը, սակայն Ե. դարի սկզբում, հայոց պատմութեան դժուարին եւ տագնապալից այդ օրերում, հայ կեանքի տխուր երկնակամարի վրայ շողացել էր հայ գրերի գիւտի հրաշքը: Մեծն Սահակ Պարթեւ իմաստուն հայրապետը եւ Հացեկացի հանճարեղ զաւակը՝ Մեսրոպ վարդապետը, հայ գրի յօրինումով եւ սրբազան դպրութեան հիմնադրութեամբ կառուցել էին Հայաստան աշխարհի զոյգ երկրամասերում հայ հոգու եւ մարմնի անառիկ բերդերը, մեր քրիստոնէական հաւատքի եւ ազգային նկարագրի պաշտպանութեան լոյսի անխորտակելի ամրոցները:
Կարողանալ լաւագոյնս ճանաչելու համար ազգային եւ կրօնական ապրումների այն աւազանը, որտեղից Վարդանանց սերունդն իր արեան եւ կրակի՝ վերստին ծնունդն էր ստացել, անհրաժեշտ է այստեղ շեշտել հետեւեալ պատմական իրողութիւնը: Եթէ Դ. դարի սկզբում հայ ժողովուրդը ընդունելով քրիստոնէութիւնը որպէս պետական կրօն, լոկ անուանապէս քրիստոնէացաւ, ապա միայն Ե. դարի առաջին կէսում էր, որ քրիստոնէական կրօնը, Թարգմանիչ վարդապետների յաւէտ օրհնեալ ճիգերով հայեացաւ եւ Հայաստանեայց եկեղեցին եւս ստացաւ իր հայադրոշմ եւ ազգային իւրայատուկ նկարագիրը: Իսկ Ոսկեդարի այդ հրաշագործ ոգին, որով զսպանակուած էին մեր երախտարժան Թարգմանիչ հայրերը, ո՛չ թէ միայն ներշնչման եւ ստեղծագործութեան անսպառ աղբիւր հանդիսացաւ նրանց անմիջական աշակերտների համար, այլ նաեւ սպառազինեց հոգեւոր անխորտակելի զէնքերով՝ Վասն Յիսուսի եւ Վասն հայրենեաց պատերազմի դաշտ նետուող հոգեւորականների եւ աշխարհականների քաջարի բանակը:
Մէկ օրինակ տալու համար յիշենք միայն, որ Վարդանանց պատերազմի պատմութեան անմահանուն դիւցազներգակ Եղիշէին, նոյնպէս օրուայ կաթողիկոսին՝ Յովսէփ Հողոցմեցին, որ հայոց ապստամբութեան գլխաւոր ղեկավարներից մէկն էր, աշակերտներն էին Մեսրոպ Մաշտոցի եւ Սահակ Հայրապետի, ինչպէս էր մեծամասնութիւնը Վարդանանց ապստամբութիւնը հրահրող եւ այն կազմակերպող հոգեւորականութեան: Ինչ վերաբերում է Մամիկոնեան տոհմի առիւծասիրտ սպարապետ Վարդանին, նա Թարգմանչաց շարժման հայրը հանդիսացած Սահակ կաթողիկոսի հարազատ թոռն էր: Նա իր մեծ հօր ծնկերի վրայ բացել էր իր հոգին քրիստոնէական ճշմարտութեանց, սնուել եւ աճել էր Աստուածաշնչի պատգամներով, դաստիարակուել էր քրիստոնէական հաւատալիքների եւ աստուածային ճշմարտութեանց շնչով եւ թրծուած՝ աստուածասիրութեան եւ հայրենապաշտութեան անխառն ապրումով եւ անյողդողդ հաւատքով: Վաղուց զինուորականի ասպարէզ ընդգրկած՝ հայոց պատմութեան առասպելական եւ դիւցազնաշունչ այս սպարապետը իր մէջ էր մարմնաւորում թէ՛ (մօր կողմից) իր մեծ հօր՝ Լուսաւորչի տան վերջին շառաւիղին՝ Սահակ կաթողիկոսի քրիստոնէական հաւատքի զօրութիւնն ու իմաստութիւնը, եւ թէ (հօր կողմից) իր Մամիկոնեան պապերի հայրենասիրութիւնն ու քաջութիւնը հայրենիքի սուրբ հողի պաշտպանութեան ի խնդիր չար ոսոխի դէմ միշտ բարձրացող քաջայաղթ բազուկը Հայկի:
Արքայից արքայ Յազկերտ Բ.ի հալածանքները Հայաստանում սկսել էին արդէն 440ական թուականներից: Սակայն, Պարսկաստանի վարած քրիստոնեահալած քաղաքականութիւնը հայութեան նկատմամբ նորութիւն չէր: Այն սկիզբ էր առել այն օրուանից, երբ քրիստոնէութիւնը՝ Գրիգոր Լուսաւորչի եւ Տրդատ արքայի ճիգերով, 301 թուականին պետական կրօն էր դարձել Հայաստանում: Պարսկաստանի կասկածոտ վերաբերմունքը հայութեան կրօնական անջատողականութեան նկատմամբ առաւել մտահոգիչ էր դարձել Դ. դարի առաջին քառորդից յետոյ, երբ քրիստոնէութիւնը դարձաւ նաեւ Հռոմեական կայսրութեան սահմաններում նախապատուութիւն վայելող եւ տիրապետող կրօն, Մեծն Կոստանդիանոսի օրօք: Եւ, որովհետեւ Հայաստանի կրօնական եւ քաղաքական իշխանութիւնները շատ բնականօրէն իրենք իրենց աւելի հակած եւ կապուած էին զգում քրիստոնեայ Բիւզանդիոնին, քան թէ զրադաշտական Սասանեաններին, հեշտ է մեզ համար ըմբռնել, թէ ինչո՛ւ դարեր շարունակ, մինչեւ իր կայսրութեան քայքայման օրերը, Տիզբոնի քաղաքականութիւնը եղել էր՝ ջնջել, ջախջախել եւ արմատախիլ անել քրիստոնէութիւնը Հայաստանից:
Այլապէս, ինչպէ՞ս բացատրել դեռեւս Դ. դարից սկսած մերթ բռնութեամբ, մերթ խարդաւանութեամբ Մեհրուժանների եւ պարսիկ զօրքերի միջոցով հայութեան պարտադրուող հաւատուրացութիւնն ու կրակապաշտութիւնը: Այսուհանդերձ, ի տես քրիստոնեայ կայսրերի հայատեաց եւ ազգակործան քաղաքականութեան՝ գործադրուող յունական բաժնի հայերի վրայ 387 թուականից յետոյ, հայ քաղաքական միտքը եւ հոգեւորական ղեկավարութիւնը չէին կարող հայութեան ճակատագիրը ամբողջութեամբ կապել քրիստոնեայ կայսրութեան, իր նախարարական տներն ու ինքնանկախ նուիրապետութիւնը նետելով Բիւզանդիոնի ձուլարանի մէջ: Եթէ նրանք բարի աչքով էին նայում իրենց հաւատակից հայերի կրօնին, այսուհանդերձ հռոմէական կենտրոնաձիգ եւ միապետական վարչակարգի տակ, հայութեան պետական անկախութիւնն ու ազգային իւրայատուկ նկարագիրը դատապարտուած էին կորստեան եւ բնաջնջման: Այլ խօսքով, պատմական Հայաստանն եւս ապրում էր այդ օրերի երկու հզօր կայսրութեանց՝ պարսկական սալի եւ հռոմէական մուրճի միջեւ:
Սակայն, հայ կեանքի վրայ կախուած այդ Դեմոկլեսեան սուրի մնայուն սպառնալիքը մասամբ հեռացուել եւ այդ անել կացութեան լուծումը գտել էր Հայաստանեայց եկեղեցին գրերի գիւտի հրաշքով, որից յետոյ՝ աշխարհագրական սահմաններով եւ վարչակարգերի տարբերութեամբ բաժանուած հայութիւնը, իր հայածէս պաշտամունքով, հայերէնի թարգմանուած Աստուածաշնչով եւ ազգային սեփական մշակոյթով իր համար կերտել էր հոգեկան մի նոր հայրենիք, որի սահմանները անդրանցնում էին հողային ամէն բաժանում, պետական ամէն կառոյց եւ օտար ազդեցութիւն, բռնացող իր երկրի եւ հոգու վրայ:
Այդ հոգեկան հայրենիքին մաս կազմող հայութիւնը այլեւս ունէր իր կրօնական ինքնուրոյն արտայայտութեան ճանապարհով եւ ազգային խորունկ գիտակցութեամբ ըմբռնուած՝ յոյնից եւ պարսիկից տարբեր ժողովրդի զաւակները եղած լինելու արդար հպարտութիւնը: Եւ դեռեւս, այդ հոգեկան հայրենիքին պատկանող հայութիւնը, որ ունէր իր ոտքերի տակ իր պապերի արեամբ եւ արցունքով թրջուած հողը, իր նայուածքի եւ հոգու մէջ հայրենի լեռների վսեմ ճակատներն ու անդնդախոր հովիտները, Հայաստանեայց եկեղեցու երկնակարկառ կաթողիկեներն ու դրանց գմբեթների վրայ յաղթականօրէն աստուածարեալ խաչերը, իր առաջին մարտիրոսների եւ սուրբերի նշխարները, ուզում էր ի գին ամէն զոհողութեան այդպէս մնալ եւ ի պահանջել հարկին, ունէր նաեւ իր կեանքով այն պաշտպանելու անվկանդ վճռակամութիւնը:
Ահաւասիկ այսօրինակ հայութեան հաւատքի ապառաժին եւ հայրենասիրութեան գրանիտին եկել էր զարնուելու Յազկերտ արքայից արքայի հաւատափոխութեան հրամանը Հայաստանում: Յազկերտ՝ արտաքին պատերազմների եւ ներքին երկպառակութեանց պատճառով չէր շտապել այդ հրահանգը աւելի շուտ գործադրել իր հպատակ հայերի վրայ: Նախ՝ խաղաղ եւ անուղղակի միջոցներով նա փորձեց տկարացնել երկրի պատերազմական կարողութիւնը, ըստ Եղիշէի վկայութեան, առաջին անգամը լինելով 443 թուականից սկսած հայկական զօրքին ուղարկելով Ապար աշխարհ՝ Քուշանների դէմ կռուելու համար: Թէեւ երկու տարիներ յետոյ նրանք ուղարկուեցին տուն, սակայն նորերը կանչուեցին նրանց տեղ ամէն տարի, եւ այս շարունակուեց մինչեւ 449 թուականը: Հայկական բանակի այս զինուորների վրայ՝ կտրուած հայրենի աշխարհից՝ մերթ անուղղակի եւ յաճախ էլ բացորոշ կերպով ճնշում էր բանեցւում ուրանալու քրիստոնէութիւնը եւ ընդունելու զրադաշտականութիւնը:
450 թուականին Յազկերտի եւ իր խորհրդականների համար այլեւս ժամը հասել էր հայութեանը մէկանգամընդմիշտ Մազդեզական կրօնի երկրպագու ժողովրդի վերածելու: Այս ուղղութեամբ առնուած առաջին քայլերն էին նոր մարդահամար Հայաստանում, պետական հարկերի ծանրացում, նոր տուրքեր՝ դրուած նոյնիսկ միայնակեացների, վանականների եւ եկեղեցականների վրայ, վանքերի ո՛չ թէ միայն մշակուած եւ խոպան հողերի, այլ նաեւ աւերակ կալուածների վրայ: Յաջորդ աղէտալի հարուածը տրւում էր Հայաստանին, երբ նրա դարերի ինքնավար եւ ինքնանկախ պետական կառոյցից դեռեւս վերապրող երկու ամենահիմնական պաշտօնները առնւում էին հայութեան ձեռքից եւ տրւում էին պարսիկին: Առաջինը՝ Հայոց երկրի հազարապետութիւնն էր, որ վերցուելով ամբողջ ժողովրդի սիրելի հայրը համարուող Վահան Ամատունիից (նա եւս աշակերտել է Մեսրոպ Մաշտոցի, Վարդան Մամիկոնեանի եղբօր՝ Հմայեակի հետ) տրւում էր պարսիկի: Երկրորդը՝ դատաւորութիւնը, որ միշտ մենաշնորհն էր Հայաստանեայց եկեղեցու, տրւում էր մոգպետի:
Իսկ Եղիշէն, նկարագրելով Հայաստան աշխարհի կողոպտումը այդ յափշտակիչների կողմից, ասում է. «Պարսիկներն էլ մեծապէս զարմանում էին, թէ «ուստի՞ այս ամէնայն գանձ ելանէ, զիա՞րդ շէն կ՛այցէ աշխարհն Հայաստանեայց»: Եւ վերջապէս երբ այդ բոլոր տնտեսական եւ ազգային աղէտները չկարողացան ընկճել հայ ժողովրդի ոգին, չուշացաւ Միհրներսեհ հրամանատարի անունով գրուած Յազկերտի համբաւաւոր հրովարտակը ուղղւած «Հայոց Մեծաց», ուր ամէնայն յստակութեամբ հրամայւում էր հայերին անմիջապէս ընդունել Զրադաշտական կրօնը, այլապէս՝ կա՛մ կէտ առ կէտ պատասխանել հրովարտակին յարուցած աստուածաբանական եւ քաղաքական հարցերին, կամ էլ անձամբ ներկայանալ Տիզբոնի մեծ ատեան:
Սեւ, մութ ամպեր էին ծանրացել հայի հոգու երկնակամարի վրայ, եւ աշխարհակործան աղէտի ուրուականը կախուել էր հայ կեանքի երկնակամարից: Յազկերտի նամակից արիւն էր կաթում: Փոթորկուել էր հայրենի աշխարհը, եւ մեծամեծները Հայոց աշխարհի, կաթողիկոս եւ եպիսկոպոս, վանական ու քահանայ, աւագ իշխան եւ նախարար, հաւաքուել էին երբեմնի թագաւորանիստ Արտաշատ մայրաքաղաքում: Ժողով կար այնտեղ Յազկերտի նամակին պատասխանելու համար: Եւ ահա միաբան, միահաւան եւ միահամուռ պատասխանը՝ հայոց մեծամեծերի.
«Եթէ ազատ թողնես մեզ մեր կրօնի մէջ, երկրի վրայ քեզանից բացի ուրիշ տէր չենք ճանաչում, իսկ եթէ երբեւէ կարծում ես, որ մեր երկնաւոր Տէրը՝ Յիսուս Քրիստոսը ուրանալով քո սուտ ու պատիր կրօնիդ պէտք է հետեւենք, դա անկարելի է, որովհետեւ այս հաւատքից մեզ ո՛չ ոք չի կարող խախտել, ո՛չ հրեշտակները եւ ոչ մարդիկ, ո՛չ սուրը, ո՛չ հուրը եւ ոչ էլ ջուրը եւ ոչ էլ որեւէ այլ դառը հարուածը: Մենք ոչնչով աւելի լաւ ենք մեր նախնիներից, որոնք իրենց այս հաւատքի համար զոհեցին իրենց ամբողջ ստացուածներն ու մարմինները, որովհետեւ եթէ անմահներ էլ լինէինք եւ մեզանից պահանջուէր Քրիստոսի սիրոյն մեռնել, մենք յօժարութեամբ այն յանձն կ՛առնէինք: Եթէ Աստուածորդին՝ որ անմահ էր, մեզ շատ սիրելու համար մինչեւ իսկ մահը յանձն առաւ, ապա մենք, որ մահկանացուներ ենք, որքա՜ն առաւել յօժարութեամբ պէտք է անմահ Քրիստոսի համար չխնայենք մեր կեանքերը»:
Մնացած պատմութիւնը արդէն ծանօթ է բոլորիս: Մեր դպրոցական գրասեղաններից սովորել ենք, թէ ինչպէ՛ս հայոց այդ յանդուգն պատասխանը կատաղեցրեց ինքն իրեն աստուածների շարքին դասող Յազկերտին, որ անմիջապէս իր մօտ կանչեց հայ ապստամբ նախարարներին, որոնք Տիզբոնում, մեծ ատեանի առջեւ, իրենց հարազատների ու հայրենի օջախները անտէր եւ անպաշտպան չթողնելու հեռատեսութեամբ, երեսանց ուրացան իրենց կրօնը. թէ ինչպէ՛ս հայ նախարարները, զրադաշտական կրօնի քարոզիչների ընկերակցութեամբ դեռեւս Հայաստան չհասած, նրանց հաւատուրացութեան, դաւաճանութեան գոյժը իրենց դէմ էր լարել եւ գրգռել՝ ամբողջ ժողովրդին: Եղիշէն, ակնարկելով այդ համաժողովրդական ինքնաբուխ պոռթկումին, գրել է. «Այն ատեն արանց եւ կանանց, շինականներու եւ ազատներու, քահանաներու եւ ճգնաւորներու բազմութիւն մը հաւաքուեցաւ: Անոնք հրապարակ իջան զինուած, սաղաւարտները գլուխնին, սուրերը մէջքերնին, վահանները ձեռքերնրին, ոչ միայն քաջ տղամարդիկը, այլ նաեւ առնական ու քաջասիրտ կիները»:
Մի Կիրակի առաւօտ, Անգղ գիւղում, Ղեւոնդ Երէցի գլխաւորութեամբ պարսիկների դէմ ցոյց տրուած զինեալ դիմադրութիւնը, հայ գիւղացիների հարուածներից արիւնլուայ եւ ջարդուփշուր գլուխներով փախչող մոգերի զգայացունց դէպքը, սկիզբ դրեց համահայկական այն մեծ ապստամբութեան, որի համար հայ նախարարները, Վարդան Մամիկոնեանի առաջնորդութեամբ եւ եկեղեցու բարձրաստիճան հոգեւորականութեան ներկայութեամբ նախ սրբեցին իրենց ճակատներից հաւատուրացութեան եւ վատութեան ամօթը: Իրար մօտ գալով, Աւետարանի վրայ երդում արեցին, այնուհետեւ հաւատարիմ մնալ իրենց սուրբ կրօնին եւ պաշտպանել այն գերագոյն զոհողութեամբ չար ոսոխի դէմ: Հայկական բանակը բաժանուեց երեք մասի. առաջինը ուղարկուեց Ատրպատական, երկրորդը յանձնուեց սպարապետ Վարդանին, որը մեկնեց Աղուանից աշխարհ՝ օգնութեան հասնելու այնտեղ արդէն պարսիկի դէմ ծագած ապստամբութեան, երրորդը վստահուեց Վասակ մարզպանին, որ պահի երկրի անդորրութիւնը, եւ որ սակայն դաւաճանելով իր ուխտին, երկրի կենտրոնում աւերներ գործելուց յետոյ, պարսիկների հաշուին, խոյս տուեց Սիւնիք:
Այստեղ անհրաժեշտ ենք համարում ընդգծել պատմական մի ճշմարտութիւն, որ յաճախ սխալ ըմբռնուելով՝ պատճառ է հանդիսացել նաեւ Վարդանանց ապստամբութիւնը ներշնչած եւ առաջնորդած սերունդի հասցէին կատարուած սխալ վերագրումների: Վարդանանք, կրօնական մոլեռանդութեամբ կուրացած, անհեռատես, ռոմանտիկ եւ անիրատես մի քաղաքականութեան զոհերը չէին եւ ո՛չ էլ նրանց որոշած ապստամբութիւնը դատապարտուել էր դեռեւս իր սաղմի մէջ խեղդուելու: Անշուշտ որ նրանք գիտակցութիւնը ունէին, թէ իրենց բարձրացրած ապստամբութեան դրօշը շուտով իրենց արեամբ կը ներկուէր, բայց քաղաքական այն հեռաւոր նպատակները՝ ազատագրել Հայաստանը ոսոխի լծից եւ միացեալ ինքնավար Հայաստանում վերականգնել հայկական կործանած պետականութիւնը քրիստոնեայ կայսրութեան հովանու ներքոյ, կանգնել էին պատմական իմաստութեան եւ ազգային խորունկ ձգտումների հիմքերի վրայ:
Բայց, կար անշուշտ եւ ամէնից առաջ գոյութեան կռիւը, լինելութեան՝ լինելու եւ չլինելու, որպէս ազգ գոյատեւելո՞ւ թէ պատմութեան եւ աշխարհի երեսից բնաջնջուելու հրամայական հարցականը: Այստեղ բաւական է միայն յիշել, թէ հայ նախարարները ապստամբութեան առաջին օրերից իսկ, Կովկասեան հարեւան ժողովուրդների՝ վրաց, աղուանից եւ այլ բարբարոս ցեղերի օժանդակութիւնից բացի, յուսով էին, որ նաեւ հայերի բարեկամ համարուող Թէոդոսիոս կայսեր եւ Յունական Հայաստանում ապրող հայ նախարարների զինուորական միջամտութիւնը ունենալ իրենց կողքին՝ պարսկական թուով իրենցից բազում անգամներ գերակշիռ բանակների դէմ: Ուստի՝ այս ուղղութեամբ Վարդան սպարապետը, Աղուանից աշխարհ մեկնելուց առաջ, ապահովել էր հայոց մարզպանին՝ Վասակի ձեռքով գրուած պաշտօնական նամակները եւ յատուկ պատգամաւորութիւններով ուղարկել դրանց Բիւզանդիոն: Սակայն, պատմութեան մէկ չար խաղով, Թէոդոսիոս կայսեր անակնկալ մահով եւ Մարկիանոս կայսեր իշխանութեան տիրանալով, Բիւզանդիոնից գալիք քաղաքական միջամտութիւնն ու զինուորական ուժը զլացուեցին Հայաստանին:
Վարդանը, երբ իմացաւ Վասակի գործերը, թշնամու բանակը Աղուանքում ջախջախելուց յետոյ՝ շտապեց Հայաստան, ուր անմիջապէս իր շուրջը համախմբեց դեռեւս եկեղեցու սուրբ ուխտին հաւատարիմ մնացած հայ նախարարներին եւ սկսեց պատրաստւել պատերազմական մեծ գործին, բռնաւորի մեծ բանակների հետ ունենալիք վճռական հանդիպմանը: Դրանից յետոյ՝ դէպքերը ստացան իրենց թաւագլոր ընթացքը: Այն նետի նման, որը արձակուելուց յետոյ՝ աղեղից այլեւս յետ չի դառնայ, այնպէս էլ հայութեան ազատատենչ ոգին խորտակուելուց յետոյ՝ իր խղճի ազատութեան եւ մտքի ճախրանքի վրայ ծանրացող շղթաները, դուրս հանուելուց յետոյ՝ արդար ընդվզման եւ սրբազան ըմբոստութեան սուրը, է՛լ չէր կարող այն առանց իր նենգ ոսոխի արեամբ յագեցնելու՝ իր պատեանը յետ դնել:
Հայրենական եւ սրբազան մեծ պատերազմի վրայ կախուած գիշերն է հիմա: Մինչ խաւարը իր արձոյլի մէջ է առել ոսոխի բանակին, երկինք ու երկիր երկունքի մէջ են առել հոգիները հայոց: Սրտերն ալեկոծ են վաղուայ խոհերով, երկնային խորհուրդներով եւ ապագայի խռովքներով: Թէքէեանի բառերով՝
«Հոս խաչեր եւ հոն սաղաւարտ ու սուր,
Խաւարի ծովուն շիթերն են մաքուր:
Ամէն կողմ մոմեր, խաչեր, երէցներ,
Բանակը ճաշակ կ՛առնէ այս գիշեր»:
Հսկում, աղօթք, պատարագ ու հաղորդութիւն: Վարդանի, Յովսէփ կաթողիկոսի եւ Ղեւոնդ Երէցի բոցաշունչ եւ հոգեզմայլ ճառերը, հոգու կտակ են եւ վերջին պատգամ. եւ ամէն հայ զինուորի հոգում հիմա սրբազան կրակ է բոցարծարծում: Վերջապէս արիւնոտ առաւօտը բռնկւում է հորիզոնի վրայ եւ արդարութեան արեգակը իր պայծառ լոյսն է հեղում հայ հոգիների եւ Շաւարշանայ դաշտի վրայ, ուր քիչ յետոյ այս կեանքից առաւել կեանքին՝ յաւիտենականութեան պէտք է գնան զինուորները հայոց:
Թողնենք, որ այդ հերոսամարտի ականատես եւ մասնակից Եղիշէն խօսի. «Երկու կողմերու բանակները այնպիսի թափով մը կը բախէին իրարու, որ կարծէք քարանձաւները դղրդեցնող ամպերու որոտումը ըլլար: Պատերազմիկներու զրահները, սաղաւարտներն ու սուրերը կը փայլէին արեւի ճառագայթներուն մէջ: Արձակուող նետերու եւ ճօճուող նիզակներու պատկերը երկինքէն թափուող կրակի տպաւորութիւն կը ձգէր: Ո՜վ կրնայ նկարագրել վահանաւորներուն թնդիւնը, աղեղներու լարերուն ճայթիւնը եւ առհասարակ մարդկային ահաւոր գոռում–գոչումները: Ուժգին թափով երկու զօրքերն ալ կը զարնուէին իրարու, եւ երկուքէն ալ բազմաթիւ վիրաւորներ գետին ինկած կը թպրտային: Վարդան իր քաջ նիզակակիցներով փախուստի մատնելէ ետք Մատեան գունդը եւ մեծ աւերներ գործելէ ետք պարսկական բանակին մէջ, ինքն ալ կ՛իյնայ հերոսի եւ մարտիրոսի մահով: Պատերազմական գործողութիւնները կ՛երկարին մինչեւ երեկոյ, աղջամուղջին կռիւը կը դադրի»:
Որովհետեւ հայոց բանակը կորցրել էր իր սպարապետին, ցիրուցան եղաւ ամուր ձորերում եւ լեռնադաշտերում, ապա գրաւելով բազմաթիւ ամուր բերդեր, շարունակեց ինքնապաշտպանութեան կռիւը, որովհետեւ ժամանակը գարնանային էր, յիշեցնում է Եղիշէն, ծաղկալից դաշտերը ներկուեցին յորդահոս արիւնով: Երբ մէկը տեսնէր ընկած բազմաթիւ դիակները եւ լսէր վիրաւորների, սողացողների եւ գալարուողների աղեկտուր ճիչերը, խառնուած կանացի սգաւոր վայնասուններին, սիրտը բզկտւում էր. «Որովհետեւ այդ կռիւին մէջ ոչ մէկ կողմը յաղթական դուրս եկաւ, այլ քաջերը քաջերուն դէմ կռիւի ելան, եւ երկու կողմերն ալ պարտուեցան»: Վարդանից բացի՝ այնտեղ ընկել էին նաեւ նախարարական ընտանիքներից ութ հայ իշխաններ՝ կորովին Խորէնը, արի Արտակը, զարմանալի Տաճատը, իմաստուն Հմայեակը, հրաշակերտ Ներսէհը, մանուկ Վահանը, արդար Արսէնը եւ առաջադէմ Գարեգինը: Հայոց ամբողջ նահատակների թիւն էր հազարերեսունվեցը: Իսկ թշնամու զոհերի թիւը եւ մեծամեծների կոտորածը՝ եռապատիկն էր:
Երբ Վարդանանց ապստամբութիւնը դիտենք նրա անմիջապէս յաջորդող դէպքերի եւ Վահանեան շարժման լոյսի տակ, բազմիցս կրկնուած եւ իր իմաստից դատարկուած՝ ճիշդ է պարտուեցինք, բայց «բարոյական յաղթանակը տարանք»ը չպէտք է ասենք, այլ քաղաքական եւ կրօնական ճակատների վրայ՝ Վարդանանց արեամբ գնուած գործնական եւ նիւթական յաղթանակ տարանք: Ճիշդ է, որ երբ Վասակը կանչուեց Տիզբոն, Հայոց աշխարհի գլխին եկած բոլոր չարիքների պատասխանատուն համարուելով՝ բանտ նետուեց եւ այնտեղ որդմնալից մահ ունեցաւ, իսկ իր տեղը Հայաստան ուղարկուած պարսիկ մարզպանի օրով մասամբ դադարեցին բռնի ուրացումներն ու բացայայտ հալածանքները, սակայն վերջնական յաղթանակը շահուեց աւելի ուշ, դարձեալ Մամիկոնեան սերունդից, Վարդանի եղբօր որդու՝ Վահան իշխանի ձեռքով:
Մեր նիւթից չշեղուելու համար այստեղ չենք ուզում անդրադառնալ 451-484 տարիների ընթացքում Հայաստանում տիրող քաղաքական եւ կրօնական կացութեան եւ ոչ էլ այս յօդուածի նպատակադրած սահմանները թոյլատրում են մեզ մտնելու նոյն շրջանի միջազգային իրադարձութեանց մէջ, որոնք նպաստեցին Վահանի մղած հրոսակային կռիւներ կատարեալ յաղթանակով պսակուելուն: Այսուհանդերձ ինչ որ չի կարելի զանց առնել այստեղ հետեւեալն է:
484 թուականին Նուարսակի դաշնագրով հայ ժողովուրդը տիրացաւ աւելի քան կէս դարից ի վեր իր կորցրած իրաւունքներին: Այլ խօսքով, զրադաշտական կրօնին պատկանող բոլոր տաճարները փակուեցին Հայաստանում, եւ քրիստոնէութիւնը մէկ անգամ եւս դարձաւ պետական ազատ կրօն: Նաեւ Վահան իշխանը նախ նշանակուեց հայոց բանակի սպարապետը եւ արքունիս գրաւուած հայ նախարարների կալուածները սկսեցին յետ տրուել: Մէկ տարի յետոյ՝ իր քաջութեամբ եւ հաւատարմութեամբ շահելով վստահութիւնն ու համակրանքը արքայից արքայ Վաղարշի, Վահանին տրուեց նաեւ Հայաստանի մարզպանութեան պաշտօնը:
Արդ, ինչպէս չի կարելի Քրիստոսի խաչելութեան պատմութիւնը անջատել նրա յարութիւնից, այնպէս էլ չի կարելի «Վասն Յիսուսի եւ Վասն Հայրենեաց» մղուած Վարդանանց պատերազմը անջատել Վահանի ապստամբութեամբ տարուած վերջնական յաղթանակից:
Իսկ այդ բոլորից յետոյ՝ ո՞րն է Վարդանանց խորհրդի տեղը մեր կեանքում:
Արդարեւ հայոց պատմութեան էջերում թուականներ կան, որոնցից ցեղի արիւնը կաթում է եւ հաւատքը ճառագայթում է: Այս թուականներին խիստ աղերսուած են պատմական սխրագործութիւններ, խորհրդանշական դէպքեր եւ առասպելական անուններ, որոնք ճակատագրական եւ վճռական դեր են խաղացել մեր ժողովրդի հոգեբանութեան կազմաւորման եւ անմահութեան մէջ, որոնք անկիւնադարձեր են ստեղծել եւ դարագլուխ բացել՝ մեր պատմութեան մէջ: Ահա այդ բացառիկ թուականներից մէկն է 451ը եւ դրանից անբաժան Վարդանանց խորհուրդը, յաւերժօրէն քանդակուած մեր սրտի տախտակների վրայ արի-արանց արութեան գործերով եւ պայծառակերպուած Վարդանանց լուսապսակ սուրբերով:
Արտաքնապէս պատմական սովորական եղելութիւն թուացող, ռազմական ընթացիկ գործողութիւն նկարագրող, լոկ մէկօրեայ ճակատամարտ պատմող այսօրուայ տօնում, սակայն, մենք գտնում ենք ամբողջ մի ժողովրդի հոգեկան աշխարհը բիւրեղացած, ներքին իսկութիւնը մերկացած եւ հաւատքի ուժը խտացած: Նրա մէջ մենք տեսնում ենք ցոլացած ժողովրդի դարերով փայփայած երազների, հաւատացած իդէալների դրսեւորումը, եղերականօրէն շքեղ փայլատակումը, ազնուագոյն ձգտումների բաբախող մարմինը:
Այստեղ տեսնում ենք հաւատքի եւ առաքինութեանց գերագոյն արտայայտութիւններ, որոնք անկասկած ծնունդն են մի քանի տասնամեակների ընթացքում մեր ժողովրդի զաւակների հոգիներում գոյացած համոզումների:
Յատկապէս այս օրերին, երբ պատրաստւում ենք ազգով ոգեկոչելու Հայոց Ցեղասպանութեան 100րդ տարելիցը, պէտք ունենք սպառազինուելու այն սրբազան հաւատքով եւ հայրենապաշտութեան ոգով, որով առաջնորդուած՝ Վարդանանց քաջամարտիկները նետուեցին ռազմադաշտ, կերտեցին Աւարայրամարտը մեր պատմութեան եւ «Իմացեալ մահով» յաղթեցին մահուան:
Ուրեմն՝ լեցուենք Վարդանանց խորհրդով, վերստին ծնուենք նրանց կրակի եւ արեան մկրտութեամբ, հաղորդուենք այդ լոյսի ասպետների լոյս տեսիլքով, ջրդեղենք կամքը մեր հազարերեսունվեց վկաների անխորտակ վճռակամութեամբ, որպէսզի «Վասն Յիսուսի եւ Վասն Հայրենեաց» մղուելիք նոր պատերազմներում յաղթական դուրս գանք, որպէս նոր Վարդանանք:
Անթիլիաս