Սոյն թուականի Փետրուարի 17ին, ՀՀ Գիտութիւնների ազգային ակադեմիայի Պատմութեան ինստիտուտում տեղի ունեցաւ պատմական գիտութիւնների դոկտոր Գէորգ Ստեփանեանի հեղինակած «Համազասպ» աշխատութեան շնորհանդէսը: Միջոցառման ժամանակ բացման խօսքով հանդէս եկաւ ՀՀ ԳԱԱ պատմութեան ինստիտուտի տնօրէն ակադեմիկոս Աշոտ Մելքոնեանը: ՀՅ Դաշնակցութեան կողմից ողջոյնի խօսք ասաց ՀՅԴ Մամլոյ դիւանի պատասխանատու Արտաշէս Շահբազեանը:
Այնուհետեւ ելոյթ ունեցան ՀՀ ԳԱ ակադեմիայի թղթակից անդամ Ալբերտ Խառատեանը, Պատմութեան ինստիտուտի փոխտնօրէն Կարէն Խաչատրեանը, Երեւանի Պետական համալսարանի պատմութեան ֆակուլտետի դեկան Էդիկ Մինասեանը, «Վէմ» համահայկական հանդէսի խմբագիր Գէորգ Խուդինեանը, Պատմութեան ինստիտուտի աշխատակից Գայիանէ Մախմուրեանը, եւ Համազասպի ծոռնուհի Նինա Ցագարելին: Մենագրութեան հեղինակը եզրափակիչ խօսքում շնորհակալութիւն յայտնեց գրքի հովանաւորութիւնը ստանձնած Իրանի հարաւային շրջանի ՀՅԴ Կենտրոնական կոմիտէին:
Միջոցառմանը առանձնակի ջերմութիւն հաղորդեցին Սահակ Սահակեանի կատարմամբ հնչած ազգային-յեղափոխական երգերը:
Ներկայացնում ենք ՀՅԴ Մամլոյ դիւանի պատասխանատու Արտաշէս Շահբազեանի ողջոյնի խօսքը.
Յարգելի բարեկամներ, ներկաներ, մեզ ներկայացուող աշխատութիւնը առիթ է մէկ անգամ եւս հաստատելու, որ պատմագէտների ներկայ սերնդի ուսերին ծանրացած է հայ ժողովրդի պատմութեան գրաւոր էջերը սրբագրելու, գաղափարական եւ քաղաքական շարժառիթներով թելադրուած կեղծիքն ու աղճատումները բացայայտելու եւ ճշմարտութիւնը վեր հանելու պատասխանատու պարտականութիւնը: Ի դէպ, պիտի արձանագրել, որ հայագիտութեան այս ոլորտում բարեբախտաբար այսօր գերիշխում է ազգային առողջ մտածողութիւնը եւ այն ինչի մասին ակնարկեցի իսկապէս ընթացքի մէջ է: Այս գործի անհրաժեշտութիւնը կարեւորւում է ոչ միայն ի շահ պատմական ճշմարտութեան եւ պատմական գիտութեան, այլ ունի քաղաքական կարեւոր նշանակութիւն: Յատկապէս նկատի ունենալով աշխարհաքաղաքական ներկայ բարդ իրողութիւնները: Այսօր այս տարածաշրջանում մենք մեր պատմական տեղն ու իրաւունքները փաստելու հրամայականի առջեւ ենք կանգնած, եւ այս իմաստով յատկապէս կարեւորւում է նորագոյն պատմութեան շրջադարձային եւ մեզ համար ճակատագրական ժամանակահատուածի իրադարձութիւնների անաչառ մեկնաբանութիւնը եւ դրանց գնահատումները: Նկատի ունենանք, որ հէնց այս ժամանակաշրջանն է յատկապէս կեղծուել եւ ներկայացուել որոշակի տեսանկիւնից, ինչը պէտք է արդարացնէր տեղի ունեցած ոճիրներն ու անարդարութիւնները եւ այն ողբերգական հետեւանքները, որոնք բաժին հասան հայ ժողովրդին: Պատմութիւնը պատմաշինարարների ձեռքով գլխիվայր այնպէս շուռ տրուեց, որ ազգային ուժերն ու գործիչները «դարձան» դաւաճաններ, իսկ օտար զաւթիչներն ու նրանց հայ դրածոները Հայաստանի եւ հայութեան ազատարարներ:
Եւ որքան էլ արտառոց թուայ առ այսօր, նոյնիսկ մեզանում, շատ կեղծ թէզեր գտնում են իրենց մեկնաբաններին: Խօսքը վերաբերում է մասնաւորապէս 20րդ դարասկզբի մի շարք իրադարձութիւնների՝ այդ թւում փետրուարեան ապստամբութեանը՝ դրա պատճառներին ու հետեւանքներին: Դեռ ոմանք պնդում են, իբր եթէ օրուայ առաջնորդող ռազմաքաղաքական ուժը չձգձգէր առճակատումները եւ ժամանակին յանձնէր իշխանութիւնը բոշեւիկներին այսօր կ՛ունենայինք այլ սահմաններ եւ այլ ճակատագիր: Այնինչ հէնց մեր օրերում Ղարաբաղի շուրջ ծաւալուող իրադարձութիւնները փաստում են, որ նոյնիսկ մեր կամքից ու քաղաքական կողմնորոշումներից անկախ մեծ շահերը մնում են գերակայ: Եւ կրկին անգամ համոզւում ենք, որ միայն ազգային շահերի խոր գիտակցմամբ եւ սեփական ուժի գործօնի հակադրմամբ կարող ենք պաշտպանել մեր իրաւունքները:
Սիրելի բարեկամներ այս բոլոր դատողութիւնները ոչ թէ շեղում էին այսօրուայ ասելիքից, այլ եզրակացութիւններ էին, որ ծնուեցին պատմական գիտութիւնների դոկտոր Գէորգ Ստեփանեանի «Համազասպ» ներկայանալի աշխատութեան հետ ծանօթանալուց յետոյ:
Աշխատութիւնը նուիրուած է հայ ժողովրդի ազգային ազատագրական պայքարի եւ անկախ պետականութեան վերականգման գործի քաջարի հերոսներից մէկին: Միաժամանակ բուռն կենսագրութեանը հետամուտ հեղինակը լուսաբանում է այն բարդ ու հակասական ժամանակաշրջանը, որի լայն կտաւի վրայ խաղարկուել է պատմական ժամանակաշրջանի դրաման:
Աշխատութեան ծաւալն իսկ յուշում է, որ կատարուել է տքնաջան աշխատանք: Այս ասելով նկատի ունեմ, որ Գէորգ Ստեփանեանը ոչ թէ պարզապէս մէկտեղել ու ներկայացրել է ասպարէզում եղած նիւթերը, այլ կատարել է փաստերի ու նիւթերի հաւաքման, յայտնաբերման տարիների համբերատար ու բծախնդիր աշխատանք եւ արդիւնքում մեզ է ներկայացնում մի շարք նորայայտ փաստեր, կատարում է փաստերի եւ իրադարձութիւնների վերլուծութիւն, ինչն էլ աշխատութեանը հաղորդում է գիտական կշիռ: Իսկ կատարուած աշխատանքի լրջութեան մասին պատկերացում կազմելու համար բաւական է ծանօթանալ օգտագործուած աղբիւրների եւ գրականութեան ծաւալուն ցանկին:
Կատարուած այս շնորհակալ գործը յաջող փորձ է սեփական ժողովրդին վերադարձնելու իր սիրած հերոսներից մէկին, որը փառաբանուող լեգենդ է եղել դեռեւս կենդանութեան օրօք, սակայն սրանով հանդերձ նախ հայ մարդկանց ձեռքով մահուան է դատապարտուել, իսկ յետոյ դատապարտուել է մոռացութեան:
Գէորգ Ստեփանեանի աշխատութիւնը ընթերցողի համար բացայայտում է ազնուազարմ ու բարոյապէս բարձր, հայրենասէր, ողջ փոթորկալից կեանքը հարազատ ժողովրդի պաշտպանութեանը նուիրած հմուտ զօրավարին, նրա տեղին եւ ունեցած դերին ազատագրական պայքարի, նորանկախ պետականութեան պաշտպանութեան գործում:
Ճակատագրի բերմամբ, բայց աւելի շատ ինքնամոռաց նուիրումի շնորհիւ Համազասպը յաճախ յայտնուել է այնպիսի իրադարձութիւնների բովում, որոնք տուեալ ժամանակահատուածի համար ունեցել են առանցքային նշանակութիւն: Լինելով վանեցի, նա աւելի շատ կռուեց արեւելեան Հայաստանում, հայ-թաթարական ընդհարումների ժամանակ յաջողութեամբ գործեց Ղարաբաղում, աչքի ընկնող դերակատարութիւն ունեցաւ կամաւորական շարժման ժամանակ, եղաւ Բաքուի հերոսամարտերի գլխաւոր դերակատարներից մէկը, մասնակցեց բազմաթիւ այլ իրադարձութիւնների, իսկ 1921 թուականի 17ի լոյս 18ի գիշերը զոհ դարձաւ Երեւանի բանտում իրագործուած դաւադիր սպանութեանը: Գէորգ Ստեփանեանի պրպտումների արդիւնքում ներկայացուող փաստերը կարեւոր ձեւով լրացնում են ակնարկուած եւ պատմական այլ իրադարձութիւնների վերաբերեալ մեր տեղեկութիւնները, հիմնաւորապէս հակադարձելով այս իրադարձութիւնների վերաբերեալ նախկին շատ մեկնաբանութիւնների:
Պատմաբանը ներկայ աշխատութեամբ անդրադարձել է դաշնակցական ակնառու գործչի եւ Դաշնակցութեան գործունէութեան էջերի, իրականում, սակայն շարադրուածը հայ ժողովրդի տուեալ ժամանակահատուածի պատմութիւնն է եւ հետեւաբար ունի ազգային ընդգրկում եւ արժէք: Իսկ համազգային խնդիրը պահանջում է, լինել անաչառ եւ իրականութիւնը ներկայացնել այնպէս, ինչպէս եղել է եւ ոչ թէ այնպէս ինչպէս կարող է ձեռնտու լինել սրան կամ նրան:
Ուրախ եմ այս գրքի լոյս ընծայման համար, ինչի անհրաժեշտութիւնը գիտակցել են գրքի հովանաւորները, ինչպէս եւ, Համազասպի գործունէութեանը նուիրուած աշխատութեան լոյս ընծայման առիթով, պատիւ եմ համարում այս ամբիոնից, ներկայացնելու Դաշնակցութեան խօսքը: