«Հարազատ Դէմքեր»՝ Հարազատ Ձեռքերի Լուսանկարմամբ

Լուսանկարները՝ ՊԵՐՃ ՃԱՄՃԵԱՆի

ՍԱՐՕ ՆԱԶԱՐԵԱՆ

«Նախ կը ծանօթանամ անձին, յետոյ խօսակցութեան մէջ կը մտնեմ անոր հետ եւ յարմար մէկ վայրկեանին, երբ իր անհատականութիւնը դէմքին վրայ կ՛արտացոլայ, անմիջապէս կը նկարեմ…»:
Հակիրճ, բայց բազմաձայն այս արտայայտութեամբ է սկիզբ առնում Ցոլակ Յովսէփեանի «Հարազատ դէմքեր» խորագրով լուսանկարների ալբոմը, որը աներկբայօրէն պիտի վկայել, թէ եղել է նրա տարիների երազանքի իրականացումը: Չգիտեմ այս դահլիճի ներկաներից ովքե՞ր են կիսել այն հեքիաթային պահը, երբ նկարչական սարքը ձեռքին ընկեր Ցոլակը փորձել է դիմանկարել այս կամ այն մտաւորական, քաղաքական, արուեստագէտ անձի: Նման անձանց հետ հեռուստատեսային հարցազրոյցներ ունենալիս, ես բախտն եմ ունեցել ականատես լինելու Ցոլակ Յովսէփեանի լուսանկարչական երկունքային այդ րոպէներին, երբ անտեսելով պատահական կշ-տամբիչ երեւոյթները, նա համբերութեամբ սպասել է հարցազրոյցի աւարտին եւ ապա անյողդող դիմել է տուեալ անձին ու իր կատակախառն զուարճախօսութեամբ անմիջական ծանօթութիւն ու մտերմութիւն ստեղծել անձի հետ, յետոյ յայտնել իր լուսանկարելու մտադրութիւնը եւ նրա սիրայօժարութիւնը ապահովելով, մի քանի անգամ դիմաշտկել է նրան, դէմքին տուել արտայայտչական յատուկ դրսեւորում եւ ապա յարմար պահաժամին, ակնթարթային արագութեամբ սեղմել է լուսանկարչական սարքի կոճակը եւ անմահացրել իր ցանկացած անձի լուսանկարը: Իսկ ամէն անգամ իր ցանկացած անձին լուսանկարելուց յետոյ, անհնար է չնկատել ընկեր Ցոլակի դէմքին բացուող յաղթանակի անդորրաւէտ բաւարարութիւնը, քանի որ, ինչպէս ինքն էլ է ասել՝ «Ենթական նկարելէ ետք, ա՛լ նկարը իմս չէ, ազգի սեփականութիւնն է»:
Այս իմաստով էլ, ազգի սեփականութիւնը կարելի է համարել 208 մեծադիր էջերից բաղկացած «Հարազատ դէմքեր» խորագրով ալբոմը, որում տեղ են գտել անցնող տասնամեակներին հայ կեանքում ազգային, քաղաքական, հասարակական, գրական ու մշակութային գործունէութիւն ծաւալած շուրջ 180 դէմքերի լուսանկարները: Ալբոմը ձօնուած է հայրենի պետականութեան կերտիչներին ու ազատամարտիկներին, իսկ դէմքերը, բացի կաթողիկոսների լուսանկարներից, ներկայացուած են այբբենական կարգով, թողնելով այն տպաւորութիւնը, որ բոլոր դէմքերն էլ ունեցել են համազօր կարեւորութիւն ու արժէք ընկեր Ցոլակի համար:
Անկեղծ ասած, առանց «ընկեր» խորհրդաբառի դժուարանում եմ դիմել Ցոլակ Յովսէփեանին, քանզի առանց ընկեր խորհրդաբառի, թւում է, թէ փլուզւում ու իմաստազրկւում է նրա անունն ու ազգանունը: Ինչպէս նախապէս էլ արտայայտուել եմ այդ մասին, եթէ զանգէք իր բջջային հեռախօսին եւ լսէք իր հեռախօսապատգամը, ձեր ականջին ամէնից առաջ կը հնչեն «Հոս դաշնակցական» բառերը եւ ապա իր անունն ու ազգանունը: Եւ յիրաւի, Դաշնակցութիւնը գաղափարաբանութիւնից անդին՝ օդ ու ջրի պէս ապրելու եւ գոյատեւելու անհրաժեշտութիւն է դարձել իր համար:
Ալբոմի շապիկի վրայ ուշագրաւ է ընկեր Ցոլակի ինքնալուսանկարը իր պատմարժէք ծխամորճով, մի լուսանկա՛ր, որ հէնց սկզբից ընթերցողին յուշում է լրջութեամբ վերաբերուել իր տասնամեակների վաստակի ու գուրգուրած լուսանկարչական արուեստի արգասիքին: Ալբոմում տեղ գտած նրա կենսագրական ամփոփ գծերը եւս, ընթերցողին կրկնաշեշտուած յիշեցնում են, որ պատկերագիրքը ո՛չ թէ սովորական լուսանկարչի գործերի հաւաքածոն է, այլ մտաւորական արուեստագէտի իմացական ճաշակի յիշատականկարներն են, որոնց ոդիսական պատմութիւնը սկիզբ է առել լուսանկարչի ծննդավայր Իրաքից եւ տարածուել մինչեւ Իրան, մինչեւ Բէյրութ ու Փարիզ եւ հայրենիքի ու Արցախի կարօտն առնելուց  յետոյ եկել ու հանգրուանել է ովկիանոսների այս ափամերձ տարածքում: Ոդիսական այդ կենսուղու ընթացքում նա հանդիպել ու բարեկամութիւն է հաստատել այնպիսի դէմքերի հետ, ինչպիսիք էին՝ Սիմոն Վրացեանը, Լեւոն Շանթը, Նիկոլ Աղբալեանը, Ռուբէն Տէր Մինասեանը, Դրօն, Հրաչ Փափազեանը, Շաւարշ Միսաքեանը, Շաւարշ Նարդունին, Բաղդիկ Մինասեանը, Հայկակ Կոսոյեանը, Անդրանիկ Ծառուկեանը, Սիմոն Սիմոնեանը, Եդուարդ Պոյաճեանը եւ բազմաթիւ այլոք, որոնց հետ մտերմութիւն ու բարեկամութիւն հաստատելը անտարակոյս իմացական աշխարհի հնոց ու դարբնոց է եղել ընկեր Ցոլակի համար: Այս իմաստով էլ, ալբոմի 185րդ էջը բացւում է «Ցոլակ Յովսէփեան մեծերու մտերմութեան մէջ» ենթախորագիրը կրող 22 նկարների շարքով, ուր հայութեան քաղաքական, հասարակական, մշակութային ու գրական կեանքում մեծ աւանդ ունեցած անձանց կողքին լուսանկարուել է նա, հանդիպումների ու բարեկամութեան յիշատակները յաւերժացնելու միտումով:
Ալբոմի առաջին 28 էջերում տեղ են գտել նաեւ Ցոլակ Յովսէփեանի լուսանկարչական արուեստն արժեւորող հանրածանօթ այնպիսի դէմքերի վկայութիւններն ու յիշատակութիւնները, ինչպիսիք են արձակագիր Պերճ Զէյթունցեանը,

դերասան Սօս Սարգսեանը, գրականագէտ ու արձակագիր Պօղոս Սնապեանը, լուսանկարիչ Եուսոֆ Քարշը եւ ուրիշներ, որոնք միանշանակ բարձր գնահատելով Ցոլակ Յովսէփեանի լուսանկարչական արուեստը, հաստատել են նաեւ այն փաստը, որ ժամանակակից հանրայայտ հայազգի դէմքերին լուսանկարելու նրա գործը անտարակոյս ունենալու է թանգարային, փաստագրական արժէք ու կարեւորութիւն:
Եւ յիրաւի, Ցոլակ Յովսէփեանի «Հարազատ դէմքեր» լուսանկարների ալբոմի արժեւորման համար, անպատճառ չպէտք է լինել լուսանկարչական արուեստի մասնագէտ կամ մեկնաբան: Եթէ թերթէք ու նայէք ալբոմում տեղ գտած նկարներին, անտարակոյս կարող էք գտնել ձեզ ծանօթ հին ու նոր դէմքեր, որոնց յիշելով, նորովի կը վերականգնէք հին օրերի անմոռաց յուշերը եւ աներկբայօրէն կը հաստատէք, որ վերյիշման այդ հազուագիւտ առիթը ձեզ ընծայեց Ցոլակ Յովսէփեանի «Հարազատ դէմքեր» ալբոմը: Իսկ երեւի, ալբոմի արժեւորման ու գնահատման լաւագոյն չափորոշիչը կարելի է համարել այդ պահի վերյիշման վերյաւերժացումը:
Ես լուսանկարիչ չեմ: Լուսանկարի նայելիս ուշադրութիւնս չի սեւեռւում այն բանի վրայ, թէ լուսանկարիչը ի՞նչ տրամաչափի լուսապակի է գործածել կամ ինչպիսի՞ անկիւնաչափ է ընտրել, լոյսային ի՞նչ հնարանքներ է կիրառել առարկան լուսապատկերելու համար: Ինձ եւ հաւանաբար շատերիս, պարզապէս հետաքրքրում է, թէ լուսանկարը հոգեմտաւոր ինչպիսի՞ տրամադրուածութիւն է ստեղծում եւ ինչո՞վ է կարողանում զմայլել ու ստիպել՝ կանգ առնելու եւ նայելու նկարին: Ցոլակ Յովսէփեանը լաւագոյնս է յաջողել այդ իմաստով: Ընտրել, լուսանկարել եւ «Հարազատ դէմքեր» ալբոմում տեղադրել է այնպիսիներին, որոնցից ոմանց կամ շատերին, աշակերտել ու միասնաբար աշխատել ու ճանապարհ ենք անցել:
Ինձ համար այդպիսի անմոռանալի դէմքեր են, օրինակ, լուսահոգի Անդրէ Ամուրեանը, Սամուէլ Սարուխանեանը, Մանուէլ Մարութեանը, Խաժակ Տէր Գրիգորեանը, Յակոբ Կարապենցը, որոնց լուսանկարները տեղադրուած են «Հարազատ դէմքեր» ալբոմում եւ որոնց հետ իմ ունեցած կուսակցական ու ընկերային մտերմութիւնը, հանդիպումներն ու զրոյցները ո՛չ միայն վերածուել են յուշապատումների, այլ իրենցից սովորելու եւ իրենց աշակերտելու վայելքը կարեւոր դեր է ունեցել իմ իմացական կեանքում:
Ալբոմում տեղ են գտել նաեւ այնպիսի դէմքեր, որոնց հետ, դուք էլ ինձ նման, հաւանաբար ունեցել էք կարճատեւ, անցողիկ հանդիպումներ, բայց հենց այդ կարճատեւ հանդիպումները ինչպէս իմ, հաւանաբար այնպէս էլ ձեր յուշաշխարհում թողել են մշտայուշ յիշատակներ: «Հարազատ դէմքեր» ալբոմը թերթելիս եւ հարազատ դէմքերի լուսանկարներին նայելիս, ես, օրինակ, վերապրեցի այն պահերը, երբ առաջին անգամ հանդիպեցի Վիլեամ Սարոյեանին, Ռուբէն Մամուլեանին, Համօ Սահեանին, Վահագն Դաւթեանին, Ռազմիկ Դաւոյեանին, Ռոբեր Հատտէճեանին, Յովհաննէս Բադալեանին, æիւան Գասպարեանին եւ այլոց, որոնց ակնթարթային մտերմութիւնը մշտայուշի վերածուեցին իմ յուշաշխարհում:
Ալբոմում ներկայացուած են նաեւ մեր գրական, հասարակական ու մշակութային ոլորտներում աւանդ թողած իգական սեռի 13 մտաւորականների լուսանկարները: Հայ կնոջ, բայց մասնաւորապէս մեր ազգի իմացական կեանքում նշանակալից դերակատարութիւն ունեցած հայ կանանց նկատմամբ ընկեր Ցոլակի տածած խոր յարգանքի ու մեծարման զգացումը, վաղուց ծանօթ է ինձ: Իսկ չնայած այն իրողութեան, որ մեր ազգի իմացական ու մտաւորական կեանքում ընդհանրապէս սակաւ է եղել իգական սեռի ներկայացուցիչների թիւը, ինչը պէտք է փակագիծ բացել եւ շեշտել սակայն, որ առանձնայատուկ չի եղել մեր կեանքում եւ որ աշխարհի շատ ու շատ երկրներում, ուր խօսւում է սեռի, դաւանանքի, խօսքի ազատութեան ու հաւասարութեան մասին, համատարած են եղել յարանման երեւոյթները, այնուամենայնիւ, համամարդկային բարձր արժէք է ներկայացնում հայ կին մտաւորականների գրական, գեղարուեստական ու մշակութային ժառանգութիւնը: Ով ծանօթ է Ցոլակ Յովսէփեանին, լաւապէս գիտի, որ նա գնահատանքի ու մեծարման նոյն անխառն խօսքերով ու զգացումներով է արտայայտւում ինչպէս այր, այնպէս էլ կին մտաւորականների ու մշակոյթի գործիչների ստեղծագործական արժէքային թռիչքի ու տաղանդի մասին: Եւ հաւատացած եմ, որ իր լուսանկարչական սարքի յաւերժագրմամբ, մենք էլ պիտի տեսնէինք տաղանդաշատ բազմաթիւ հայ կանանց լուսանկարները, եթէ այդպէս էլ բախտ վիճակուէր մեր ազգին:
Ալբոմը ձեւաւորուել ու կազմուել է չորս ցոլակասէր անձերից բաղկացած յանձնախմբի ջանքերով, որոնց միացել է նաեւ ինքը՝ բոլորիս կողմից սիրուած ընկեր Ցոլակը: Հարկ եմ համարում բարձրօրէն գնահատել այդ բարեկամների՝ յանձինս Զարեհ Մարգարեանի, Սարգիս Մահսէրէճեանի, Կարօ Էշկիեանի, եւ æորջ Ադուրեանի տնքնաջան եւ նուիրեալ աշխատանքը: Ալբոմում հրապարակուած «Յանձնախմբի խօսքը» խօսուն վկան է ընկեր Ցոլակի նկատմամբ տածած յիշեալ անձանց անխառն սիրոյ զգացման, ընդ որում անդրադառնալով աշխատանքի բնոյթին նրանք յիշատակել են, մէջբերում եմ. «Լուսանկարներու ընտրութեան համար հերթական հանդիպումները վերածուեցան յուշերու, մանրավէպերու վերաքաղի մը բաժնեկցութեան, որ, ափսոս, կարելի չեղաւ ընկերացնել լուսանկարներուն, իսկ եթէ կարելի ըլլար՝ մեր գրադարանները պիտի հարստանային սքանչելի յուշագրութեամբ մը»:
Բարձր գնահատանքի արժանի է նաեւ ալբոմի փառակազմ, շքեղ ու ընտիր տպագրութիւնը, որը գործն է «Հայ Գիր» հրատարակչական տան:
Ինչպէս նշեցի, ալբոմում տեղ են գտել վկայութիւններ ու գնահատանքի խօսքեր Ցոլակ Յովսէփեան անձի ու նրա լուսանկարչական արուեստի մասին: Յարգելով հանդերձ բոլորի արտայայտութիւնները, խօսքիս վերջում կ՛ուզէի իմ ընդդիմութիւնն ու տարաձայնութիւնը յայտնել հրապարակուած մտքերից մէկի նկատմամբ, ուր յօդուծագիրը նշել էր, թէ ընկեր Ցոլակը ապրում է իր կեանքի աշունը: Այս մասին ամիսներ առաջ յօդուած էի գրել «Ասպարէզ» օրաթերթում եւ մասնաւորաբար շեշտել, որ չնայած իր յառաջացեալ տարիքին, եթէ զրոյցի նստես ընկեր Ցոլակի հետ, եթէ ընկերական սեղան բացես իր հետ ու հետեւես կատակներով լեցուն իր հին ու նոր պատմութիւններին, եթէ հայութեանը յուզող որեւէ զգայացունց հարցի անդրադառնալիս նայես իր զայրացած աչքերին եւ եթէ յարգանքի արտայայտութեամբ դիմացի կնոջ ձեռքը համբուրելու ժամանակ ուշադիր նայես նրան, կը համոզուես, որ ոչ թէ աշուն, այլ՝ մշտնջենական գարնան մէջ է ապրում 95ամայ այս երիտասարդը…
Վարձքդ լիարժեքօրէն կատա՛ր, ընկե՛ր Ցոլակ: Անհամբեր սպասում ենք ալբոմի յաջորդ հատորներին, քանզի գիտենք, որ լուսանկարների ձեր գանձարանում դեռ կան, Պարոյր Սեւակի խօսքերով, հայութեան պատիւը պահպանող եւ համբաւը հեռու տանող  բազմաթիւ մեծերի լուսանկարներ, որոնց ալբոմաւորումն ու հրատարակումը անգնահատելի հարստութիւն կը բերի մեր հանրագիտարանային գանձարանին: Իսկ մինչ այդ, ձեզ եւ ձեր ազնուափայլ տիկնոջը, որին եզակիօրէն «երեխաներու մայր» էք անուանում, մաղթում եմ արեւալոյս պայծառ գարուններ: