ՍԵՊՈՒՀ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ
Հայ ժողովրդի պատմութեան վերջին 150 տարիները եղել են դժուարութիւններով, ողբերգութիւններով, տարօրինակութիւններով, անորոշութիւններով, տագնապներով առլեցուն։ Բայց այդպիսի խառնակութեան մէջ անգամ, հայութիւնը նաեւ արձանագրել է որոշ նուաճումներ, յաջողութիւններ եւ յառաջընթաց։
Ասենք, այս շուրջ մէկ եւ կէս դարու հայոց պատմութիւնը բացառութիւն չէ, այլ մի տարբերակը մեր ժողովրդի ընդհանուր պատմութեան, քիչ բացառութիւններով միայն։
Իմ մտորումների առանցքը սակայն, լինելու է այս վերջին շրջանի, յատկապէս 20րդ դարի որոշ խնդիրների շուրջ։
19րդ դարի վերջին տասնամեակներում, Արեւմտեան Հայաստանի, որ գրաւուած էր Թուրքիոյ կողմից, բնակչութիւնը ենթարկուեց սիստեմատիկ ջարդերի, իր գագաթնակէտին հասնելով 20րդ դարի առաջին երկու տասնամեակին՝ երիտթուրքերի կողմից ծրագրուած կոտորածներով, ըստ որում հայութիւնը՝ համարւում էր Թուրքիոյ յառաջընթացը դէպի Կենտրոնական Ասիա արգելակող տարր։
Հայութիւնը, զուրկ պետականութիւնից, պաշտպանուելու համար օգտւում էր նորաստեղծ քաղաքական կուսակցութիւնների անբաւարար հնարաւորութիւններից։ Արեւմտեան Հայաստանի բնակչութիւնը իր համրանքից կորցնում է աւելի քան մէկ եւ կէս միլիոն, իսկ մնացեալը սովալլուկ, հիւանդկախ եւ հիւծուած, ճողոպրում է ուր որ հնարաւոր է, մեծ մասամբ Արեւելեան Հայաստան, ենթակայ Ռուսաստանին, Միջին Արեւելեան երկրներ, գլխաւորաբար Սիրիա, Լիբանան, Իրաք, Եգիպտոս, Յորդանան եւ Իրան։
Այդ օրերի տարօրինակ երեւոյթն այն էր, որ մի կողմից հայ ժողովրդի կարեւոր մի մասը գաղթի ճամբան բռնած եւ ջարդերի ենթարկուելով՝ հեռանում էր Արեւմտեան Հայաստանից, միւս կողմից Արեւելեան Հայաստանի բնակչութիւնը՝ Ա. աշխարհամարտից առաջացած քաղաքական անկայուն վիճակից օգտուելով եւ պայքարի միջոցով, ձեռք է բերում անկախութիւն։
Դարերից յետոյ ձեռք բերուած այդ անկախութիւնը խիստ կարճ կեանք է ունենում՝ 1918 թուի Մայիս 28ից մինչեւ 1920ի Դեկտեմբեր 2, որից յետոյ փոքրիկ Հայաստանը՝ պատմական Հայաստանի հազիւ մէկ տասներորդ տարածքով, մաս է դառնում Խորհրդային Միութեան։
Կրկին արտագաղթ, բայց անհամեմատ փոքր թուով։
Սփիւռքում ապրելը նորութիւն չէր հայի համար: Սակայն այսպիսի ծաւալով արտագաղթն աննախընթաց էր։ Այդ գաղթած զանգուածները անկարող են եղել հաւաքական ոյժ ներկայացնելու եւ աստիճանաբար ձուլուել են իշխող մեծամասնութեան մէջ։ Թերեւս միայն Իրանի գաղթօջախն է, որ որոշ տարուբերումներով, դարեր շարունակ տոկացել է եւ հայ մշակոյթի մէջ ներդրում է ունեցել։
Պատիւ մեր ժողովրդին, Միջին Արեւելքի երկրներում հաստատուած զանգուածները, կարճ ժամանակաընթացքում, կազմակերպւում եւ առողջ համայնք են դառնում։ Հայկականութեան եւ հայ մշակոյթին նուիրուելը համարւում է վերապրելու եւ ստեղծագործելու լաւագոյն միջոց։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից յետոյ, յատկապէս Լիբանանն ու Սուրիան, իրենց դպրոցական ցանցերով եւ մշակութային այլ խմբաւորումներով, առաջնորդուած մի շարք մտաւորականների եւ հասարակական գործիչների թելադրանքներով )Աղբալեան, Իփէկեան, Շանթ, Վրացեան, նշելու համար լոկ մի քանի անուն, որոնք համահայկական արժէքներ են), յենուած մեր ազգային աւանդութիւններին՝ նմանւում են «փոքրիկ Հայաստան»ների, դառնալով ամոքիչ սպեղանի հայոց վիրաւոր սրտին։
Դժբախտաբար, 1950-60ականներից սկսեալ, Միջին Արեւելքի երկրները դէմ յանդիման են կանգնում քաղաքական նոր կացութիւնների, որոնք խախտում են այդ երկրների ներքին ապահովութիւնը եւ կեանքի բնական ընթացքը։
Կամայ թէ ակամայ, այդ շրջանի հայութիւնը, յատկապէս 1970ից յետոյ, աստիճանաբար հեռանում եւ մեծ մասամբ հաստատւում է ԱՄՆում եւ Քանատայում։
Խ. Միութեան փլուզումով, Հայաստանը կրկին առիթ է ունենում անկախ երկիր դառնալու, որը շարունակւում է մինչեւ այսօր։
Ազատ եւ անկախ երկիր ունենալը, որ առերեւոյթ իւրաքանչիւր հայի բաղձանքն էր, գործնական կեանքում պարզեց այլ կացութիւն։ Հայաստանի 3—3.5 մլն. բնակիչներից շուրջ մէկ միլիոն անձ երկրից հեռացաւ եւ դեռ շարունակում է հեռանալ։
Սփիւռքի երկրներում ապրող միլիոնից աւելի ժողովրդից միայն 2—3 հազար ընտանիք փոխադրուեց Հայաստան կամ Արցախ։
Այլ խօսքով, գործի եւ խօսքի իրականութիւնը դրսեւորեց թուական զանցառելի յարաբերութիւն։
Վերոյիշեալ փոփոխութիւնների պատճառով առաջացած կացութեան մէջ, այն ինչ կարելի է անփոփոխ համարել, հայութեան երկու հատուածների գոյութիւնն է՝ հայրենիք եւ Սփիւռք։
Յառաջիկայ տողերում, երկու պատճառով, քիչ պիտի անդրադառնամ հայրենիքի վրայ։ Նախ, իմ ունեցած տեղեկութիւններն անբաւարար եմ գտնում, ապա լաւատեղեակ լինելու պարագային իսկ «դրսից» թելադրանք կատարելը ճիշդ չեմ համարում։
Ուրեմն, պիտի փորձեմ սեղմ տողերի մէջ անդրադառնալ Սփիւռքի ներկայի կացութեան եւ ապագայի անելիքների մասին։
Սփիւռքը, 20րդ դարի առաջին յիսուն տարիներում դրսեւորեց արտակարգ յառաջընթաց։ Յատկապէս Լիբանանում եւ Սիրիայում, ջարդից ճողոպրած զանգուածը դարձաւ կազմակերպուած հաւաքականութիւն։ Ազգային—հասարակական կեանքը օժտուեց լաւագոյն դպրոցներով, մշակութային միութիւններով, բարեգործական միաւորներով եւ նման շատ միաւորներով։ Նոր սերունդը ճանաչում գտաւ իր մտաւորականներով, արուեստագէտներով, գիտնականներով եւ մասնագէտներով։
Կազմակերպչական աշխատանքներում օգտակար դերակատարութիւն է ունեցել ՀՅ Դաշնակցութիւնը՝ իր փորձառութեամբ, աշխատունակութեամբ եւ դրական գործունէութեամբ։ Կարեւոր դերակատարներից է եղել նաեւ Հայ Բարեգործական Ընդհանուր Միութիւնը։
Սակայն, 1960ական տարիներից սկսեալ, Միջին Արեւելքի երկրներում դրսեւորուեցին քաղաքական անհանգստութիւններ, անհանդուրժողականութիւն եւ օտար ուժերի միջամտութիւններ, որոնք առաջացրին տնտեսական տագնապ, փոխադարձ անվստահութիւն եւ անապահովութիւն։
Չնայած հայ զանգուածները քիչ մասնակցութիւն ունէին այդ երկրների քաղաքական կեանքի տնօրինութեան մէջ, այդուհանդերձ, ենթակայ էին ստեղծուած վիճակին։ Իրենց ցանկութեան հակառակ, ժողովուրդը կրկին տեղազերծ է դառնում, այս անգամ հաստատուելով Եւրոպայի որոշ երկրներում, հեռաւոր Աւստրալիայում, Հարաւային Ամերիկայի 2-3 երկրներում, Քանատայում եւ գլխաւորաբար՝ ԱՄՆում։
Աշխարհացրիւ այս հայկական գաղթօջախներից երկուսը, թուական իմաստով, խոշորագոյնն են՝ Ռուսաստանի եւ ԱՄՆի հայ գաղութները։ Ռուսաստանի հայ գաղութը, քիչ բացառութեամբ, բաղկացած է Հայաստանից արտագաղթածներից, իսկ ԱՄՆի գաղութը՝ Միջին Արեւելքի երկրներից ու Հայաստանից գաղթածներից։
Պիտի չանդրադառնամ Ռուսաստանի հայ գաղութին, քանզի գոյութիւն ունեցող տեղեկութիւնները անբաւարար են եւ երբեմն՝ հակասական։ Միակ ստոյգն այն է, որ հայ գաղութի ճնշող մեծամասնութիւնը բաղկացած է Հայաստանից արտագաղթածներից։
ԱՄՆի գաղութի կեանքը մասամբ կրկնօրինակն է Միջին Արեւելեան երկրների կեանքի. հայոց դպրոցներ, այլ եւ այլ միութիւններ, հոգեւոր հաստատութիւններ, քաղաքական կուսակցութիւններ, մամուլ եւ նման հաւաքական աշխատանքներ։
ԱՄՆի գաղութը, որ հիմնուել է 19րդ դարի երկրորդ կէսից, նոյնանման ընթացք էր փորձել շուրջ մէկ դար առաջ եւ ձախողել։ 20րդ դարի երկրորդ կէսից սկսուածը նոյնանման արդիւնք է ենթադրել տալիս։
20րդ դարի առաջին կէսի Միջին Արեւելեան երկրները եւ նոյն այդ դարի երկրորդ կէսի ԱՄՆը բաղդատուելիք քիչ բան ունեն։ Այդ երկրների գաղթօջախները եւս մէկը միւսից տարբեր են։ Հետեւաբար, այն ինչ յարմար է եղել առաջինում, ոչ մէկ երաշխիք ունի որ կը յաջողի նաեւ երկրորդում։
Այլ խօսքով, կատարուած ընտրութիւնը գլխաւորաբար յենուած է եղել զգացմունքների եւ իրար չհամեմատուող փորձառութիւնների վրայ։ Այսինքն, բարդ ու դժուարին մի գործ սկսուել է զուրկ գիտական ուսումնասիրութիւններից։
Մեր միտքը պարզելու համար տանք մի քանի օրինակ։
ԱՄՆի գաղթօջախը, ինչպէս միւս գաղութները, զուրկ է վիճակագրական տուեալներից։ Գիտական որեւէ ուսումնասիրութիւն կատարելու համար, այսօր անհրաժեշտ է ունենալ վստահելի վիճակագրութիւն։
Առհասարակ, ԱՄՆի գաղթօջախի կեանքը, գրեթէ ուսումնասիրուած չէ. գոյութիւն ունեցող հատուկենտ գրուածքներն անբաւարար են եւ որեւէ լուրջ ուսումնասիրութեան հիմք չեն կարող դառնալ։ 20րդ դարի վերջին երկու տասնամեակներում կատարուած ինձ ծանօթ ուսանողական մի քանի աւարտականների նիւթ դարձած ուսումնասիրութիւնները դրսեւորում են մեր ակնկալիքներին չհամապատասխանող արդիւնք։
Հայկական հաստատութիւններից մեր ակնկալիքը, որ իրականացնելու եւ պահպանելու համար մեր ժողովուրդը մեծ ծախսերի է յանձնառու դառնում, գլխաւորաբար հային հայ պահելն է, իմա՝ հայ լեզուն գիտնալ եւ հայերէն խօսել, հայի հետ ամուսնանալ, հայկական կեանքին՝ եկեղեցի, միութիւններ, կազմակերպութիւններ, մասնակից եւ կապուած մնալ, Հայաստանի բարօրութեան օգտակար լինել եւ այդ բոլորի համար անհրաժեշտ զոհաբերութիւնը կատարել։
Վերը յիշուած, ուսումնասիրական աւարտականներից ստացած արդիւնքները բաւական մօտ են միմեանց, բայց հեռու մեր ակնկալածներից։
Եթէ հայ գաղթօջախի կեանքը գրեթէ ուսումնասիրուած չէ, ԱՄՆ հաստատւած այլ ազգութիւնների պատկանող համայնքների կեանքը, ինչպէս եւ այդ միաւորների ձուլումը ամերիկեան կեանքի մէջ, բազմաթիւ մասնագէտների քննարկման նիւթ է դարձել, որոնք նաեւ մատնանշում են արդիւնաւէտ, վստահելի եւ օգտակար տեղեկանքներ ու իրականութիւններ։
Ըստ այդ ուսումնասիրութեանց, ԱՄՆ հաստատուած տարբեր ազգութեանց պատկանող գրեթէ բոլոր խմբակցութիւնները, լաւագոյն դէպքում, տոկացել են երեք սերունդ եւ այդ ընթացքում աստիճանաբար ձուլուել են, եւ իրենց ազգային ինքնութիւնը դարձել է միայն յուշ։
Հայ գաղութի մասին մատնանշածս գրուածքների ուսումնասիրութեանց որոշ արդիւնքները հետաքրքրական են։
Տանք մի քանի օրինակ։
Հարցումներն ուղղուած են հայկական դպրոց յաճախող 11-12րդ դասարանի աշակերտութեան, որոնց ով լինելը )ինքնութիւնը) դրսեւորուած չէ։
ՀԱՐՑ.- Տան մէջ ձեր խօսակցական լեզուն ի՞նչ է։
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Ծնողներիս հետ մեծ մասամբ հայերէն, եղբայրներիս ու քոյրերիս հետ անգլերէն, 74 առ հարիւր։
ՀԱՐՑ.- Ո՞ւմ հետ կը նախընտրէք ամուսնանալ, հա՞յ թէ օտար ազգի պատկանող մէկի հետ։
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Տարբերութիւն չունի, 51 առ հարիւր:
ՀԱՐՑ.- Հայկական միութիւնների մասնակցո՞ւմ էք։
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Այո, 32 առ հարիւր։
ՀԱՐՑ.- Ձեր երեխաներին ի՞նչ դպրոց կ՛ուղարկէք։
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Ամերիկեան, 63 առ հարիւր։
Եւ եթէ նկատի ունենանք, որ ԱՄՆում դպրոցական տարիքի հայ աշակերտութեան 10-15 առ հարիւրն է հայոց դպրոց յաճախում, իսկ մնացեալը՝ այլ դպրոցներ, դրութեան անմխիթար վիճակը բազմապատկւում եւ ահազագ է հնչեցնում։
Իմ նպատակը տարուող աշխատանքը քննադատելը չէ, թէպէտ այդ մարզում շտկելիքներ գոյութիւն ունեն։ Հարցն այն է, որ այժմու մեր բոլոր ջանքերը անբաւարար են եւ կ՛ունենան միայն ժամանակաւոր արդիւնք։ Նաեւ ասեմ, որ տողերս հեռու են յոռետեսի տուայտանք լինելուց, այլ՝ ահազանգ է եւ գործի հրաւէր։
Ուրեմն ի՞նչ պիտի անել եւ ինչպէ՞ս։
Երկուսն էլ բարդ խնդիրներ են եւ պատասխան գտնելու համար՝ ժամանակի եւ մասնագէտների կարօտ։
Այն ինչ հասկանալի ու անվիճելի է, իւրաքանչիւր գաղթօջախի անելիքն ու ինչպէս անելը պէտք է ճշդուի տուեալ գաղթօջախի հայ համայնքի կողմից, հեռու դրսի թելադրանքներից, միջամտութիւններից եւ կարգադրութիւններից։
Իւրաքանչիւր գաղթօջախի աշխարհագրական, մշակութային, ընկերային եւ տնտեսական պայմանները տարբեր լինելով, համապարփակ ծրագիր առաջարկելը չի կարող գործնական արդիւնք ունենալ։ Որեւէ ծրագիր պէտք է յենուած լինի տուեալ երկրի ընձեռած հնարաւորութիւնների վրայ։
Այս մտորումների մանրամասնութիւնները գրի առնելն ու ներկայացնելը առայժմս դժուար է. այդ հնարաւոր կը լինի, երբ որոշ տուեալներ ստեղծուեն։ Բայց եւ առաջարկում եմ մի աշխատանք եւ մեր հասարակական մարմիններին խնդրամատոյց լինում՝ այդ գործը կատարել միասնաբար եւ փոխադարձ վստահութեան ոգով։
Որպէս նախաքայլ, պէտք է ձեռք բերել Լոս Անջելեսի հայութեան վիճակագրութիւնը. առանց վիճակագրական տուեալների հնարաւոր չպիտի լինի որեւէ լուրջ աշխատանք իրականացնել։
Ամփոփում եւ եզրափակում
19րդ դարի երկրորդ կէսի եւ 20րդ դարի առաջին երկու տասնամեակի ժամանակաշրջանում Արեւմտեան Հայաստանի բնակչութիւնը ենթարկւում է պարբերական ջարդերի, որը վերջին երկու տասնամեակի ընթացքում վերածւում է Ցեղասպանութեան։ Արեւմտեան Հայաստանը հայաթափւում է, եւ Ցեղասպանութիւնից ճողոպրածները հաստատւում են Միջին Արեւելքի որոշ երկրներում։
Կարճ ժամանակի ընթացքում, գլխաւորաբար շնորհիւ ժողովրդի ու քաղաքական կուսակցութիւնների, յատկապէս ՀՅ Դաշնակցութեան, արտագաղթած հիւանդկախ զանգուածը վերածւում է առողջ գաղթօջախների եւ պահպանելով իր ազգային նկարագիրը, լծւում է ստեղծագործ աշխատանքի։
Հասկանալի է, որ Սփիւռքի հայութեան ապագան երաշխաւորող համապարփակ ուսումնասիրուած որեւէ աշխատանք անգոյ է։ Այլ խօսքով, մեր գաղթօջախների գոյատեւման ապագան յանձնուած է պատահականութեան։
Հասկանալի է նաեւ, որ դրական արդիւնքներ ձեռք բերելու համար իւրաքանչիւր գաղթօջախի կազմակերպութիւններն ու միաւորները, ասել է համայնքը, միասնական աշխատանք պիտի տանեն։ Այլապէս, պարտութիւնը կարող է անխուսափելի դառնալ։
Գործը յետաձգելը յանցանք է։ Ուրեմն, ժամ առաջ, ձեռք-ձեռքի եւ սիրտ-սրտի՝ սկսենք եւ քայլենք առաջ։
———————————————-
Հովանաւորներ
Վահէ եւ Յասմիկ Յովակիմեան
Քէլէկեան Ընտանիք
—————————————————–
Էջի Հովանաւոր
Արմէն եւ Սալբի
Սօսիկեան
————————————————
Էջի Հովանաւոր
Բագրատունի
Ընտանիք