ԴՈԿՏ. ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱԲՈՒՍԵՖԵԱՆ
Բնականաբար անկարելի էր սպասել, որ 98 տարիների մեր բացթողումները լրացնէինք այս մէկ տարում, բայց կարող էինք մեծ ու տարբեր, իրապէս նշանակալից միջոցի դիմել, կարող էինք մեր պահանջատիրութեան հիմքը դնել ու պէտք է, որ արդէն հատուցման ամբողջ ծրագիրը մշակած լինէինք:
Քաղաքական այն խառը իրավիճակը, որին զոհ է գնում կրկին արեւմտահայութեան՝ Սուրիայի եւ Քեսապի, Ցեղասպանութիւն ապրած հատուածը, իրաւացիօրէն կարող էինք դարձնել նրանց պաշտպանութեան եւ մեր Ցեղասպանութեան քարոզարշաւի հիմնական բանալին:
Սփիւռքը միշտ եղել եւ մնում է մեր ազգային հարցերի առաջապահն ու դրօշակակիրը եւ յատկապէս այսօր նա պարտաւորուած է կրկին այդպիսին մնալու:
Քաղաքական եւ միջազգային հրատապ գործելադաշտից զատ մենք դեռ հսկայական աշխատանք ունենք այդ արհաւիրքը գրականութեան մէջ արտացոլող ստեղծագործութիւնները հաւաքագրել-ամբողջացնելու, թարգմանելու, յատկապէս թուրքերէն, հասարակութեան ուշադրութեանը ներկայացնելու: Քանի որ այդ ստեղծագործութիւնները սոսկ Ցեղասպանութիւնը ներկայացնող գործեր չեն: Այդ ստեղծագործութիւններում պարզաբանուած են Թուրքիայի կառավարութեան (տուեալ շրջանում՝ Օսմանեան) ծրագրումով հայերի աստիճանական ոչնչացման համար իրագործուող միջոցները, Ցեղասպանութեան սկզբնաւորման ակունքը, որը բացայայտօրէն իր վերջնակէտին հասաւ 1915թ. ամբողջական Ցեղասպանութեամբ:
Այդ ստեղծագործութիւնները ներկայացնում են իրենց դարաւոր հողերի վրայ խարսխուած հայութեան վիճակը թուրքական անտանելի լծի տակ, այդ կեցութեան եւ Ցեղասպանութեան հետեւանքով մեր ազգային դիմագծում արմատացած աղաւաղումները, որը եւ հիմնական պատճառն է այսօրուայ մեր քաղաքական, հասարակական կեանքում առաջացած բազմաթիւ տկարութիւնների, որոնց հետ մինչեւ օրս չենք կարողանում առերեսուել, որոնք դեռ լուծման են սպասում:
Թող բոլորովին զարմանալի չթուայ, որ մեզ համար ճակատագրական տարելիցի նախօրէին, վերը նշած քաղաքական բանաձեւումների եւ յայտերի պահանջի կողքին, փորձում ենք գտնել, վերլուծել ստեղծագործութիւններ, որոնք ներգրաւում են մեր ժողովրդի ապրած այդ ժամանակաշրջանները:
Գրականութեան վրայ կենտրոնանալու պատճառներից մէկն այն է, որ գրականութիւնը միշտ եղել եւ մնում է տուեալ ժամանակաշրջանի ճշգրիտ արտացոլողը, քաղաքական դէպքերի, բարքերի, կենցաղի, մարդկային նկարագրի ու մտածողութեան ամբողջացած պատկերը ներկայացնողը:
Այսօր, մենք ականատես ենք աշխարհում տեղի ունեցող դաժան իրադարձութիւնների աղաւաղուած մեկնաբանութեան, ի շահ ազդեցիկ պետութիւնների ժողովրդների եւ երկրների պառակտման, այդ երկրների պատմութիւնը իրենց ծրագրերի արդարացման համար գլխիվայր փոխելուն, նոր պատմական իրավիճակներ պարտադրելուն, ժողովրդների յիշողութեան տկարացման, սուտ քարոզչութեան զոհ դառնալուն: Այս ամէնից յետոյ միակ ճշգրիտ տեղեկատուն մնում է արդէն ստեղծուած իրական մեծ գրականութիւնը: Այն գրականութիւնը, որով բացայայտւում ու ճանաչւում են ազգերը, որն ընդգրկում է տուեալ ազգի իր երկրում ապրած ժամանակաշրջանն ու կատարուած իրադարձութիւնները առանց աղաւաղման, իրական մեծութիւնների տեսադաշտով դիտուած, նրանց կողմից ուսումնասիրուած, անվերապահօրէն հրամցուած:
Այսօր Վ. Հիւգոյի շնորհիւ կենդանանում է ֆրանսիական յեղափոխութիւնը, 19րդ դարի Ֆրանսիան, որքան էլ փոխեն, նորովի մատուցեն ու վերլուծեն այն: Տոլստոյի եւ Դոստոեւսկու շնորհիւ՝ ռուսական հոգեբանութիւն-մտածողութիւնը, եւ մենք երջանիկ ենք, որ Յակոբ Օշականի շնորհիւ, որպէս անժխտելի փաստ, ունենք արեւմտահայութեան կեանքն ու հոգեբանութիւնը՝ նախաեղեռնեայ, եղեռնեայ եւ յետեղեռնեայ ժամանակաշրջանում:
Այսօր, հայերիս մէջ շրջում է մի շատ վիրաւորական դարձուածք, որն արդէն քաղաքական կեցուածք է դարձել՝ «թուրքը դեռ պատրաստ չէ իր անցեալի հետ հաշուի նստելուն», կրկնում ենք թութակի պէս արեւմտեան հոգեբանութեան եւ կատարուած ահաւոր ոճիրը կոծկելու նրանց շահամոլ ուժի պարտադրանքի տակ, փորձում զգոյշ գործել, որ յանկարծ չբորբոքենք, չզայրացնենք թուրքերին, բոլորովին անտեսելով մեզ պարտադրուած իրավիճակը:
Երբեք չենք ասել եւ նոյնիսկ այս մեծ տարելիցի շեմին չենք յայտարարում, որ մենք կարիք չունենք հաշուի նստելու թուրքերի հոգեվիճակի հետ, սպասելու նրանց պատրաստ լինելուն: Իրենք պէտք է մեզ հետ զգոյշ լինեն, քանի որ իրենք են մեզ պարտք, իսկ մենք պահանջատէրն ենք: Իրենք պէտք է մտածեն, թէ ինչպէս մեղմեն մեր ցաւը, սրբագրեն իրենց գործած աներեւակայելի սպանդը, աւելի չսրեն իրավիճակը, որ կարողանանք դէմ առ դէմ նստել իրենց հետ մեր պահանջատիրութիւնը ներկայացնելու:
Իրենք պէտք է պատասխանեն, թէ ինչպէ՞ս, ո՞ր լեզուով կարելի է գրել իրենց գործած աննկարագրելի ոճրագործ արհաւիրքի մասին, որ մեղմանայ իրենց գործած ոճրագործութեան պատկերը, որ կարողանան իրապէս արդարացուել:
Չէ՞ որ մինչեւ օրս չենք կարողանում բառերի վերածել, գրականութիւն փոխադրել, մի քանի հարիւր էջում զետեղել, իրենց կողմից պարտադրուած մի ամբողջ ժողովրդի ծրագրուած վայրագ տեղահանութիւն, նրան ոչնչացնելու համար օգտագործուած զարհուրելի եղեռնագործութիւն, երիտասարդ աղջիկների, կանանց բռնաբարում, առեւանգում, հարիւր հազարաւոր որբերի սարսափահար ճիչ, անստոյգ-դաժան ճակատագիր, դարաւոր տարածքների, ունեցուածքների բռնագրաւում, բարքերի, կենցաղի, մշակոյթի, պատմութեան կորուստ-ոչնչացում:
Պատմութեան մէջ դեռ ոչ մէկ ժողովուրդ այնպէս վերջնականօրէն եւ համատարած գազանութեամբ չի սրբուել-քշուել, արմատախիլ եղել իր հողից, իր պատմութիւնից, իր հոգեւոր, մտաւոր հարստութիւնից, ինչպէս ողջ արեւմտահայութիւնը: Բնականաբար, այդ ահաւոր սպանդից ճակատագրի անբացատրելի խորհրդով փրկուածները իրենց ապրած-տեսած-զգացածից, այդ աննկարագրելի կոտորածից սահմռկած, ամլացել էին, անկարող ոչ միայն իրենց ապրածը վերարտադրելու, այլեւ իրենց ստացած հարուածը վերլուծելու, բառերի վերածելու: Մեր այդ անկարող, ամուլ իրավիճակին, արեւմտահայ խոշորագոյն գրող Յակոբ Օշականը ճշգրիտ բացատրութիւն է տուել՝ «գիրին ուժը պէտք է հաւասարէր դէպքին մեծութեան», իսկ դէպքին մեծութիւնը՝ Եղեռնը, ոչ միայն սովորական բառերի սահմանումից, այլ նաեւ մարդկային երեւակայութիւնից դուրս երեւոյթ էր: Օշականի այս հաստատումից 84 տարի անց, Եղեռնի վերապրողներից Նարգիզ Ժամկոչեանի յուշերը գրառող Վիթալի Եանկոն, հայ չլինելով հանդերձ, ծանօթանալով հայերի ապրած արհաւիրքին, աւելի բնորոշիչ միտք է արտայայտել: «Այդ արհաւիրքը, Եղեռնը, սովորական բառերի սահմանումից դուրս է: Այդ աղէտը կարիք ունի մի նոր լեզուի, գուցէ եւ առանց բառերի», գրել է նա («The Promise at the Sea», էջ108):
Բայց ժամանակը եւ պատմութեան ընթացքը մեզ պարտադրում էր նախ ապրել եւ ապա գրի առնել կատարուածը, թէկուզ թոյլ բառերով, թէկուզ խունացած պատկերներով, ահաբեկումից սահմռկած հնարաւոր յիշողութիւններով: Անցեալը յստակ ճանաչել, հասկանալով կարողանալու էինք ճշգրիտ գործել, իմաստաւորել մեր ապագան:
Այստեղ է ահա, որ օգնութեան է հասել մեծ ստեղծագործողը՝ Յ. Օշականը, որը վերարտադրում էր միայն իրական ապրուած եղելութիւնները, առանց աւելորդ յօրինումների, պարտք է համարել արեւմտահայութեան անցած արիւնալի ճանապարհը դրոշմել գրականութեան մէջ, քանի որ «տակաւին չէին պաղած հողին ձայները, ու մենք մտիկ կ՛ընէինք մեր բարքերու ամէն փշրանքին» («Համապատկեր», էջ 151): Նա գիտեր, որ պաղելու էին այդ ձայները, լուծուելով աշխարհի աղմուկին, անհետանալու էին: Այդ ձայները ստիպել են իրեն վերակենդանացնել ոճրագործութեամբ ժողովրդից խլուած ե՛ւ տարածքների, ե՛ւ կենցաղի ու բարքերի պատկերը, յանձնել սերունդներին, թափանցել այդ ոճրագործութեան խորքերը, բացայայտել դրա իրականացման պատճառները:
Ծնուելով Եղեռնի սկզբնաւորման միջավայրում, ապրելով եղեռնեայ՝ վերջնական ջարդերի եւ ետ եղեռնեայ ժամանակաշրջաններում, Օշականը ամբողջ էութեամբ ապրել, ներծծել էր արեւմտահայութեան դժոխային կեանքը թուրքական հային ոչնչացնող տիրապետութեան տակ եւ աւելի ուշ, արդէն աշխարհի ճանապարհներում սփռուած: Ուրիշ ո՞վ կարող էր թուրքին այնպէս բացայայտել, ինչպէս Օշականը, որ ծնուած օրից ճաշակել էր թուրքի բռնակալ տիրապետութեան տակ տնքացող հային պարտադրուած ստրկային բոլոր վիճակները: Դեռ պատանի, անվախօրէն դանակը ձեռքին, թրքական թաղի միջով ուղեկցել է իր բարերար Չագրեան աղայի «փարլախ»
տղային մինչեւ դպրոց ու այնտեղից տուն, անգամներ վտանգաւոր յարձակման ենթարկուելով: Հայի դէմ միշտ ատելութեամբ լեցուած միջավայրում էր ձեւաւորուել ինքը, Համիտեան հայասպան քաղաքականութեան շրջանում ապրել էր Պոլսում, Թուրքիոյ քաղաքական ու հոգեւոր մտքի խառնարանում, ապրել էր Համիտի գահընկեցութեան եւ սահմանադրութեան բոլոր վայրիվերումները, երիտթուրքերի իշխանութեան բերած վերջնական աւերը՝ Եղեռնը:Եղեռնի ապրիլեան ձերբակալութիւնների օրերին, հայ մտաւորականների շարքում ինքն էլ հետապնդուելով թուրք ոստիկանութեան կողմից, ութ անգամ ձերբակալուել եւ անեւրեւակայելի յանդգնութեամբ ազատել էր մահապարտի իր գլուխը թուրքի եաթաղանից: Ստիպուած իր Քիւֆէճեան մականունը փոխարինել էր Օշականով, նոր հետապնդումներից փրկուելու համար: Չորս տարի շարունակ ապրել էր մահուան սարսափով եւ մինչեւ կեանքի վերջը տառապել այդ դժոխային յիշողութեամբ: «Աղէտէն վերջ, տակաւին քառորդ դար պուտ մը չեն աղօտած», գրել է նա իր մէջ բոյն դրած այդ ապրումի մասին եւ որոշել հայութեան ապրած վերջին արհաւիրքը՝ սպանդն ու տեղահանութիւն-աքսորը դարձնել իր վէպերի գլուխգործոց «Մնացորդաց»ի վերջաբանը՝ «Դժոխք» վերնագրով: Սակայն, ամենաբարդ երեւոյթներն անգամ այնքան բնականօրէն բառերի վերածող այս հսկան, չէր կարողանում իրապէս գտնել այդ գրի ուժը, այն բառապաշարը, որն ամբողջ տարողութեամբ վերարտադրէր մարդկային մտքի տարողութիւնից մեծ իր ժողովրդին վիճակուածը: Ճակատագիրը թոյլ չտուեց Օշականին իրագործելու իր ծրագիրը, նա մահացաւ աւելի վաղ, քան կը գրէր իր մտածած վէպը, սակայն մինչ այդ, նա արդէն հասցրել էր իր գլխաւոր վէպերում եւ ուշ շրջանի պատմուածքներում արտացոլել հայութեան դէմ գործուած Ցեղասպանութեան զարհուրելի պատկերը իր ակունքից սկսած եւ նաեւ թուրքերի գործած աւերը մեր հոգեբանութեան, մեր մտածողութեան, մեր էութեան մէջ:
Յիշեցնեմ, որ Միջազգային իրաւական օրէնքով ցեղասպանութիւն է համարւում 1.- Մի ժողովրդի, մարդկային մի խմբի ծրագրուած սպանութիւնը: 2.- Մարմնական եւ հոգեկան վնաս հասցնելը: 3.- Դիտաւորեալ ծրագրումով նրանց իսպառ ոչնչացումը: 4.- Նրանց տարածքների ու ունեցուածքի բռնագրաւումը: 5.- Բռնի ուժով դաւանափոխութիւնը…
Եղեռնի վերջնակէտից, այսինքն 1915թ. դեռ շատ առաջ, սկսած Համիտեան շրջանից, Թուրքիան արդէն իրագործում էր վերը նշած այդ ամէնը, հայերի աստիճանական ոչնչացումը նրանց տարածքներին մէկընդմիշտ տիրանալու համար:
Պատահական չէ, որ Օշականը ձեռնամուխ եղաւ թուրքին հայ գրականութեան մէջ ներկայացնելուն՝ «Հաճի Մուրատ», «Հաճի Ապտուլլահ», «Սուլէյման էֆէնտի» վէպերով: Դրանով հայի ուշադրութիւնը նա կենտրոնացրեց իր երկրին, իր հոգուն, իր մտածողութեանը տիրացած ու իրեն բնաջնջած ցեղի, թուրք հասկացողութեան վրայ, պարզաբանելով, թէ ինչո՞ւ գործադրուեց Եղեռնը, ի՞նչն էր մեզ բնաջնջելու թուրքերի նպատակը եւ ինչպէ՞ս իրագործուեց այն:
«Հաճի Մուրատ» վէպում պատկերուած Նիկիոյ լճի հայութեան կեղեքումը թուրքական լծի տակ, (ծրագրուածօրէն թուրքերը անուններ չեն տուել գիւղերին) ոչ այլ ինչ է, եթէ ոչ Եղեռնի ծրագրի սկիզբ: Վէպի հերոսը՝ Հաճի Մուրատը, բնազդօրէն զգում է իր ազգին սպառնացող մեծ վտանգը, «որ զարնելու էր արմատը իր ցեղին», եւ դրա համար նա ազատ է արձակում իր խմբի հայ ասպատակներին, որովհետեւ՝ «Ամէն տղայ պէտք է իր տունին: Սեւ օրերը ճամբայ էին ինկած» («Հ.Մ.», էջ 37): Սեւ օրերը Եղեռնի ազդարարումն էր անշուշտ:
Ի տարբերութիւն հասարակ ժողովրդի, լինելով ժամանակի առաջադէմ մտածող, Oշականը հասկանում էր մեծ տէրութիւնների դիւանագիտական խաղերը: Իրենց յետագայ ծրագրերի համար հայերի տարածքը՝ Մեծ Հայքը, քարտէսների վրայ եւ ամէնուր, անհեթեթօրէն դարձրել էին Անատոլիա (որն յունարէն նշանակում էր արեւելք, այսինքն՝ արեւելեան արեւելք), Հայաստան տեղանքն ու բառը գոյութիւն չունէր: Նա քննադատում, մեղադրում է այդ պետութիւններին, մասնաւորապէս Եւրոպային, որոնք իրենց մասնակցութիւնն ունեցան հայութեան կոտորածում եւ անտարբեր սառնութեամբ հետեւեցին կատարուող գազանութիւններին:
«Մեր աղէտին ամէնէն գարշ տրտմութիւնը բռնադատուեցաւ մեզի քրիստոսանուէր այդ մարդերէն», գրում է նա («Հ.Մ.», էջ 406):
Նայեցէք ձեր շուրջ, միթէ՞ այսօր աշխարհում տեղի ունեցող երկրների ու ժողովուրդների քայքայումները նոյն քրիստոսանուէր մարդկանց ձեռքով չի կատարւում:
Թուրքի հոգեբանութիւնն ու ցեղային ոճրագործ-բնածին յատկանիշները բացայայտող մի լայն համապատկեր է «Սուլէյման Էֆէնտի» վէպը: Թուրքին աշխարհին բացայայտելու ամենակատարեալ միջոցը այս վէպին ծանօթացնելն է: Վէպում ամբողջովին ներկայացւում է այն սերնդի նախապատկերը, որոնք կազմակերպելու, գլխաւորելու, իրագործելու էին մեր ջարդերը, որոնք Երիտթուրք անունն էին կրելու:
Էտհէմի նկուղներն ու գաղտնարան-տանջարանները, երիտասարդ կանանց ու աղջիկների լլկումները, բռնաբարումներն ու սպանութիւնները կրկնօրինակն ու յիշեցումն են Եղեռնում հայ կանանց ու աղջիկների վրայ գործադրուող գազանութիւնների: «Բոլորովին յամառները կապուեցան մարմար սիւներու, մերկացուեցան իրենց զգեստներէն, մսագործի դանակներով քրիկ-քրիկ ձգուեցան կիսավայրի մարդոց կիրքերուն» («Սուլէյման էֆէնտի», էջ 113): Այս տեսարանը մեր աչքերի առաջ անմիջապէս կենդանացնում է նոյնատիպ գործուած հազարաւոր ոճիրներ, տարագրութեան ճանապարհին կատարուած: Յիշեցնեմ թէկուզ դրանցից մէկը՝ երբ Սվազից տեղահանուած 200 դեռատի հայ աղջիկների, մեծ մասամբ դպրոցական, Արաբկիրում Ղասափխանէ (սպանդանոց) կոչուող շէնքում, ուր նոյն Սվազից տեղահանուած նրանց հայրերի ու եղբայրների մորթուած դիակներն էին, 2.000 տղամարդ, այն նոյն սենեակում նրանց դիակների մօտ զինուորները բռնաբարում են բոլոր աղջիկներին այնքան, որ մեռնում են նոյն տեղում իրենց հայրերի ու եղբայրների կողքին:
Այս օրերին Հարաւային Կորէան Ճապոնիայից հատուցում է պահանջում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում 200 կորէացի կանանց բռնաբարելու, նրանց որպէս սեռային ստրուկ օգտագործելու համար: Որպէս նոյն ողբերգութիւնը ապրած ժողովուրդ, հասկանալով, ցաւակցելով նրանց, միաժամանակ համեմատութեան ուղեգծով մեղադրում ենք մեր այսօրուայ կառավարութեանը, որ լռում է դեռ, երբ բռնաբարուած, վաճառուած մեր աղջիկների ու կանանց թիւը թուային հաշուարկից դուրս է, հարիւր հազարների է հասնում, երբ կենդանի մնացողներին մատների վրայ կարելի է հաշուել:
Իսկ Արեւմուտքը այս ոճիրներից յետոյ, դեռ փորձում է արդարացնող եզրեր գտնել թուրքին իր անցեալի հետ «հաշտեցնելու»: Արեւմուտքից զատ, մենք՝ հայերս, փորձում ենք մեղմել եւ վկայութիւններ ենք բերում անհատ թուրքերի մեր հանդէպ ցուցաբերած բարութիւնից: Վէպեր ենք գրում նրանց մասին, շարժապատկերներ ստեղծում, յարգի
Օշականի գլուխգործոց «Մնացորդացը» վէպը, որը դժբախտաբար մինչեւ օրս միայն որպէս վերնագիր է շրջում հայութեան մէջ եւ ոչ կարդացուած վէպ, Եղեռնի սկզբնաւորումը արտացոլող մի մեծ համանուագ է, ուր տեսանելի է ե՛ւ Եղեռնի ողջ ծրագիրը, ե՛ւ խելայեղ արագութեամբ դրա իրագործումը: Տեսանելի է հայերի քաղաքական տհասութիւնը, կուրութիւնը, չտեսնելու մօտեցող արհաւիրքը, մինչեւ իսկ, երբ թուրքերն արդէն բացայայտ էին գործում: Տեսանելի է հայերի աւանդոյթների անկման համար թուրքերի տարած հետեւողական աշխատանքը եւ այդ անկումը: Մինչ հայը գլուխն իր ուսերին պահելու մտահոգութեամբ տարուած չի նկատում իր քայքայումը, (ինչպէս այսօր՝ իր սոցիալական վիճակով տարուած չի նկատում իր երկրի դատարկուելու վտանգաւոր գործընթացը), թուրքը ակնդէտ հետեւում է հային, գտնում նրա ամենախոցելի տեղերը: Տեսանելի է հայ հոգեւորականութեան բարոյազրկմամբ համայնքն ամբողջովին քայքայող թուրքերի յաղթանակը: Տեսանելի է թուրքերի՝ իրենց մեծ ծրագրին՝ համաիսլամացման հասնելու ակնդէտ յամառ աշխատանքը:
Ցեղասպանութիւնը միայն ազգին ֆիզիքապէս ոչնչացնելը չէ, այլ ենթարկուած տանջանքների՝ գազանային սպանութեան, բռնաբարութեան, նուաստացման, ճնշման հետեւանքով ստացած հոգեկան եւ մտային վնասները, ազգային դիմագծի խեղաթիւրումն է տուեալ ժողովրդի մէջ: Օշականը իր վէպերում անկեղծօրէն նկարագրում է նաեւ հայութեան մէջ սկիզբ առած այդ երեւոյթները, հայի աստիճանական փոփոխութիւնը՝ թուրքերի օգտին աշխատելը, հայը-հային մատնելը, ստրկամտութիւնը, վախից թուրքին սիրաշահելը, որից մինչեւ օրս չենք կարողանում ազատագրուել: Այսքան եղեռնագործութիւնից յետոյ էլ հայութեան մի ստուար մաս դեռ թշնամի չի նկատում թուրքին, դեռ մեր երկրից փախչում են նրանց ծառայելու, այդ մարդասպանների շառաւիղների վայրագ հաճոյքներին գոհացում տալու: Դեռ մեր երկիրը պատրաստ է առանց հայց ու պահանջի յարաբերուելու եւ հաւանաբար նաեւ նրանց ներելու, ինչպէս ներել եւ ընդունում է այդ ոճրագործութեան հիմնական պատասխանատուների թոռներին:
Վիպասանը անդրադառնում է նաեւ մեր ամենացաւոտ, նոյնիսկ ինքներս մեզնից թաքցրած մէկ այլ երեւոյթին՝ հաւատափոխներին եւ նաեւ բռնաբարութիւններից ծնուածներին: Դրանք ընդհանրապէս մեր ազգային տեսադաշտից դուրս են մնացել, դրանց հանդէպ ունեցած մեր եկեղեցուոյ մերժողական կեցուածքի պատճառով: Բայց չէ՞ որ դրանք բաւական մեծ թիւ են կազմել եւ այսօր կարող են օգտակար լինել մեր պահանջատիրութեան հարցերի ներքին բռնկման համար:
Վէպի վերնագիրն ինքնին Ցեղասպանութեան մի ամբողջ պատմութիւն ու պատկեր է՝ ինչ որ կենդանի մնաց, փրկուեց ազգից՝ Մնացորդացը:
Թող թուրքը պատասխանի, թէ ինչո՞ւ, ո՞ւմ ձեռքով, ինչպէ՞ս մնացորդաց դարձանք…
Մեր վերջնական ջարդերից ընդամէնը հինգ-վեց տարի էր անցել, դեռ ջարդերի սարսուռով էր լեցուած օդը, կորուստներն ու վէրքերը թարմ ու խոցող էին, դեռ յիշողութիւն չէր դարձել արհաւիրքը, երբ Օշականը գրում է ուշագրաւ խորագրով՝ «Կայսերական Յաղթերգութիւն» պատմուածաշարը, որն ընդգրկում է հինգ փոքրիկ պատմուածք, եւ ուր առաջին անգամ լինելով այս մեծ ստեղծագործողը խօսում էր մեր Ցեղասպանութեան կազմակերպման մէջ Գերմանիոյ մասնակցութեան մասին: Պատմուածաշարի առաջաբանում նա մեղադրում է Գերմանիային, յատկապէս Վիլհելմ II կայսրին: Կայսրից բացի նա դատապարտում է նաեւ գերման ժողովրդին, նրա ցուցաբերած անտարբեր լռութեան համար:
Նոյն պատմուածաշարի ընդամէնը մի քանի էջանոց «Տանտանը» պատմուածքում Օշականի պատկերաւոր տաղանդի ուժով, մեր առջեւ կենդանանում է Եղեռնից անմիջական մի հատուած: Հինգ տարեկան մանուկը մարդկային սպանդի խուճապահար փախուստի հոսանքում կորցնում է մօրը, տեսնում է կապկպուած ձեռքերով հօր բռնի հեռացումը, քոյրերի առեւանգումը, եղբայրների մահը ճամփաներում ձգուած եւ միայնակ արեան ու կոտորածի միջով խելակորոյս քայլում է մահուան քարաւանով: Յետոյ յիշում է դիակների մէջ սարսափահար իր լացը, երբ մի թուրք ծերունի փրկում է նրան ու բերում Պոլիս: Թուրքի տանը, անգիտակցօրէն թրքացած, իր համար ատելի ու խորթ այդ միջավայրում, միայնակ ու լուռ իր փոքրիկ մանկական սիրելի յիշողութիւններով է ապրում նա: Ամբողջ օրը մտքով իրենց գիւղում է, իրենց տանը, իր եղբայրների ու քոյրերի հետ խաղալիս: Թէեւ փրկուած է, գլխին մազի փոխարէն մի մեծ սպի ունի ու մի կոտրած տիկնիկ ձեռքին, երջանիկ չէ:
Այս պատկերում, անկարելի է չտեսնել հարիւր հազարաւոր որբ մնացած մեր երեխաների ապրումները, որոնց մի մասին ստիպողաբար թրքացրին, մի մասը որբանոցից որբանոց փոխադրուելու ճանապարհին ոչնչացաւ, եւ որոնց մի ստուար մասը իրենց հոգու եւ տեսողութեան խորքում փայփայելով իրենց անցեալը, լուռ մղկտալով ամուր պահեցին սէրն ու կապը իրենց ապրած կարճ, բայց հարազատ անցեալի հետ, ամենադժուար տառապանքներից անցնելով կարողացան փրկուել: Պատմուածքի հինգ տարեկան մանուկն էլ նոյն ապրումների մէջ է, նա ատելութեամբ է կատարում ծառայի իր պարտականութիւնը թուրքի տան մէջ, այդ տան երեխային հոգ տանելը, իր մէջքին դնելով պտտեցնելը: Ինքն ընդամէնը հինգ տարեկան է, գուցէ եւ ապրած-տեսած արհաւիրքից կորցրե՞լ է խօսելու կարողութիւնը կամ մոռացել է իր լեզուն՝ հայերէնը, չէ՞ որ ամբողջ օրը լուռ է, մտքով անվերջ իրենց տանը, իրենց բակում, իր հարազատների հետ: Իսկ այդ թուրքի երեխան իր ճչացող լացով խանգարում է իրեն սիրելիների յիշատակների վայելքի հետ լինելու, որը միակ մխիթարութիւնն է իր համար: Երբեմն մտածում է նրա կոկորդից պոկել ձայնի լեզուակը, որ լռեցնէ նրան յաւիտեան:
Օշականն այստեղ խորը ստեղծագործողից դառնում է խորը հոգեբան-հետազօտող, հաստատելով այսօրուայ նեարդագէտների այն տեսութիւնը, որ վաղ մանկութեան մէջ հոգեկան զարհուրելի ցնցումներ ապրածների ենթագիտակցութեան մէջ դաջւում են այդ տեսարանները, որոնց «մասունք պատկերներ» են անուանում, «iconic images», եւ որոնք յաճախակի գլուխ են բարձրացնում՝ արթնացնելով իրենց ապրած ցնցումը: Յիշեցնեմ, որ Օշականը առաջինն էր, որ այս հարցին անդրադարձել է Եղեռնից անմիջապէս յետոյ, որը աւելի ուշ, հոգեբանների հետազօտութեան առանձին լայն ճիւղ պիտի դառնար:
Եւ մանուկն իր մէջքից ատելութեամբ նետում է մարդասպանների այդ լացող շառաւղին եւ տարւում իր մէջ արթնացող եղբօր՝ պըճըլիկ Թումասի յուշով, որը «չորցաւ ճամփուն տաքերէն ու ձգուեցաւ ծառի մը շուքին» («Տանտանը», էջ 37):
Եւ մի օր դարբասի դուռը բաց գտնելով դուրս է գալիս փողոց, ինքնամոռաց քայլելու պահին լսում է հայկական եկեղեցուոյ զանգերի ձայնը, որն իր մէջ արթնացնում է իր կորցրած, իրենից խլուած կեանքը: Այդ ձայնին հետեւելով հասնում է եկեղեցի, կարողանում է միայն ասել, որ հայ է, եւ տանտանի, մանկական լեզուով՝ «զանգակի» տա՜ն-տա՜ն ձայնն է իրեն բերել այնտեղ:
Այս փոքրիկ, հոգեբանական խորը պատմուածքով Օշականը փորձում էր այդ զանգակի ձայնով ետ հաւաքագրել հայութեան հաւատափոխ եղած, փրկուած հատուածին:
Որպէս հայ, Օշականը հոգեկան բաւարարուածութիւն էր ապրում, որ նոյն տրորուած, ամէն ինչ կորցրած հայը, անօգնական ու միայնակ, աշխարհից ու մարդկութիւնից մերժուած, անմիջապէս Եղեռնից յետոյ կարողացաւ կազմակերպուել իրեն տէր կանգնած կուսակցութեան՝ Դաշնակցութեան հովանու տակ, իր հաշվեյարդարը իր ձեռքով տեսաւ Եղեռնի գլխաւոր պատասխանատուներից: «Վրէժը» այլաբանօրէն գրուած պատմուածքը այդ մասին է, թէ ինչպէս իւրայինների դիակների միջից յանկարծ մի մանուկ վիրաւոր, ճեղքուած գլխով, միայնակ, հազիւ ոտքի կանգնելով, դեռ ուշքի չեկած, իր ուժը չվերագտած, խեղդում է թուրք մանկանը:
Այս ամէնից յետոյ թուրքի հետ զգոյշ վարուելու փոխարէն յիշեցնենք մեր կառավարութեանը եւ նաեւ նրանց գործած ոճրագործութիւնը մերժողներին, որ մենք հայութեան այն սերունդի շարունակութիւնն ենք, ում սերմն անգամ փորձեցին ոչնչացնել, մարդկութեան ստեղծած բոլոր տանջանքներով բնաջնջել, բայց ամենաթոյլ վիճակում էլ մենք կարողացանք մեր Դատը մեր ձեռքով լուծել այդ ոճրի պատասխանատուներից եւ թող վստահ լինեն, որ մեր սերնդի վրայ դրուած պարտականութիւնը՝ պահանջատիրութեան անառարկելի խնդիրը, մենք ենք լուծելու:
Սան Ֆրանսիսքօ
ԵՂԵՌՆԻՆ ՆՈՒԻՐՈՒԱԾ ԱՅՍ ԹԻՒԻ ՀՈՎԱՆԱՒՈՐՆԵՐԷՆ
-Alec, Alenoush, Patrick, Nicole & Eric Baghdasaryan
– Haigoush Keghinian-Kohler
– Alec & Dr. Alenoush Baghdasaryan
– Sheila Papayans, Ron Frizells
– Nick & Mary Kanian
www.avanshushiplaza.com
—————————————
Sarkis Pastry
3 locations to serve you
1111 S. Glendale Ave., Glendale, CA
818-956-6636
1776 E. Washington Blvd., Pasadena, CA
626-398-3999
2424 Ball Rd., Anaheim, CA
714-995-6663
————————————————-
ՏԷՐ ԵՒ ՏԻԿ. ԿԱՐՊԻՍ ԵՒ ԾՈՎԱԿ ԳԱՐԱՄԱՐՏԵԱՆՆԵՐ ԵՒ ԸՆՏԱՆԻՔ
Zov’s Bistro
17440 E. 17th Street
Tustin, CA 92780
714.838.8855
———————————————————-
Աբօ Սաղտըճեան Եւ Դուստրը՝ Նայիրի-Ֆրեզնօ