Մղձաւանջային Յաճախանք

(Ո՞վ Պիտի Պատմէ Վերապրողին Հետ Ապրողներուն Կեանքը)

ՎԱՐԴԻ ԴԱՆԻԷԼԵԱՆ

- Հայրի՛կ, վաղը դպրոց չիկայ: Ապրիլ 24 է՝ ըսաւ մեր օյրորդը:
– Գիտեմ:
– Հայրի՛կ, դպրոց չիկայ, բայց դպրոցով եկեղեցի պիտի երթանք, – ըսի ես:
– Գիտեմ:
– Այսօր մենք դպրոցը երեք անգամ «Հայր Մեր որ յերկինս ես»ը ըսինք: Օյրորդը կու լար կոր… Օյրորդ Սաթենիկն ալ կու լար կոր, օյրորդ Գոհարիկն ալ…
– Եկո՛ւր գոգնոցդ հանեմ, գնա՛ լուացուիր, որ բաներ մը ուտես, – առանց մեր կողմը նայելու ըսաւ մայրս ու շարունակեց մինակը խօսելու…
Որո՞ւ հետ կը խօսէր… Հայրս գործէն հասեր էր քիչ առաջ ու նստեր էր ցած աթոռակին վրայ, արմուկները՝ ծունկերուն, գլուխը՝ ափերուն մէջ: Ամէն օրուան պէս քոյրս իր գիրկը չէր առեր, բերանն իսկ չէր բացեր: Մտածկոտ էր: Տխո՜ւր էր հայրիկս, շատ տխո՜ւր…
– Աս տարի ալ, ամէն տարուան պէս տի գան ու տի գան (պիտի գան)…
– Պիտի գան, մարդս, պիտի գան, դեռ մաքրելիք հաշիւ ունին… աս գիշերն ալ կ՛անցնի… – ըսաւ մայրս, հօրս կողմը նայեցաւ կարճ մը ու լռեց:
Եւ երկար պարբերութիւններու տարածք չափող լռութիւն մը, տաքէն ու փոշիէն ծանրացած անսպասելի ոչ խօսքի պէս բան մը ծեփեց բերանները: Լռութիւններ կան, որոնք կը մնան անպեղելի, անբացատրելի, նոյնիսկ մանուկներուն համար:
– Մեր տունը հի՞ւր պիտի գայ աս գիշեր, – ըսի, ու նայեցայ մօրս…
Ես իմ ձայնս չճանչցայ… Գետին ինկած սուրճի պնակ մը եւս կոտրողի պէս նայեցայ մօրս: Ինչո՞ւ այսօր ամէն բան այսպէս էր: Ո՞վ պիտի գար մեր տունը…
– Չէ, չէ, ի՛նչ հիւր, ի՛նչ բան: Ա՛ռ, սա քրոջդ աղտոտ գուլպաները լուացքի տոպրակին մէջ դի՛ր, – ըսաւ մայրս ու սկսաւ տանիքէն բերուած դեռ տաք լուացքը ծալլելու:
Մօրս պատասխանին մէջ անխուսափելի եւ անճար վիճակի մը մէջ բռնուած ըլլալու պէս անախորժ բան մը կար:
– Մամա՛, հայրիկը կու լա՞յ կոր:
Քոյրս գնաց, հօրս ոտքերուն առջեւ պպզեցաւ, գլուխը կողքին, մինչեւ գետին ծռելով հօրս դէմքը փնտռեց: Քոյրս ձեւը գտած էր՝ անպայման որեւէ մէկու ուշադրութիւնը կորզելուն, եւ կը յաջողէր: Չէիր կրնար տեղի չտալ իր անուշիկ դէմքի ծամածռութիւններով յառաջ քշուած խնդրանքին, եթէ ոչինչ իսկ, գէթ՝ կարելի չէր ժպիտ մը զլանալ իր քմայքոտ շարժուձեւերուն:
Հայրս վերցուց կիսով գետին պառկած քոյրս, նստեցուց աջ ծունկին եւ նայեցաւ աչքերուն, այնքան լուռ ու լուրջ, որ քոյրս վախէ՞ն ուզեց ծունկէն վար գալ… Հօրս բերանը կը շարժէր, բայց խլացած, ուղեղ ու հոգի բզկտող բառերը կը բանտարկուէին ակռաներուն ու շրթներուն մէջ, եւ վերջապէս, ես կարծեցի լսած ըլլալ ըսուածը, երբ հայրս գլուխը թաղած քրոջս խիտ ու առատ մազերուն մէջ կը հեկեկար…
– Ախ, քուրիկս, իմ աղուո՜ր քուրիկս, դեռ ծարա՞ւ ես… հիմմա՛, ըհը՛ ես երթամ բերիմ ափիկ մը չէ, թաս մը, սիթիլ մը պաղ ջուր…
Կը նայէր քրոջս աչքերուն: Մայրս խենթի պէս հասաւ, գրկեց քոյրս եւ սարսափածի պէս, գրեթէ պոռալով ու փղձկալով ըսաւ ինծի.
– Ե՛լ, ցատկէ՛ տեղէդ, հայրիկին գաւաթ մը ջո՛ւր հասցուր, շո՛ւտ ըսի:
Ես մայրս այդ վիճակին մէջ երբեք չէի տեսած: Հայրս ջուրին չսպասեց: Յանկարծ, առանց կօշիկները հագուելու, դեռ գուլպաներով, այդպէս, առանց նոյնիսկ հողաթափի, դուրս ելաւ սենեակէն, անցաւ մեր մի քանի քայլնոց բակէն, բացաւ մեր փողոցի ցածկեկ ու ծանր դուռը ու գնաց…
– Մամա՛, հայրիկը առանց կօշիկի ո՞ւր գնաց, չէ՞որ այսօր ձմերուկ պիտի ուտենք…
– Հոս, քովս եկուր հիմա, – ըսաւ մայրս:
Քոյրս կծկտեցաւ մօրս ծունկերուն քով, աչքերը՝ դրան: Մայրս քրոջս գլուխը գրկած կ՛օրօրուէր եւ հազիւ լսելի կը դարձնէր մանկապարտէզցի քրոջս այն, ինչ որ արդէն անցեալ եւ նախանցեալ տարիներուն ինծի ալ պատմած էր չար թուրքերուն մասին: Այս անգամ սակայն, մօրս տուած պատասխանները կարճ էին: Կարծես այնքան պատմած էր, որ յոգնած էր նոյնը պատմելէն, ճիշդ «Կարմիր գլխարկիկ»ին պատմութեան «նորէն պատմէ»ներուն պէս, իսկ քրոջս աչքերուն մէջ անհասկնալի բաներուն հասկնալի բացատրութիւն գտնել փորձողի զարմանքը կար…
Մօրենական մեծ հայրս՝ մեր «տէտէ»ն, մեզի հետ կ՛ապրէր: Նոր էր ներս մտեր ու նստեր դրան շեմին.
– Յայտէ աչոս, (աչքս), գաւաթ մը ջուր բեր օր (որ) տամ: Չբերես‘ չեմ տար:
Ամէն օր քոյրս իր գրպանները խուզարկելու սովորութիւնը ունէր: Գաւաթ մը ջուրէն ետք, տակաւին ինչեր ըսես չէր գտներ մեր տէտէին գրպաններէն: Իսկ այսօր՝ ոչ: Մեծ հայրս գրպանէն հանեց դեղին թուղթի մէջ փաթթուած մանիշակի ձեւ ու համ ունեցող շաքարները: Քոյրս իր կողմն իսկ չնայեցաւ:
– Գնա՛, տես, տէտէն քեզի ինչ բերեր է, – մխտեց մայրս:
– Չեմ ուզեր: Թուրքերը մեր տունը թող չի գա՜ն… թուրքերը փիս են…
– Ի՞նչ է ըրածնիդ. չոճուխին գլուխը ջարդ ու արունո՞վ տի լցնէք… Թողէ՛ք, Աստծու սիրուն… մերը մեզի հերիք չէ՞ մի, հը՞… Գացածը ետ բերելը սա չոճուխներուն գլուխի՞ն կը լցնիք, ինչ է…
Ցաւերուն ամէնէն անամոքելի խորքերէն դուրս տուաւ մեծ հայրս այնպէս բարկացած, այնպիսի պոռթկումով, որ մայրս չկրցաւ բառ ըսել: Մեծ հայրս հագցուց քրոջս կօշիկները, գրկեց ու այնքան արագ դուրս ելան ակնկալուած փորձանքէ մը կեանք մը փրկողի փութկոտութեամբ: Քոյրս՝ կորսուած ու տակաւին անպատասխան, իսկ մեծ հայրս՝ ամէն տարի եւ ամէն օր եւ ամէն ժամ իր ֆէտայիի հոգին բզկտող ահագնացող սա ճիչով միայն կը փորձէր երկինքի կողերը խարանել, որովհետեւ տակաւին դեռ չլսուած հայհոյանքներն իսկ բառեր էին միայն, ուրեմն՝ ոչինչ… Եւ ճամբուն խաչմերուկին վրայ այնպէս կը գոռար, որ փողոցի խորտուբորտ սալերը կը խլանային… Քոյրս, անդին, ի տես իր տէտէին պոռթկումին՝ սկսեր էր լալու:
Շատ չանցած՝ տուն եկան: Հայրս կ՛ուշանար: Մայրս զիս ղրկեց, որ տեսնեմ թէ արդեօք դրացիներէն մէկուն տո՞ւնն էր: Գացի: Չգտայ: Տուն վերադարձիս մեր փողոցի տղաքը՝ Ճանօն, Յակոբիկն ու Անտրաօսը լաթէ գնդակով մը ֆութպօլ կը խաղային… Չէի հասկնար, թէ այսօրը մեզի համար ինչո՞ւ այսքան տարբեր է… Արձակուրդ օրերու արեւը տարբեր գոյն ու բոյր կ՛ունենայ ընդհանրապէս, բայց՝ ոչ այդ օրը: Այդ օր ամէն բան մռայլ էր ու այնպէ՜ս ցաւոտ: Տխուրն ու ցաւոտը մեզի՞ համար միայն… Փողոցի տղաքն ալ մեր դպրոցէն էին… Վաղը իրենք ալ դպրոց չունէին… Ուրախ-ուրախ, նոյն պոռոց կանչոցով կը խաղային… Մայրս կանչեց: Հայրիկը տուն եկած էր արդէն…
Ընթրիքին՝ նոյն լռութիւնն էր: Հայրս հազիւ քանի մը պատառ կերած՝ «Ես այսօր ուշ տուն տի գամ, ակումբ երթամ նայիմ ի՞նչ կայ: Դուք քնացէ՛ք», ըսաւ, ու մենք լսեցինք փողոցի դրան ժանգ կապած ծխնիներուն ճռռոցը:
Գիշերը հայրս քունին մէջ քանի մը անգամ նախ կտոր-կտոր ու անհասկնալի, յետոյ՝ աւելի յստակ, պոռացեր էր. «Տուտո՜ւ, տուտո՜ւ, ծարաւ եմ, հա… ջո՜ւր, ափիկ մը ջո՜ւր տուտո՜ւ… Զարուկն ալ ծարաւ է…» (տուտու–մայրիկ) եւ թեւերը վեր առած, գլխու ցնցումներով, ամբողջ մարմինով քրտինքներու մէջ էր, երբ մենք արթնցեր էինք ու կը դիտէինք մօրս զարմանալիօրէն հանդարտ ու դէպքին արդէն վարժ շարժումները: Հօրս գլխուն թաց անձեռոց մը կը փաթթէր: Հայրս հիմա ելեր նստեր էր անկողինին մէջ ու չոր ճերմակեղէնը կ՛անցընէր գլուխէն: Մեր բակի դրացիներն ալ լսեր էին հօրս ձայնը: Մէկ քանին մութին մէջ շօշափելէն գտեր էին մեր դուռը ու եկեր էին մեզի, եւ շշուկը ծայր էր առեր…
- Աման, պարոն Յակոբ… շիւքիւր Ալլահա (փառք Աստուծոյ-Խմբ.), ողջ ենք…
Խաչեր ամմուն էր: Սկսեր էր իրը պատմել, երբ յանկարծ մեծ հայրս ձեռքով նշան ըրաւ, մեզ ցոյց տալով.
- Խաչեր աղա, չոճուխլար վար (երեխաներ կան-Խմբ.), – ըսաւ:
Խաչեր ամմուն լռեց, թրքերէնով ինծի անհասկնալի բաներ ըսաւ, սիկարէթ մը վառելու համար լուցկի փնտռեց: Մեծ հայրիկս բաներ մը մրթմրթաց, լուցկին տեղէ մը գտնուեցաւ, եւ արդէն գոլորշիով լեցուն սենեակին աւելցաւ նաեւ քուլայ-քուլայ բարձրացող ծուխը: Ինչո՞ւ շշուկով կը խօսէին, թրքերէնով, որ մե՞նք չհասկնանք: Յետոյ՝ կարծես ալ ըսելիքները հատած ըլլալուն, բացարձակ լռութիւն մը կ՛իջնէր չես գիտեր ուրկէ եւ կը խլէր իր իրաւունքը «չոճուխլար վար»ի բանալիով:
Բոլորը գիշերազգեստով վազած եկած էին… Ես՝ խցկուած էի մեր պատուհանին բազրիքին, ուրկէ կրնայի բոլորը տեսնել: Վերի յարկի կաղ Մինաս աղան ալ եկաւ: Փորը շատ մեծ էր: Թաղին մէջ միայն ինքը կարմիր ֆէս կը դնէր: Դժուարաւ ներս մտաւ, այս անգամ՝ առանց կարմիր ֆէսին…
– Ամա՜ն, նելեր կէօրտիւք եաւրըմ (ինչեր տեսանք, հոգիս-Խմբ.), պարոն Յակոբ…
Եւ սկսաւ մօրս բաներ մը ըսելու թրքերէնով: Բացաւ հաստ վիզը եզերող երկար վզնոցը, ցոյց տուաւ վէրքերուն գոց կարմիր սպիները, ինչ որ մենք տեսեր էինք, երբ ամրան տաք օրերուն, գլուխը կը կախէր դոյլի մը վրան ու պաղ ջուրով օխ-օխ ըսելէն կը լուացուէր:
– Պչախընան (դանակով-Խմբ.)… ամման եաւրը՛մ, ըհը՛… – եւ ձեռքով թիզ մը բացած ցոյց կու տար, թէ ընդամէնը տասը տարեկան կամ կար, կամ չկար: Պատմածին մնացեալը օր մը մայրս թարգմանաբար պատմեր էր արդէն ինծի, թէ ինչպէս իր մայրը իր աչքերուն առջեւ մորթած էին քիւրտ չէթէները, թէ ինչպէս, թէ ինչպէս եւ թէ ինչպէս…
Վերի յարկի Օսաննա պաճին խորունկ խոռոչ դարձած ակնապիճը ցոյց կու տար. «մախասընան» (մկրատով) կ՛ըսէր… Դրացի Յակոբն ու ես այնքան լսեր էինք այդ բառը, որ երբ Օսաննա պաճիները (3 հատ էին) իրարմէ պէտք ըլլար զանազանել, կ՛ըսէինք՝ «մախասընան Օսաննա պաճին եկաւ, գնաց…»: Կոկորդային, ճչացող ձայնով մը կը խօսէր աս Օսաննա պաճին, որ հիմա սուրճ եփելու վրայ եղող մայրս կը մխիթարէր.
– Աման, տիկին Մարի, կէնէ՞ մը երազընտայ կէօրտիւ, վայ եաւրըմ, վա՜յ, պիթմիէճէք, պու երազլար, պիթմիէճէք քի… (այս երազները պիտի չվերջանան)» եւ կը շարունակէր՝ ինքզինք մխիթարելով. «Շիւքիւր Ալլահա, շու կէօզիւմ վար տայ, կէօրիւօրըմ» (փառք Աստուծոյ, աս աչքս կայ ալ, կը տեսնեմ) ու լայնկեկ, ճմռթկուած ու գունատ թաշկինակով արդէն շատոնց չորցած արցունքները կը սրբէր: Վայրկեան մը չանցած՝ նորէն կը հանէր թաշկինակը, նոյն բանը կը կրկնէր, գոգնոցը վեր կը հաւաքէր, հագուստին պզտիկ գրպանէն կը հանէր «էնֆիէ»ն (քթախոտը-Խմբ.) ու խոշոր քթածակերուն մէջ կը լեցնէր… Փռնգտոցը չէր ուշանար:
Տեղը նեղ էր: Չէի հասկնար, թէ ինչո՞ւ իրարու վրայ դիզուելու պէս նստեր էին: Մի քանին‘ մեր միասենեակ տան շեմի պաղ քարին նստած կը մնային, միւսները տեղ կը գտնէին սալայատակին փռուած անկողիններուն վրայ: Հայրս կը տնքար… «Այդ Աստծուն ինչե՜ր տ՛ըսիմ…», ըսաւ մէկը դրան կողմէն, կէս մը պոռալով: Յակոբիկին հայախօս հօրեղբօր կինն էր, որ շաբաթէ մը ի վեր Ճեզիրէէն Հալէպ եկած էր քանի մը օրով մնալու: Ինքն էր, որ Յակոբիկենց քառակուսի ճեփ ճերմակ այծի պանիրներ կը բերէր… Կամ բոլորը մէկ կը խօսէին, գլուխ ու թեւ կը շարժէին, եւ մէյ մըն ալ տեսար, տեսակ մը լռութիւն, որ լռութիւն ալ չէր… Երկա՜ր, շատ երկար տեւող այս լռութիւնները, որոնք կոկորդ քերթող ու ընդհատ լացի պէս ձայներով կ՛ընդհատուէին, կը պլլուէին հառաչանքներուն եւ կը լեցուէին մեր «անասելի»ն դեռ չճանճցող, ուր մնաց այս ամէնը չըմբռնող նայուածքներուն մէջ:
Ահա եւ սուրճին ամոքիչ բոյրը, որ պիտի կեղուէր ուղեղները կրծող կսկիծը, պիտի լուար այս մարդոց ներբաններուն յիշողութիւններուն մէջ թաղուած, չորցած կրակ աւազները, իսկ շրթներուն տարուող ամէն մէկ սուրճի ումպ ահա, մասամբ մը միայն, սկսեր էր արդէն փակել անապատի յուշերուն բերանները: Ըսելիք բան չէր մնացած: Գէթ՝ ոչ այսօր: Չէ՞որ միասնաբար եւ անդադրում խօսած էին նոյն բանին մասին: Մնացեր էր միայն արեւուն ծագման սպասելը:
* * *
Քոյրիկիս Հագուստը Կեանքս Փրկեց
Քալիֆորնիոյ «Արարատ-Էսքիճեան» թանգարանին հովանաւորութեամբ տեղի ունենալիք Մարտ 23ի գիտաժողովին անհամբեր կը սպասէի: Այս անգամ պիտի խօսուէր Ցեղասպանութեան ճիրաններէն հայեր փրկող կազմակերպութիւններու, գլխաւորաբար՝ Near East Relief Society-ի հսկայածաւալ ներդրումին մասին, անոնց նիւթական թէ բարոյական նեցուկին՝ մանրամասնօրէն, անգամ՝ նուիրեալ ոչ հայ, թուրք, քիւրտ կամ եւրոպացի անձերու նախաձեռնած որբահաւաքներուն, հիմնած որբանոցներուն եւ այդ ուղղութեամբ առնուած քայլերուն մասին: Շահեկան այս դասախօսութիւններու շարքը առիթը կու տար բոլորիս տալու զկայսերն՝ կայսեր:
Այդ օր, եւ առաջին անգամ ըլլալով, պիտի ցուցադրուէր 1909ի Ատանայի ջարդերէն ճողոպրած հայ որբուհիի մը հագուստը, որ գտնուած էր ֆիլմարտադրիչ Պարէտ Մարոնեանի ջանքերով North American Mennonite Congregation-ի թանգարանին մէջ: Որբացած աղջնակը, տարազէն դատելով, հազիւ՝ 4 կամ 5 տարեկան, քալած էր Ատանայէն մինչեւ Հաճըն, շուրջ 75 մղոն… Ապակեդարանի մը մէջ թանգարանային բծախնդրութեամբ պահուած հագուստը աւելի քան ցնցող էր… գէթ՝ ինծի համար: Ջարդի ճամբուն վրայ ծարաւէն խեղդամահ եղող հօրաքրոջս հագուստը չէ՞ր…
* * *
Աչքերս յառած եմ հագուստին եւ կը լսեմ անոր ծալքերէն ու կարկտաններէն ինծի հասնող կանչեր… հեռուներէ՜ն, շատ հեռուներէն, աջ դառնամ թէ ձախ, սիրտս ու հոգիս դարպասող, հոգեպատար աղապատանքն է, որ կը լեցնէ ականջներս, եւ ծարաւէն մարած ու խեղդող ձայնին մէջ՝ բառեր… թաց ու զով բառեր միայն… «ջու՜ր, պտի՜կ մը ջու՜ր, ափիկ մը ջու՜ր, աղբարիկ», բառեր, որոնց հետ շատոնց մտերմութիւն հաստատած եմ… մանկութենէս ի վեր, հօրս՝ երբեմն կտրատ, երբեմն այնքան պատկերաւոր պատումներուն մէջ ապրող ու շնչող մեր գերդաստանին բացակայ «ներկաներ»էն, ու անոնց անհատնում լացին ու ծարաւին հետ աղիողորմ լացած եմ, լացած են նոյնիսկ մեր տան պատերը… Հիմա, ատանացի սա որբուկին խայտաբղէտ կարկտաններով հագուստն է, որ ծարաւին ու մանրիկ ու փափլիկ ոտիկներուն խոցերուն մասին կը պատմէ, հագուստին ծալքերուն ընդմէջէն ինծի կը հասնի, չեմ գիտէր ուրկէ՞ կամ ինչպէ՞ս, մանկութենէս ի վեր ականջներուս ու երեւակայութեանս մէջ յանկերգացած սա «պուտ մը ջուր»ի պաղատանքը՝ աղիողորմ ճիչերու շաղախով, որ կը վերածուի յաճախանքի ամէն Ապրիլ ամսու, մերթ իր զուտ մանկունակ ձայնն է, զոր կը լսեմ երազներուս մէջ, կամ այդ նո՛յն երազներէս հիւսուած տեսիլքներուս, ի տես փողոցներու պատերուն հիւսուած անտուններու, ու մերթ դուրս կու գայ երազ-տեսիլքներէն եւ կը դառնայ հօրս բերնին ու տղամարդու ձայնին մէջ եփող ու իր հոգին տանջող, խարանող ներկայութիւն. «Ափի՜կ մը ջու՜ր, աղբարիկ», ու հօրս տառապանքը՝ այդ ափիկ մը ջուրին չկարենալ հասնելուն, եւ սակայն, անոր հագուստին պատճառաւ մահէն փրկուած ըլլալուն համար:
– Պատմէ՜, – կ՛ըսէ հիմա արդէն յիշողութիւններուս դուռը թակող սա որբուկը:
– Պատմեմ,- կ՛ըսեմ ու կը զգամ իրմէ ինծի փոխանցուող աղուոր ջերմութիւնը:
Փոքր էինք դեռ, քոյրս՝ հազիւ 6ը բոլորած, իսկ ես 8 տարեկան էի: Ապրիլ 24 էր: Տունն էինք: Հայրս ձեռքի թերթը մէկ կողմ դրաւ: Դժուար գիշեր անցուցած էր ամէն տարուան պէս… Այս անգամ իր արաբ պետեւի «եղբայրները» ձիերով խուժեր էին պատուհանէն ներս ու աղաչեր էին, եկեր էին զինք տանելու… «Կարօտցեր ենք», ըսած էին իրեն: «Հայրերնիս մեռաւ, մայրերնիս ողջ է դեռ, քեզ կը սպասէ, Մուսթաֆա, եկեր ենք քեզ տանելու…»: Հայրս արթնցեր էր՝ շշմած ու այդպէս ալ պատմեր էր մօրս ու մեծ հօրս… «Հէչ չէին փոխուեր, պճլտուն աչքերով նոյն Հասանն էր ու Իպրահիմը…»: Հայրս երկա՜ր տատաներ էր «հոն»ին ու «հոս»ին միջեւ…
«Ես ալ եմ կարօտցեր…», կը կրկնէր հայրս ատեն-ատեն: Ու հիմա նոյն կարօտը ունէր. «Տասը տարին կեանք է, չէ՞…», որո՞ւ կ՛ըսէր, ինչո՞ւ կը կրկնէր ատենը մէյ մը յաճախանք դարձած սա խօսքերը, ոչ ոք գիտէր, ոչ իսկ ինք: Հիմա ալ, ինչպէս միշտ, ըսաւ այդպէս եւ սուրճին պարապ գաւաթը դրաւ սեղանին: Թուղթէ ծրարէն դուրս քաշեց սիկարէթ մը, վառեց եւ թող տուաւ, որ քոյրս լուցկին մարէ:
– Զարուհին աս գիշեր տեսա՞ր, ջուրը տուի՞ր… հարցուց մայրս, հաւատալով թերեւս, որ եթէ երազով իսկ հասնի, սիրտը կը հանգչի:
– Զարուհին ո՞վ է, – հարցուցի: Ես առաջին անգամ էր, որ կը լսէի այդ անունը:
– Հօրաքոյրդ, – պատասխանեց մայրս:
– Մենք հօրաքո՞յր ունինք, իրաւէ՞ն…
Մեծ հայրս տունը չէր, եւ լաւ որ այդպէս էր, ապա թէ ոչ կռիւը պիտի փրթէր նորէն: Տէտէս չէր ուզեր, որ մեզի «ամէն բան» պատմէին: Ես բաւական բան գիտէի ջարդի մասին, դպրոցէն, կիրակնօրեայէն եւ արծուիկութենէն: Հայրս մէյ մը քրոջս նայեցաւ, մէյ մը ինծի: Զգացինք, որ կը կշռէր պատմել-չպատմելները:
– Ան գիտէ, – թեւով օդին մէջ զիս ցոյց տալով: Այսօր քեզի ալ պատմեմ, որ դուն ալ գիտնաս ու ալ ազատիմ, – ըսաւ հայրս ու կեցաւ:
Ուրկէ՞ սկսեր: Մայրս ձեռքի կարը վար դրաւ ու ինք սկսաւ: Կարճ ու կտրուկ, կարծես հեքիաթ կը պատմէ. «æարդին ատենը, հայրիկիդ պզտլիկ քոյրիկը՝ Զարուհին, շատ կը ծարաւնայ: Օրերով ջուր չեն գտներ խմելու: Զարուհին մինչեւ վերջ իր մեծ աղբարիկին կ՛ըսէ եղեր՝ «Աղբարիկ, ափի՜կ մը ջու՜ր բեր», բայց աղբարիկը չէր կրնար ջուր բերել»:
– Ինչո՞ւ:
Քրոջս «ինչուն» այդքան ալ անմեղունակ չթուաց թերեւս մօրս, որ լռեց յանկարծ: Ոտքի ելաւ, սեղանին վրայէն բաներ մը հաւաքեց: Կը դառնար սենեակին մէջ. չէի ըմբռներ թէ ինչո՞ւ պատմութիւնը կէս ձգեց, այդպէս, օդին մէջ ու սկսաւ ուրիշ բաներ ընել: Դուրսէն դրացիները բարձրաձայն կը խօսէի՞ն, թէ ինչպէս միշտ կը վիճէին: Մայրս պատուհանը փակեց: Քոյրս աչքերը սեւեռած հօրս աչքերուն՝ ըսաւ.
– Ինչո՞ւ ջուր չի բերիր քոյրիկիդ… ջուր չի կա՞ր…
– Ջուր կար, ջուր կար… ոստիկանները չէին թողուր որ ջուրին մօտենանք: Հաստ ու երկար ձեռքերնուն փայտովը մեր գլխուն ու կռնակին կը զարնէին, ծեծի տակ ալ շատեր ափ մը ջուրի համար ալ կը մեռնէին… Իմ մարիկս չդիմացաւ, գնաց ու ճեղքուած գլուխով ետ եկաւ… Արունը մազերէն կը վազէր, Զարուհիին լեզուն ծարաւէն ուռեր էր… Ուշ էր, ա՜խ, ի՞նչ ըսիմ, շատ ուշ էր արդէն…
Հայրս չկրցաւ շարունակել: Սիկարէթը ճզմեց մոխրամանին մէջ ու սրբեց աչքերը անկողինին վրայ մոռցուած անձեռոցի մը ծայրով:
– Ես մինչեւ օրս, ամէն օր, ուզեր եմ ես մեռնիլ Զարուհիին տեղը: Ինչ հրեշտակ էր, դուք գիտէ՞ք… ու հայրս լացուց մեր տան քարերն անգամ: Քիչ անց, առանց մեր ընդմիջումին, վերսկսաւ պատմելու.
– «Յակոբ, տղա՛ս», ըսաւ մարիկս, «ջուր ալ բերես նը, եաւրում, տի մեռնի Զարուհին, մի՛ լար, մի՛ լար եաւրու՜ս… ձգէ՜… մեռնիլը աւելի աղէկ է… կ՛ազատի՜…»: Ես, հա, ես, աս ափերովս ջուր չի կրցայ բերել քուրիկիս: Իրիկուան մօտ, քուրիկիս լեզուն դուրս ինկաւ… Հիմա մօրս մազերէն արունը չէր կենար, կը վազէր: Պատռեց ֆստանին փէշին ծայրէն կտոր մը, կապեց գլուխը. «Աս գիշեր, երբոր ձգեն օր նստինք, քուրիկդ տի շալկենք, օր տանինք տեղ մը փորենք, փորփրենք, որ թաղենք»:
Հայրս մերթ կը բանար ափերը, մերթ կը պահէր անութներուն տակ: Թաց աչքերը չորցնել պէտք էր: Կեցաւ: Սիկարէթ մը եւս վառեց: Ես բաներ մը գիտէի, բայց ոչ մանրամասնութեամբ: Բառերուն հետ դուրս ելածը սովորական ոչինչ ունէր այսօր: Իր ամէն մէկ լռելուն, խօսքը կոկորդին մէջ բանտարկելուն հետ, իր էութենէն մաս մը կը դնէր սեղանին: Մենք սառած էինք: Իմ կոկորդս կը ցաւէր, բերանս այնպէս չոր ու լեղի էր, բայց չէի ուզեր կաթիլ մ՛իսկ ջուր խմել… Ի՞նչ էր, արդեօք այն ատեն. մանուկի խելքովս կ՛ուզէի տեսնել թէ ինչ տեսակ բան է ծարաւէն մեռնիլը… Քանի մը բառ կը փնտռէի հօրս կսկիծը մեղմելու համար, բերանս իմս չէր կարծես, բառ չէի գտնէր…
– Քոյրիկիդ ջուր չի տուիր, անոր համա՞ր մեռաւ, – արդէն արցունքոտած աչքերը սրբելէն հարցուց քոյրս…
Եւ լացաւ, բարձրաձայն ու այնպէս հեկեկանքով, լացա՜ւ ու լացինք այն միակին համար, որ չէինք իսկ ունեցած… անհետ կորուսեալին համար… Լացինք միասին, առանց ափիկ մը ջուրի մեռած Զարուհիին համար…
– Գիշերը Զարուհին թաղեցի՞ք, – հարցուցի, առանց պատասխանի սպասելու:
– Չէ… ատ ալ չեղաւ: Գիտէի, որ այդ գիշեր ուրիշ բաներ տի պատահէին, աւելի գէշ բաներ… Տեսածս ու լսածս որ պատմիմ, սա քարերը կը ճաթին… Գիշերը վրայ հասաւ: Ամէն մարդ նստաւ գետին: Մէկը էկաւ, մօտեցաւ մօրս ու բաներ մը ըսաւ: Մարիկս շուրջը նայելէն, արագ-արագ հանեց մեռած քուրիկիս ֆիստանը ու անցուց վրաս:
– Հագուստը ի՞նչ գոյն էր, – հարցուց քոյրս, որ հազիւ կը կարողանար հետեւիլ ըսուածներուն:
– Ա՛ռ քեզի հարցում,- ըսաւ մայրս ու նայեցաւ հօրս կողմը, տեսակ մը ժպիտով:
– Չէ, պատռտած, հինցած բան էր, այգիի մէջ խաղալու համար կը հագցնէր մարիկս Զարուհիին: Ատով ալ ճամբայ ելանք, եաւրում: Հագած կապածը հարցնողը ո՜վ էր… «Հրամանը վերէն է, շուտ ըրէ՜ք», կը պոռային փողոցներուն մէջ: Ու ճամբայ ինկանք մեր վրայիններովը… կարաւանին ետեւէն, Եփրատին եզերքէն: Մարիկս Զարուհիին աչքերը գոցեց ափերովը, որ Եփրատի վրայէն վար ծփացող ուռած փորերով դիակները չի տեսնէ… Թեւերը վեր բարձրացուց ու գոռաց. «Աստուա՛ծ, հարամ ըրէ ատ թուրքերուն մեր սեղաններէն կերած հացը, թող այգիներուն թութերը չորնա՛ն, թոյն դառնան… մեր այգիները թող կրակ առնեն ու մոխիր դառնան… թո՛ղ… թո՛ղ…»:
– Մա՛րդ, ալ կը բաւէ՛, հերի՛ք է… մի՛ վախնար, արդար հաց ուտողը անտուն չի մնար, հերի՛ք ինչքան սա չոճուխներն ալ լացնես…
– Հապա կ՛ըսէիր, որ պէտք է գիտնա՞ն… ի՞նչ եղաւ, մենք ալ մատ մը չէի՞նք օր (որ) աս ամէնը տեսանք, վառեցանք…
Հայրիկս, կարծես կը զգար, որ եթէ դանդաղէր, ալ պիտի չկարենար շարունակել: Սկսաւ այնպէս արագ-արագ պատմել ու ցատկել ինծի իսկ ծանօթ բաներու վրայէն, որ հիմա մեզի իսկ չէր նայեր պատմած ատեն: Կը վախնա՞ր արդեօք, որ բան կրնայ պատահիլ, որ ինք կրնայ մահանալ ու գիտցածը, տեսածն ու լսածը տեղ չհասցնէ՞…
– Տուտու մամադ մեր մեծ մաման էր, չէ՞ մը, – հարցուց քոյրս, գիւտ մը ընողի պէս, եւ այնպէս կը թուէր, որ պատմուածին մէջ տեղ մը կտրած էր իր կապը մեզի հետ ու փոխադրուեր էր ուրիշ աշխարհ…
– Հա, աղջիկս, տուտու մաման ձեր մեծ մաման էր, – յստակացուց մայրս:
Քոյրս լսեց, բայց մնաց լուռ իր մտքերուն հետ: Մենք մեծ մամա չունէինք: Ունէինք միայն մեր տէտէն, մօրս հայրիկը:
– Յետո՞յ, – հարցուցի ես, մինչ մայրս քրոջս կը բացատրէր, թէ ինչո՞ւ շատեր երկու մեծ մայր եւ երկու մեծ հայր ունին… մօրաքոյր ու հօրաքոյր ունին, իսկ մենք չունինք:
Հայրս կեցաւ վայրկեան մը: Շունչը լաւ չէր առներ: Իմ «յետոյ»իս պատասխանը շատ չուշացաւ.
– Կնիկը ուրիշ բաներ մըն ալ ըսաւ ու գնաց: Մարիկս դարձաւ ինծի, բռնեց ձեռքէս. «Յակոբս, շու՛տ», ըսաւ, «պառկէ՛, գլուխդ դիր ծունկիս ու չի շարժիս, աչքերդ գոցէ՛: Չըլլայ չըլլայ գլուխդ վեր առնես…», ու ինք նստած մնաց, փէշովը մեզ ծածկեց ու սպասեց: Ամէն կողմէն լաց, կոծ, չէթէները պզտիկ տղաները կը հաւաքէին: Ես կը լսէի ամէն բան, աչքերս գոց էին, բայց կը լսէի ու վախէս կը դողայի: Այրող մազերու ու միսի հոտը կու գար հեռուէն… Կը լսէի մօրս բարձրաձայն խօսքերը՝ «Ո՜վ Աստուածամար, դուն պահէ պահպանէ…»:
– Չէթէ ի՞նչ է, – հարցուց քոյրս, թէեւ իմ ալ գիտցածս մեծ բան չէր:
– Թուրքին պէս գէշ մարդիկ են, – հօրս տեղ պատասխանեցի ես:
– Յետո՞յ, – երկուքս ըսինք միաբերան: Քոյրս վերադարձած ըլլալ կը թուէր իր աշխարհէն…
Ոստիկանները եկան, տեսան մեռած քոյրս, բայց կարծեցին, որ քնացէր է…
– Ես տղայ չունիմ, ինչ կ’ըլլայ, Ալլահին խաթեր համար, ձգեցէք որ աղջիկներս քիչ մը քնանան… – ըսաւ մարիկս:
– Տուտու մամադ ինչերէ՞ն կը խօսէր ատ գէշ մարդերուն հետ:
– Թրքերէն կը խօսէր, ինչերէ՞ն կը կարծես որ պիտի խօսէր, հայերէ՞ն, – տուի պէտք եղած պատասխանը եւ կը սպասէի հօրս հաստատումին, երբ մայրս աւելցուց.
– Ակնայ թուրքերը հայերէն պէտք է գիտնային, որ մեր այգիներուն մէջ գործ գտնային, աշխատէին:
– Իրաւէ՞ն: Աչքերը լայն լայն բացաւ՝ կէս հոս, կէս իր աշխարհին մէջ ման եկող քոյրս:
– Հայրի՛կ, – ըսաւ, – ուրեմն թուրքերը մեր սպասաւորնե՞րն էին… օ՜խ ըլլան…
Իրարու նայեցանք, առանց հասկնալու, որ այդ «օ՜խ»ով ինչ յաղթանակ է, զոր կը տանէր մանկապարտէզի դռներէն նոր դուրս եկած այդ ճուտիկը… ու խնդացինք: Խնդաց նաեւ հայրս:
– Է՜հ, ալ մի՛ խանգարեր, կ՛ըլլա՞յ, – ըսի վերջապէս:
– Հայրիկ, յետո՞յ: Թուրք չէթէները քեզի գտա՞ն, – ես այդ մասէն լուր չունէի:
– Չէ, չէ: Ոտքերով հրեցին հրմշտկեցին կողերս: Տեղէս չի շարժեցայ: Քրոջս հագուստը ինծի փրկեր էր…
Արկածախնդրութիւն մը պատմողի պէս, դուրսէն բան մը դիտողի պէս պատմեց իր քրոջ մահէն ետք տեղի ունեցածները: Իր ամբողջ ապրած կեանքը զինք փրկող քրոջ հագուստին կապած է, որուն ափիկ մը ջուր իսկ չկարենալ ճարելը դարձած է իր կեանքին մղձաւանջը: Իսկ հիմա, շուարած ու բառերու սով ունեցողի պէս կը դիտէր՝ մէյ մը գետինի գորգը, մէյ մը մեզ, մէյ մը մայրս, կը չափչփէր վերէն վար, մինչեւ որ սկսաւ մտնելու ինքն իր մէջ… Ձայնը փոխուեցաւ, ծանրացաւ, ու կոկորդէն դուրս եկածը իրը չէր այլեւս:
Առտուան դէմ, դեռ արեւը չելած, շարժեցայ տեղէս:
– Մարի՛կ, տուտու, ելիր, – ըսի,- ելիր օր քուրիկս տի թաղենք, – ու կամացուկ մը հրեցի, որ արթննայ ու քուրիկս թաղենք… Կանչեցի՝ «Տուտու՜, տուտու՜… »: Չարթնցաւ: Ախ, իմ տուտուս չարթնցաւ… Իր թեւերով անպէս ամուր փաթթուեր էր արդէն մեռած քուրիկիս…
Եւ հայրս փղձկաց այնպէս, որ մենք շուարած մնացինք: Մենք ալ լեցուեր էինք, ու այդքանին բեռը տանիլը ծանր էր այլեւս բոլորիս համար… Հայրիկս դեռ կը շարունակէր կտրատուող հեկեկանքով պատմել ու ալ իր աւարտին հասցնել «այս անանուն ամէնը»:
Ոտքի ելաւ, իր թեւերով գրկեց ինքզինք՝ մայրը գրկելու պէս ու գոռալու պէս լացա՜ւ, լացա՜ւ. «Վա՜յ իմ անուշ մարիկս, փաթթուեր էիր քուրիկիս, որ ծարաւ քուրիկս ա՛լ չի պաղի՜, հա՞…»:
Այդ օրէն ետք մենք այդ մասին այլեւս չխօսեցանք:

ԵՂԵՌՆԻՆ ՆՈՒԻՐՈՒԱԾ ԱՅՍ ԹԻՒԻ ՀՈՎԱՆԱՒՈՐՆԵՐԷՆ

ՀԵԴ Հիւսիսային Հովիտի Մասնաճիւղ

Անպայման օր մը պիտի հասնինք
եւ տիրապետենք
մեր բռնագրաւուած հողերուն
եւ տէր կանգնինք մեր սրբազան
եկեղեցիներուն,
վանքերուն եւ կոթողներուն:

Նորթ Հոլիվուտի Հայց. Առաք. Եկեղեցի
ՀՅԴ «Բաբգէն Սիւնի» Կոմիտէ
ՀՕՄի «Մեղրի» Մասնաճիւղ
ՀՄԸՄի «Ջաւախք» մասնաճիւղ

==================================================================================

ՀՄԸՄի ԱՄՆի
Շրջանային Վարչութիւն,
Շրջանային խորհուրդներ,
յանձնախումբեր,
եւ 18 մասնաճիւղեր

ՀՕՄի Արեւմտեան
Միացեալ Նահանգներու Շրջանային Վարչութիւն

———————-

Սամուէլ Եւ Էդիթա Աղաճանեան

TARON BAKERY

——————————–

Տոքթ. Ալեքս Արա Ալպարեան
Dr. Alex Ara Albarian

———————————–

Մեր նոր սերունդին մօտ Հայկական Ցեղասպանութեան հետապնդումը ապահովելու լաւագոյն կռուաններէն մին հայ դպրոցն է

Քեսապի ողբերգութեան այս սերունդը չի կրնար մոռնալ, չի կրնար չպայքարիլ

Շամլեան Ազգային Վարժարան

————————————————–

Ferrahian School