ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
– Բոկեղավաճառ կայ դիմացը: Եկուր, երկու հատ առնենք, վերը կ՛ուտենք:
– Բո… ի՞նչ:
– Բոկեղա… Սպասէ, հիմա կը պատմեմ:
– Բարեւ, երկու բոկեղ կու տա՞ք… Այրածներէն թող ըլլան:
– Ամէնն ալ կէվրէք են, երիտասարդ, փուռէն նոր ելան:
Արտասահմանէն հիւր եկած է, եւ Պոլսոյ համայնապատկերը անոր ցոյց տա՞լ կ՛ուզես: Լաւագոյն բարձրութիւնը՝ Ղալաթիոյ աշտարակը, հին քաղաքի հնագոյն դիտարանը: Թէեւ կ՛ուզէինք ոլորապտոյտ աստիճանները օգտագործել, թիւով 400ի չափ, վեր ելլելու համար, սակայն տոմսակավաճառին բացատրութեամբ, ներսը վերանորոգման աշխատանքներ կան, ու պէտք է գործածել վերելակը, որ շուտով կը հասնի:
Վերելակին հետ կը բարձրանայ նաեւ բոյրը ան կլոր, ապարանջաձեւ հացին, որ «սիմի»չ անունին տակ, իր պատուաւոր տեղը ունի քաղաքի «արագ ուտեստեղէններ»ու մշակոյթին մէջ:
– Մէջը ի՞նչ կայ:
– Քիչ մը կաթ, քիչ մը ռուպ, վրան անշուշտ շուշմայ, բայց աւելի՝ պատմութիւն եւ աւանդութիւն: Մանուշակ, շատ համեստ եւ փոքր է «բոկեղ» բառը, ինչպէս ինքը: Սակայն, անոր պատմութիւնն ու աշխարհագրութիւնը, աւանդականօրէն Հայաստանէն մինչեւ Պալքաններ, հսկայ օղակ մը կը կազմեն: Եթէ այդքան մեծ բոկեղ մը պատրաստուած ըլլար, տրամագիծը կը կազմէր 2500 քիլոմեթր:
– Ու կը կշտացնէր 200 միլիոն հոգի…
Կը հասնինք վերնայարկ, ու 67 մեթր բարձրութեան վրայ մեր առջեւ կը պարզուի 360 աստիճաննոց, գլխու պտոյտ տուող համատարած աշխարհացոյց մը, կենդանի պատկերը երկու ցամաքամասերու, երեք թերակղզիներու եւ արքայավայել մէկ քաղաքի:
– Գրաւոր հայերէնի մէջ, Մանուշակ, «բոկեղ» բառին առաջին գործածութիւնը ստուգելու համար պէտք է ունենալ սուր հոտառութիւն, որ մեզ առաջնորդէ Հայաստան, 1397 թուականը, Տաթեւի վանքը… Ժայռանիստ բարձրադիր այդ վանքին առջեւ պարզուած է մէկ այլ տեսարան. Սիւնեաց աշխարհը իր ձիւնազարդ լեռներով: Իսկ վանական համալսարանի գրչատան մէջ պիտի գտնենք «եռամեծար» աստուածաբան, իմաստասէր, լեզուաբան եւ դասախօս Գրիգոր Տաթեւացին, որ նոր աւարտած է «Գիրք Հարցմանց» աշխատասիրութիւնը: Մօտենալով գիրքին, պիտի տեսնենք, թէ անոր էջերուն մէջ առաջին անգամ սկսեր է եփիլ մեր «բոկեղ» բառը: Վանահայրը նշած է. «Իսկ պան բաղարջն է նաշիհն զանգեալ իւղով. եւ որպէս բոկեղն եփեալ ի թոնրի: Եւ շօթն թանձր լօշ եփեալ եւ ապա օծեալ իւղով: Եւ շաքար՝ պատառ-պատառ կոտորեալ եւ ի տապակի եփեալ իւղով»:
– Երբ ձմեռ է եւ ցուրտ, վանականը թէ շինականը, բոլորն ալ ախորժակով պիտի ուզէին տաք-տաք բոկեղ մը ուտել:
– Տարուան եղանակը ճիշդ մտածեցիր: Բոկեղը հայրենիքին մէջ աւանդաբար Կաղանդի հաց է: Ըստ լեզուաբաններու, ան բնիկ հայկական բառ է եւ կու գայ արմատէ մը, որ կը նշանակէ «տաքցնել, խորովել, բովել»: Այս արմատը կը համեմատուի դասական յունարէն «ֆողօ», գերմաներէն backen, հին անգլերէն bacan եւ անգլերէն bake բառերուն հետ:
– Կ՛ենթադրեմ, թէ անոնք ալ կը նշանակեն՝ եփել, տաքցնել, խորովել…
– Անվրէպ: Նոյն արմատէն սեռած է նաեւ «բով» բառը՝ մետաղ հալեցնելու փուռ: Իսկ մեր չթթուած, անեկ «բոկեղ»ին բոյրը միջնադարուն ստացաւ կրօնա-եկեղեցական նշանակութիւն, ելաւ Տաթեւի լուսամուտներէն դուրս, օղակ-օղակ տարածուեցաւ հայրենի գաւառներ, մտաւ մեր ծուխերէն եւ ծէսերէն ներս: Կաղանդին եւ Սուրբ Ծնունդին հայ տան սեղանը զարդարող յատուկ խմորեղէններէն է բոկեղը: Կեսարիոյ Ռումտիկին աւանին մէջ (այժմ՝ Ֆելահիյէ) ամէն ընտանիք Ս. Ծնունդին եփեր է գաթայ եւ բոկեղ: Բոկեղը պատրաստեր են թահինով: Խմորին վրայ չամիչ դրեր եւ թոնիրին մէջ եփեր են: Ըստ բարբառագէտ Հ. Աճառեանի, Ատափազարի մօտ, Ասլանպէկ գիւղին մէջ «ռուպով խմորած կլորիկ կամ մանեկաձեւ հացը» կոչեր են «բէօգէղ»: Զայն պատրաստեր են Նոր Տարուան առիթով, պահեր են մինչեւ Տեառնընդառաջ, նոյն օրը իրարու բաժնելու համար: Ձէթով բոկեղին բոյրը, հայրենի հողէն հեռու Քեսապի մէջ, մինչեւ այսօր կ՛ուղեկցի Խաղողօրհնէքին: Շաբաթ օրը թոնիրները կը վառեն, բոկեղները կը թխեն, Կիրակի առաւօտեան տիկինները զայն կը տանին եկեղեցի:
– Ա՜հ, ռուպը… Քեսապի մէջ այդ քաղցրահամ հիւթը պատրաստելու համար ի՛նչ մեծ ոգեւորութիւն, ի՛նչ մեծ տօն, Մասարա՛, որուն կ՛ընկերակցին երգն ու պարը:
– Բառը մտեր է նաեւ աւելի նոր ժամանակներու գրականութեան էջերը. Գրիգոր Զօհրապը «Այրին» պատմուածքին մէջ կը գրէ. «Հիմա ալ լուսնալու մօտ էր, ու Փերայի տուները կը ճշդուէին ստուերամած հորիզոնին վրայ… Բոկեղ, կաթ ու սահլեպ վաճառողներ պոռալով կը սկսէին իրենց… առուտուրը, այդ ծառաներուն, բեռնակիրներուն ու պահապաններուն բերելով աժան գինով նախաճաշ մը»: «Բոկեղ» բառը իր համեստ տեղը ունի նաեւ Շահան Շահնուրի մօտ: «Նահանջ Առանց Երգի» վէպին մէջ Կիրակի օր մըն է, Փարիզի հայկական եկեղեցւոյ փողոցը. «Իրաւ ալ եկեղեցիին առջեւ կը ծախէին բոկեղ, բակլաւա, ապուխտ, դդումի կուտ եւ այլ օգտակար ու հաճելի բաներ»: Վերջիններուն համն ու հոտը պատճառ կ՛ըլլան, որ Պետրոս, վէպին հերոսը, իր ութը ընկերներով, փոխանակ եկեղեցի մտնելու, առնէ այդ ուտելիքները ու երթայ «դէմի պզտիկ սրճարանը»: «Բոկեղ» բառը, մի՛ զարմանար, նոյնիսկ մտած է մեր երազներուն մէջ… Ըստ հայկական երազահան գիրքերու, «բոկեղ շաղել» կը նշանակէ ուրիշի գործին խառնուելու փափաք, «բոկեղ գնել»՝ լրտեսութիւն ուրիշներու կողմէ, իսկ ինքը, «բոկեղ»ը՝ մեծ եւ առատ ծախսեր ընելու մոլութիւն:
– Բարեբախտաբար, մինչեւ այսօր երազիս մէջ բոկեղ չեմ տեսած:
– Բոկեղը Յունաստանի մէջ «քուլուրի» է: Պոլսոյ մէջ տարածուած է «սիմի»չ անուանումը, արաբերէն բառ մը (նաեւ «սամի»չ), որ կը նշանակէ նուրբ ալիւր կամ կորկոտ: Նոյն բառը կը գործածեն արեւմտեան Եւրոպայի երկիրները, Շուէտէն մինչեւ Փորթուկալ: Զմիւռնիոյ մէջ «կեվրէք» կ՛ըսեն բոկեղին: Պալքաններու մէջ, պուլկարներու, մակեդոնացիներու եւ սերպերու մօտ տարածուած է ա՛յս բառը: Իսկ քիւրտերը «կիլորիկ» (kilorik) կ՛ըսեն բոկեղին:
– Զմայլելի է այս տեսարանը, ինչպէս պատմութիւնը, ոլորուած՝ օղակ մը հացի վրայ… Վերջացաւ բոկեղս: Շատ համով էր: Քովը սովորաբար ի՞նչ կը խմէք:
– Թէյ, միայն թէյ: Մանուշակ, Կաղանդը կը մօտենայ:
– Որոշեր եմ: Բոկեղ պիտի պատրաստեմ:
– Բոյրը մինչեւ Պոլիս կը հասնի՞:
– Կը փորձեմ: