ՎՐԷԺ ԱՐՄԷՆ
Տակն ու վրայ է աշխարհ, կամ գէթ այդպէս կը թուի։
Ատենին, Samuel Huntington, քաղաքական վերլուծաբանն ու «Հարվըրտ» համալսարանի դասախօսը, իր Clash of Civilizations յօդուածով )1993(, ապա նաեւ գիրքով )1996( այն տեսութիւնը կը մշակէր, թէ աշխարհի ապագայ բախումները ոչ թէ պետութիւններու, այլ մշակոյթներու միջեւ պիտի ըլլան։
Գաղափարը չարչրկուեցաւ, ու մարդիկ այնպէս հասկցան, որ կային «բաղձալի» ու «անբաղձալի» քաղաքակրթութիւններ, «բարի» կամ «չար», կամ՝ «քաղաքակրթութիւններ» ու «անքաղաքակրթութիւններ», առաջինները մարմնաւորուած Արեւմուտքով, իսկ միւսները՝ անոր թշնամիներով, որ գուցէ մնացեալ ամբողջ աշխարհը կ՛ընդգրկէր։ Իսկ մինչեւ Խորհրդային Միութեան փլուզումը, ա՛ն եւ իր դաշնակիցներն ու համախոհները կը հանդիսանային «չար»ի պատկերացումը…
Իրականութիւնը սակայն շատ հեռու է այդպէս ըլլալէ, եւ աշխարհ չէ՛ բաժնուած նման հակադիր ճամբարներու՝ «չար» ու «բարի»… Բաժանումները այլ հիմքեր ունին, իսկ մարդկային առաքինութիւնները մենաշնորհը չեն մէ՛կ հաւաքականութեան, մէ՛կ գաղափարախօսութեան, մէ՛կ հասարակարգի կամ մէկ «կողմ»ի։ Չեն եղած ու պիտի չըլլան երբեք։ Ասիկա այսպէս է ոչ միայն համաշխարհային առումով, այլեւ ազգային, նոյնիսկ նեղ՝ համայնքային առումով։
Կ՛արժէ պահ մը վերյիշել Ֆիլիփփին կղզիներու այն «վայրենի» ցեղախումբը, որ կիսամերկ ապրող «որսացող-հաւաքող»ներէ կը բաղկանայ, ուր իրարու հետ կռուելով, իրարու զարնելով կամ սպաննելով չէ, որ հարցերը կը լուծեն։ Փալաւանները՝ այդ տակաւին «չքաղաքակրթուած» մարդ արարածները միայն իրարու հետ խօսելով կը հարթեն եղեր իրենց տարակարծութիւնները։ Իսկ «քաղաքակիր»չ աշխարհը դեռ հոն չէ հասած…
Վերջերս երկար վերլուծական յօդուածով մը նոյն հարցին կ՛անդրադառնար իմաստասէր ու մշակութային տեսաբան Kwame Anthony Appiah ղանացի-ամերիկացի փրոֆեսէօրը, որ Նիւ Եորքի համալսարանին մէջ իմաստասիրութիւն եւ իրաւաբանութիւն կը դասաւանդէ։ Յօդուածը, որ իր տուած մէկ դասախօսութեան խմբագրուած տարբերակն է, վերնագրուած է There is no such thing as western civilisation )The Guardian Weekly, 18-24 Նոյեմբեր 2016(։
Ըստ հեղինակին, ԺԹ. դարուն յառաջացած են մշակոյթի երկու ըմբռնումներ. մէկը՝ բանաձեւուած մարդաբան Sir Edward Burertt Tylor-ի կողմէ, միւսը՝ բանաստեղծ ու մշակութաբան Matthew Arnold-ի կողմէ։ Այդ երկուքէն մէկուն կամ միւսին բանաձեւումով է որ այսօր «մշակոյ»չ բառը կը հասկցուի ընդհանրապէս։ Ըստ երկրորդին, «մշակոյ»չը մշակուածութեան, այսինքն ամբողջական կատարելութեան ձգտումն է՝ գիտնալու մեզի առնչուած բոլոր հարցերուն վերաբերեալ լաւագոյն մտածումն ու բանաձեւումը, այսինքն բարոյական ու գեղագիտական իտէալ մը, որ իր դրսեւորումը կը գտնէ արուեստի, գրականութեան, երաժշտութեան ու իմաստասիրութեան մէջ։ Առաջինին համար «մշակոյ»չը այն բարդ ամբողջութիւնն է, որ կ՛ընդգրկէ գիտելիք )knowledge(, հաւատք, արուեստներ, բարոյական, օրէնք, բարքեր եւ որեւէ այլ կարողութիւն ու սովորոյթ, որ մարդ ձեռք կը ձգէ որպէս ընկերութեան անդամ։ Քաղաքակրթութիւնն ալ մշակոյթի բազմաթիւ ձեւերէն )պիտի ըսէի՝ դրսեւորումներէ՛ն( մէկն է։ Ափփիա կը յիշէ մանրավէպ մը, իրաւ թէ շինծու, որուն համաձայն՝ առիթով մը երբ հարց կը տրուի Մահաթմա Կանտիի, թէ ի՛նչ կը մտածէ արեւմտեան քաղաքակրթութեան մասին, վերջինս կը պատասխանէ՝ «լաւ գաղափար մը պիտի ըլլար…»։
Պիտի չմտնեմ վերոյիշեալ յօդուածի նշած պատմական մանրամասնութիւններուն մէջ, որոնք կը բացայայտեն գաղափարներու հոլովոյթը, այլ պիտի վերադառնամ անոր եզրակացութիւններուն, սակայն կ՛արժէ քիչ մը յամենալ այն արժէքներուն վրայ, որոնք մարդկային տարբեր-տարբեր հաւաքականութիւններուն մէջ մշակուած ու զարգացած են դարերու ընթացքին, յաճախ զուգահեռ կերպով, կամ փոխանցուած մէկ հաւաքականութենէն միւսը՝ կրօններու, գաղափարաբանութիւններու եւ դաստիարակութեան ճամբով, կեանքի փորձառութեամբ թէ պարզապէս գործնական պատճառներով՝ ապահովելու համար ընկերութիւններու, ազգութիւններու թէ պետութիւններու համակեցութիւնն ու շարունակականութիւնը։
Արժէքներու այդ համակարգը կ՛ընդգրկէ մարդկային կեանքի սրբութիւնը )«մի՛ սպանաներ»(, մարդոց իրարահաւասարութիւնը՝ անկախ իրենց ծագումէն, մորթի գոյնէն թէ զիրենք իրարմէ տարբերակող այլ ազդակներէ, ազատ ապրելու իրաւունքը, իր նմանը չշահագործելու անբեկանելի սկզբունքը, ապա՝ ընտանիքի սրբութեան գաղափարը, սեփական ինչքերու, բնակարանի թէ բնակավայրի անձեռնմխելիութիւնը, ես-ը մենք-էն չգերադասելու հասկացողութիւնը, մարդկային յարաբերութիւններուն մէջ անկեղծութեան կարեւորութիւնը, Աստուծոյ՝ այսինքն բարոյական գերագոյն հասկացութեան մը եւ ոչ թէ ոսկէ հորթին ծառայելու առաքինութիւնը, տակաւին բնութեան պահպանութեան հանդէպ պատասխանատուութիւնը եւ մասամբ նորին։
Այս բոլորը չեն պատկանած ու չեն պատկանիր այսպէս կոչուած արեւմտեան, քրիստոնէական քաղաքակրթութեան, կամ ո՛չ միայն այդ քաղաքակրթութեան, եթէ նման որակաւորում կարելի է ընել, այլ համայն մարդկութեան։ Այդ բոլորին ոտնակոխումն ալ չէ կատարուած միայն հակադիր քաղաքակրթութիւններու կողմէ։ Չկայ անմեղ հաւաքականութիւն մը, որ զերծ մնացած ըլլայ մարդու եւ բնութեան հանդէպ գործուած մեծ ու փոքր ոճիրներէն։ Ուստի անհեթեթութիւն է մտածել, որ «առաքինի» հաւաքականութիւն մը պաշտպանն է արժէքային այդ համակարգին՝ ընդդէմ անոր հանդէպ ոտնձգութիւններ կատարող նուազ առաքինի կամ ոչ-առաքինի հաւաքականութեան մը։
Աւելին, այդ բոլոր արժէքները նոյն հաւաքականութեան մէջն անգամ ունին իրենց հաւատացողներն ու պաշտպանողները, ինչպէս նաեւ զանոնք՝ այդ արժէքները արհամարհողներն ու ոտնակոխողները։
Այս ըսուածը հասկնալու համար հեռուն նայելու պէտք չկայ։ Երկու հակադիր կողմերը կրնանք միշտ տեսնել մեր շուրջ։ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու վերջին նախագահական ընտրութիւնները լաւագոյն առիթը հանդիսացան մեզի բացայայտելու համար արժէքներու այդ բախումը նոյն հասարակարգին իսկ մէջ։
Ուստի փոխանակ քաղաքակրթութիւններու բախման մասին խօսելու կամ մտահոգուելու, պէտք է խօսինք ու մտահոգուինք արժէքներո՛ւ բախման մասին, որոնք պիտի հանդիսանան գալիք մարտերու դրդապատճառները, նաեւ ապագայ մարդկութեան մարտահրաւէրները։
Վերադառնալով Քուամէ Անթոնի Ափփիայի յօդուածին, կ՛արժէ կարդալ անոր եզրափակիչ վերջին երկու պարբերութիւնները։ Ան կը գրէ.
«Մշակոյթը, ինչպէս կրօնը եւ ազգը եւ ցեղը, ինքնութեան աղբիւր կը հայթայթէ ժամանակակից մարդ արարածներուն։ Եւ, միւս երեքին նման, կրնայ կաշկանդումի ձեւ մը դառնալ՝ հասկացական սխալներով՝ բարոյակա՛ն սխալներու առաջնորդելով։ Բայց եւ այնպէս բոլորն ալ կրնան շրջագիծեր տալ մեր ազատութեան։ Ընկերային ինքնութիւնները մեզ կ՛առնչեն նեղ սահմաններու մէջ, ուր մեր կեանքը կ՛ապրինք մեր հարազատներուն )ազգուտակին( հետ՝ աւելի մեծ շարժումներու, դատերու եւ շահագրգռութիւններու կողքին։ Կրնան աւելի լայն աշխարհը մեզի դարձնել դիւրըմբռնելի, կենդանի ու առաջնահերթ։ Կրնան ընդլայնել մեր հորիզոնները մեր ապրած անմիջական համայնքներէն աւելի մեծ հաւաքականութիւններու վրայ։ Բայց մեր ապրած կեանքերը իմաստ պէտք է ունենան ամէնէն մեծ սահմաններուն ալ վրայ։ Կ՛ապրինք ժամանակաշրջան մը, երբ մեր արարքները գաղափարաբանութեան թէ արհեստագիտութեան մարզերուն մէջ ունին աւելի ու աւելի ընդհանրական՝ համաշխարհային ազդեցութիւն։ Համայն մարդկութիւնը շատ լայն չէ որպէս հորիզոն՝ երբ հարցը կը վերաբերի մեր մտահոգութիւններուն եւ կարեկցութեան։
Կ՛ապրինք եօթը երկիլիոն եղբայրակից մարդոց հետ փոքր ու ջերմացող մոլորակի մը վրայ։ Աշխարհաքաղաքացիական զգացումը, որ մեր հասարակաց մարդկայնութենէն կը բխի, շքեղանք մը չէ այլեւս, անհրաժեշտութի՛ւն մըն է։ Այդ հաւատամքը պարփակելու համար կրնամ հիմնուիլ արեւմտեան քաղաքակրթութեան նուիրուած դասընթացքներու յաճախակի ներկայութեանց վրայ, որովհետեւ չեմ կարծեր, որ կրնամ բարելաւել բանաձեւումը թատերագիր Թերենսի՝ նախկին ստրուկ մը Հռոմէական Ափրիկէէն, լատին մեկնաբան մը յունական կատակերգութիւններու, դասական Եւրոպայէն գրող մը, որ ինքզինք կը կոչէր Ափրիկեցի Թերենսը (ապրած Ք.Ա. երկրորդ դարուն)։ Առիթով մը ան գրած է. «Homo sum, humani nihil a me alienum puto», այսինքն՝ «Մարդ եմ, կը կարծեմ, որ մարդկային ոչինչ կրնայ խորթ ըլլալ ինծի»։ Ահաւասիկ ինքնութիւն մը, որուն կ՛արժէ կառչիլ։
Այս հասկացողութեամբ եթէ դիտենք մեր շուրջ անցած-դարձածը, աւելի լուսամիտ կերպով կրնանք կողմնորոշուիլ ու ըմբռնել իրաւ ու կեղծ արժէքները ու ըստ այնմ ալ ճշդել մեր արարքները, մանաւանդ մեր ազգային-մարդկային իրաւունքներուն տէր կանգնելու պահուն։
====================================================
ՍԱՐԳԻՍ ԵՒ ԷԼԻԶԱՊԷԹ ԹԱԹԻԿԵԱՆ
Թող Իրականանան Պահանջատէր Հայու Անկատար Տենչերը 2017ին
=====================================================
Տիգրան Եւ Մակի Պապիկեան
Եւ զաւակները՝ Մեղրի եւ Գառնի
Հայոց Պետութեան Համար
Նոր Տարին Անկիւնադարձային
Յաջողութիւններ Թող Բերէ
======================================================
NOVITA
Հերի Նազարեան եւ Ընտանիք
Տօնական Այս Օրերուն’ Մեր Լաւագոյն
Մաղթանքները Կը Փոխանցենք Հայ Ժողրովուրդին
================================================
Յարութ, Լենա Եւ Ալեք Սողոմոնեաններ
2017ը Յոյսերով Ու Բարիքներով Լի Տարի Մը Ըլլայ