ԲԱՌԵՐՈՒ ԽՈՐՀՐԴԱՒՈՐ ԱՇԽԱՐՀԸ

ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

 – Մենք՝ յոյներս, կը սիրենք զայն խմել եւ հաճելի սխալներ գործել:

– Իսկ մենք՝ հայերս, անոր հետ սխալներ կը սրբագրենք, Նիքօ:

Յունական կղզներու մէջ որպէս շինարար աշխատող յիսուննոց «երիտասարդ» մըն է Նիքօն: Ունի երկար մազ, մարզուած ու պինդ մարմին, որ արդիւնքն է իր գործին եւ… բուրումնաւէտ «ռեցինա»ն՝ իր կղզիներուն մէջ արտադրուող ու առատօրէն սպառուող գինին: Նիքօն ումպ մը եւս կ՛առնէ իր բաժակէն, պէխը աջէն ձախ կը սրբէ իր թեւով ու կը պարծենայ ազգային այդ ըմպելիով.

– Պարոն ստուգաբանութիւն, մե՛ր գիւտն է… Սպիտակ գինիին մէջ կը ներմուծենք «ռեցինա», սոճի ծառի խէժը: Մեր նախնիները երկու հազար տարի առաջ զայն գործածեր են կուժերուն բերանը փակ պահելու համար: Իսկ այժմ, իր քաղցր բոյրի սիրոյն՝ կը շարունակենք տակառներուն մէջ խառնել:

– Նիքօ՛, «ռեցինա» գինին զուտ յունական է, կասկած չկայ, բայց ստուգաբանութիւնը գիտէ, թէ բառը հնդեւրոպական է. փորթուկալերէն, իտալերէն, ֆրանսերէն, սպաներէն՝ resina, յունարէն՝ «ռիտինի», իսկ հայերէն՝ ռետին: Ծագած ըլլալ կը կարծուի, հին նախալեզուի sreu արմատէն, որ բուն կը նշանակէր «հոսիլ»: Ան իւղային բոյսերու կաթած խէժն է, ինչպէս խունկը եւ բալասանը: Նիքօ՛, այդ «ռետին»ը, մեր պարագային, գործածելի չէ եղած գինեգործութեան մէջ, փոխարէնը՝ զայն տուեր ենք դպրոցականներուն, որպէսզի իրենց գրիչներուն սխալները սրբագրեն: Եւ, ըստ երեւոյթին, մանաւանդ պոլսահայ վարժարաններու մէջ, «ռետին» բառը չէ բաւած բոլորը սրբագրելու, եւ պէտք ունեցեր ենք ֆրանսերէնէ ներածելու «կոմել»ը:

– Մեր «ղոմա»ն կը յիշեցնէ:

– Այս մէկը լատիներէն փոխառութիւն մըն է, cummis կամ gummis, որուն արմատն է, այո, յունարէն բառ մը, «կոմմի»: Իսկ վերջինը եգիպտական ծագում ունի՝ «կեմա»ի, ականթ կոչուած ծաղիկին վազող խէժը:

– Այսինքն, այն ծաղիկը, որուն տերեւները ներշնչած են «կորնթեան» կոչուած մեր սիւներուն խոյեակները:

– Այդ եգիպտական խէժը, ֆրանսերէն լեզուի ընդարձակումին զուգահեռ՝ ունեցաւ միջազգային համբաւ, հասաւ աներեւակայելի պաշտօններու. նախ, ջնջիչ էր եւրոպական բազմատեսակ անուններու տակ. gomme, guma, goma, gummi, gumica եւ kumi: Ապա ջնարակի ընտիր տեսակ՝ gomme-laque (աղաւաղեալ՝ «կոմալաք») որ փայլեցուց կահ ու կարասիներ:

– Եւ մեր հեշտալուր պուզուքիները:

– Զայն կերանք եւ տպագրութեան մէջ գործածեցինք «gomme arabique» անունին տակ: 1872 թուականին ծամոց դարձաւ, «gomme de mecher»: Իսկ «gomme de guar» կոչուածը, 20րդ դարու հրաշալիքն էր, ճարտարարուեստի մէջ ամէնէն շատ գործածուողը: Ան, կերպասներուն մէջն է եւ թուղթերուն, պայթուցիկներուն եւ դեղերուն, շպարներուն եւ օճառներուն, ինչպէս նաեւ՝ gomme xanthane կոչուած խէժի հետ փոխն ի փոխ՝ մեր կաթերուն, մածուններուն, պանիրներուն, պաղպաղակներուն, «քեչափ»ներուն եւ սնձան (gluten) չպարունակող ուտեստներուն մէջ:

– Ճիշդ է, պարոն ստուգաբանութիւն, բառը կը հասնի այնտեղ, ուր մարդու երեւակայութիւնն է: 1979ին Զուիցերիայէն աստղագէտ զբօսաշրջիկ մը եկած էր՝ Ուիլթ, Փոլ Ուիլթ: Մարդը յայտնի էր իր յայտնաբերած մոլորակներով: Հիացաւ մեր բնութեան, ճաշերուն եւ ռեցինային: Կը խմէր, կ՛ուրախանար: Նոյն տարին լսեցինք, որ երկնային փոքր մարմինի մը գիւտը կատարեր է եւ զայն անուաներ՝ «Ռեցինա 2303»… ի պատիւ մեր գինիին:

Ուրեմն, խմենք նոր գիւտերու կենացը, «եա՜ սու», նոր գիւտերու կենացը։

  ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԵՒ ՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԸ ԴԷՄ ԱՌ ԴԷՄ

ԳՐԻԳՈՐ ԵՊՍ. ՉԻՖԹՃԵԱՆ

 Միշտ վախճանը սպասելու մտայնութիւն մը կայ մարդոց առօրեայ մտածումներուն մէջ: Սովորական օրուան մը աւարտին աշխատանքէն տուն դառնալու զգացումը, որեւէ գործի ձեռնարկելէ ետք՝ անոր աւարտը տեսնելու փափաքը, ճանապարհորդութեան սկսելէ ետք՝ տեղ հասնելու ձգտումը, կագ ու կռիւին վերջը իմանալու ցանկութիւնը եւ այսպէս շարունակաբար, ամէն ինչի աւարտը սպասելի է:

Ամէն ինչի վախճանին աստուածաբանական իմաստը, ընդհանրապէս առնչուած է երկու հիմնական նիւթերու. ա) աշխարհի վախճանին, բ) մարդու վախճանին: Վախճանաբանական այս գլխակարգումը աստուածաբանութեան մէջ, միշտ ալ վիճարկումի նիւթ դարձած է, ու յաճախ հաւատքի ակնոցէն դիտուած ու անով պայմանաւորուած: Անշուշտ աննիւթեղէն երեւոյթներու հանդէպ հաւատքի առկայութիւնը անխուսափելի է, սակայն կրօնական հաւատալիքներու առումով անոնց ազդեցութիւնը՝ միաժամանակ անուրանալի:

Անհաւատ անձեր եւ անաստուածեան վարչակարգեր միշտ ալ փորձած են երեւակայութեան ծնունդ իբրեւ ներկայացնել վախճանաբանական ըմբռնումները կրօններու, ինչպէս նաեւ ներքին համոզումները խոր հաւատացողներու, երբեմն նաեւ անիրաւօրէն ծաղր ու ծանակի առարկայ դարձնելով մարդկային գիտութեան հասողութենէ վեր գտնուող գաղափարներ:

Այն, ինչ որ մարդկային մտքի հասողութենէն ու ֆիզիքական կարողութենէն վեր է, անոր մասին մարդոց գաղափար յայտնելը միշտ զգուշաւորութիւն կը պահանջէ, ինչպէս կ՛ընեն ազնիւ գիտնականներ, միշտ «հաւանաբար» բառը օգտագործելով իրենց տեսակէտները արտայայտող տողերուն մէջ: Մինչ, երբեմն տգէտ հեղինակութիւններ, իրենց սեփական տեսակէտը բազմիցս կրկնած ըլլալով իրենց միտքին մէջ, ու նախ իրենք ներքնապէս համոզում գոյացուցած, կը յանդգնին բարձրաձայնել զայն, իսկապէ՛ս մեծ հեղինակութիւն դառնալու սին մտադրութեամբ: Սակայն բոլորս ալ գիտենք, թէ մեր չիմացածին մասին երբեմն անտեղի գաղափար յայտնելով, իմացողներուն միտքին մէջ ծիծաղ կը յառաջացնենք:

Աստուած ամենագէտ է: Սա Արարիչին տրուած գեղեցկագոյն ստորոգելիներէն մէկն է միայն: Ամենագիտութիւնը միայն Աստուծոյ վայել է, ինչպէս «փառքն ու պատիւ»ը, համաձայն ժամասաց վարդապետին: Ուրեմն, ամէնէն յայտնի գիտնականէն շատ աւելին գիտէ Աստուած, որուն գիտութիւնը սահման չունի, ո՛չ սկիզբ ու ոչ ալ վերջ: Մինչ մարդոց գիտութիւնը ժամանակ առ ժամանակ կը նորոգուի ու կը համալրուի նոր գիւտերով, սակայն միշտ ալ պարապ տեղ մը ունենալով, որ պէտք է լեցուի՝ ժամանակի ընթացքին, նոր սերունդներուն բերած ներդրումով: Ուրեմն, անկատարութեան կեանք մըն է այն, որուն մէջ կ՛ապրինք: Աստուծոյ ամենագիտութիւնը նաեւ Անոր ամենակարողութեան աղբիւրն է: Երբ ամէն ինչի գաղտնիքը ու գործընթացքը կը ճանչնաս, ալ գուշակելու կարիք չե՛ս ունենար ու կը գիտնաս, թէ ինչ ուղղութեան պիտի հետեւիս: Այս առումով, ամենագիտութիւնը պատճառ է շատ շուտով որոշումներ առնելու, եւ այնպիսի որոշումներ, որոնք անսխալական կ՛ըլլան:

Կեանքի իւրաքանչիւր երեւոյթին վախճանը կանխաւ տեսնելու կարողութիւնը, ինչքան ալ յատուկ անձերու տրուած ըլլայ, ամբողջական պիտի չըլլայ, որովհետեւ մարգարէներն անգամ կատարեալ անձեր չէին: Անոնք ալ մարդ էակներ ըլլալով, Աստուծոյ պատգամները միայն կը փոխանցէին, նոյնիսկ խոստովանելով, թէ այդ պահուն իրենք չէ՛ որ կը խօսին, այլ իրենց բերնով՝ Աստուած…

Աշխարհի վախճանի օրը գուշակելու աշխատանքէն յոգնած, մարդիկ ներկայիս սկսած են մարդոց կեանքի վախճանին օրը գուշակել: Ոմանց ֆիզիքական առողջութենէն մեկնած, ուրիշներու արկածախնդիր անձ ըլլալու փաստը օգտագործելով, կարգ մը բախտախնդիրներ կը յանդգնին այս կամ այն մարդուն մեռնելիք տարին, օրն ու ժամը գուշակել… Հանդիպած են նման թշուառականներու, որոնք իրենց ծանօթ անձերու կեանքին համար դեռ քանի՛ տարի մնացած ըլլալը կը յայտարարեն բարեկամական շրջանակի մէջ: Այսինչը՝ հինգ տարի դեռ ունի, այնինչը՝ երեք տարիէն պիտի մեռնի եւ այլն:

Ներկայիս, մասնագէտ բժիշկներ, որոնք իրենց այցելողներուն հիւանդութեան «ճոխ» կենսագրութեան ծանօթ կ՛ըլլան ու տուեալ հիւանդին դարմանումի «ճանապարհորդութեան» մօտէն հետեւած, դժուարաւ կը ճշդեն անբուժելի հիւանդին մահուան օրն ու ժամը: Մօտաւոր ամիս ու թուական կրնան տալ անոնք, սակայն օրն ու ժամը ճշդելը Աստուծոյ բացարձակ «իրաւունքն» է:

Մահուան գաղափարին ու աշխարհի աւարտին կ՛առնչուի նաեւ վերջին դատաստանը, որ բոլոր ժամանակներու քրիստոնեաներուն համար ալ ինքնագիտակցութեան գալու առիթ հանդիսացած է: Այն «վախ»ը, որ առհասարակ կապ ունի այս դատաստանի գաղափարին հետ, պէտք չէ՛ ընդունիլ սարսափազդու վախերու իմաստով, այլ՝ միշտ զգուշաւորութեան ըմբռնումով: Վերջապէս Աստուած մանկապարտէզի պատասխանատու ուսուցիչը չէ, որ մանկավարժական լաւագոյն ու յոռեգոյն բոլոր միջոցները օգտագործէ դասարանին անդորրը պահպանելու համար ու հարկ եղած պարագային՝ սաստէ խանգարողները:

Վերջին դատաստանի մը գաղափարին գոյութիւնը այնքան ալ սարսափազդու պէտք չէ՛ ըլլայ գիտակից մարդուն համար: Իւրաքանչիւր օրուան աւարտը վերջին դատաստանի զանգով եթէ ազդարարուի, վերջին դատաստանի օրը չեկած արդէն հաշիւները փակուած պիտի ըլլան:

Գլուխը բարձին դնելէ առաջ, գիտակից մարդը վերջին դատաստանի տետրակը կրնայ բանալ իր միտքին առջեւ ու մէկ առ մէկ նշել այն գործերը, որոնք գործած է այդ օրուան ընթացքին: Աջ ու ձախ սիւնակներուն տարբերութիւնը ամէն մարդ գիտէ: Այդ սիւնակներուն դրական ու ժխտական հետեւանքներն ալ ծանօթ են բոլորին: Որովհետեւ էջատակի գումարէն կախեալ պիտի ըլլայ այդ օրուան յաջողութիւնը կամ ձախորդութիւնը: Իսկ առօրեայ այս «տետրակ»ի բոլոր էջերու էջատակի գումարներուն գումարումէն՝ վերջին դատաստանի ընթացքին այդ մարդուն համար տրուելիք վճիռը:

Ուրեմն, գիտակից մարդուն համար ամէն օր վերջին դատաստանի օր պէտք է ըլլայ, որպէս երաշխիք այն վերջին օրուան, որուն ընթացքին հռչակաւոր դատաստանը տեղի պիտի ունենայ:

ԱՆԻ ԱՍՏՈՒՐԵԱՆ

Ամրան սկիզբը ամէնէն ուրախ պահն է ինծի համար: Վերջապէ՜ս ժամանակ կրնամ ունենալ քանի մը գիրք կարդալու եւ առօրեայ սովորական կեանքէս դուրս գալու: Կրնամ մտովի ճամբորդել, ապրիլ զանազան կեանքեր, ունենալ եւ հասկնալ տարբեր անհատականութիւններ ու երեւակայել վայրեր, խօսքեր եւ ապրումներ:

 Այս ամրան սկիզբը գրասեղանիս վրայ կային երեք գիրքեր, որոնք իմ անմիջական ուշադրութեանս կարծես թէ պէտք ունէին:  Մէկը՝ Գառնիկ Բանեանի «Goodbye, Antoura»ն էր, միւսը՝ Վեհանոյշ Թեքեանի «Աղօթքներ Ուռկանին Մէջ» հատորն էր, որմէ   պատառիկներ համտեսած էի արդէն եւ ախորժակով կը սպասէի ուռկանին մէջ բռնուած բոլո՛ր ձուկ-աղօթքներուն, իսկ երրորդը՝ իմ շատ սիրած ամերիկա-չինացի երիտասարդ գրագիտուհի Yiyun Li-ի «Kinder Than Solitude»ն էր: Այս գրագիտուհիին «The Vagrants»ը այնքա՛ն սիրած էի, որ երբ տեսայ թէ նոր գործ մը հրատարակած է, անմիջապէս ապսպրեցի եւ ագահօրէն կարդացի, թերեւս՝ «լափեցի» պէտք է ըսեմ:

Սկսիմ առաջինով: Ինչո՞ւ որոշեցի նախ Գառնիկ Բանեանին գիրքը կարդալ: Հաւանաբար, քանի որ ութերորդ դասարանիս հայերէնի ուսուցիչս ի՛նք եղած է: Բայց նաեւ, քանի որ ասկէ տարի մը առաջ, երբ դիտած էի Պարէտ Մարոնեանի «The Orphans of Genocide» վաւերագրական շարժապատկերը, շա՛տ յուզուած էի նոր բաներ իմանալով իմ ուսուցիչիս մասին: Ի դէպ՝ յուզումի զգացումին զուգահեռ, կար յանցանքի զգացումը. տարիներ առաջ, պարմանուհիի խելքովս եւ ներաշխարհովս ոչ շատ խանդավառիչ գտած էի պրն. Բանեանին դասերը. շատ քիչ անգամ ժպիտ տեսած էի երեսին եւ կը յիշեմ՝ օր մը նոյնիսկ վիճաբանութեան բռնուած էի հետը, պնդելով որ գրագէտի մը այսինչ տողը տարբեր բան ըսել կ՛ուզէր, քան այն, ինչ որ ինք կ՛ուսուցանէր: Ա՜խ, որքան յիմար եղած եմ եղեր: Միա՛յն այսօր, երբ իմ կարգիս կը դասաւանդեմ նոյն տարիքի պատանիներու, կ՛անդրադառնամ, թէ որքա՛ն դժուար գործ է հասնիլ այդ տարիքի աշակերտներու միտքերուն ու հոգիներուն: Եւ միա՛յն այսօր, երբ վերջացուցած եմ Գ. Բանեանի գործը, կը հասկնամ, թէ ինչո՛ւ ժպիտ չկար ինքնամփոփ ուսուցիչիս երեսին: Եւ սուր կսկիծ մը կը ծակէ հոգիս. խղճի խայթ մը՝ հին օրերու անզգամութեանս եւ յամառութեանս համար: Բայց մանաւանդ՝ յարգանքի եւ զղջումի զգացումով կ՛ուզեմ ներողութիւն խնդրել ա՛յն ուսուցիչէս, որ հակառակ ո՛րբ եղած ըլլալուն եւ կեանքի ամէնէն նուրբ ու փափուկ շրջանին ահաւոր դառնութիւններ ապրած ըլլալուն, օ՛ր մը իսկ չէր ըսած մեզի, թէ ինք որբ էր, թէ ինք տեսած էր փոքրիկ քրոջ, եղբօր եւ մօր մահը, թէ եղած էր ԱՆՕԹԻ:

«Goodbye Antoura»ն կը բաղկանայ ինը գլուխներէ: Առաջին բաժինը ուրախ մանկութեան մը մասին է, եւ ես չէի ուզեր անցնիլ երկրորդ գլուխին, որովհետեւ գիտէի գալիքը… պէտք է ըսեմ, որ կարելիս ըրի երկարաձգելու այդ գլուխին ընթերցումը: Երեք էջը մէյ մը կը դադրէի կարդալէ եւ չէի ուզեր, որ բան մը փոխուէր այդ ընտանեկան աղուոր մթնոլորտէն, փիքնիքէն ու դպրոցական կեանքէն: Մինչ վէպի մը յաջողութիւնը կը կայանայ վերջաւորութիւնը յայտնի չընելուն մէջ («Kinder Than Solitude»ին մէջ օրինակ՝ մինչեւ վերջին գլուխը չէի կրցած կռահել, թէ ի՛նչ պատահած էր քսանմէկ տարի առաջ, որպէսզի երեք ընկերներ իրարմէ հեռանան եւ ապրին իրենց առանձնութեանց մէջ), Բանեանի գործը յուշագրութիւն մը ըլլալուն՝ ընթերցողը կը սպասէ, որ ջարդերը սկսին, որ հայ բնակչութիւնը տեղահան ըլլայ, որ բազմահազար մանուկներ որբ մնան… ահա նո՛յն ինքն այդ յատկանիշն է, որ Բանեանի գործը կը դարձնէ իւրայատուկ. որովհետեւ որքան ալ սարսափելի եղած ըլլայ պատահածը, հեղինակը այնպէս մը կը պատմէ եւ կը գրէ յիշածը, որ տակաւին կարելի կ՛ըլլան ժպտիլը, յուսալը եւ խանդավառուիլը: Ասիկա կը նմանի շարժապատկերի մը, որուն մասին պէտք չէ շատ խօսիլ, թէ ոչ ամէն բան կը գիտնաք… ու թէեւ գիտէք պատահելիքը, բայց որքա՜ն բաներ կան, որ չէք գիտեր: Երբ գործը տղուս ալ տուի, որ կարդայ, վերջացնելէն ետք օր մը ըսաւ. «Մամ, Գառնիկ Բանեանին գիրքը կարդալէս ի վեր, ամէն անգամ որ ճաշ կայ դիմացս, առաջին բանը, որուն մասին կը մտածեմ՝ Անթուրայի որբանոցն է:» Այս տխրահռչակ վայրին մասին գրուած է հինգերորդ գլուխին մէջ, որուն յաջորդող գլուխները ամէնէն հետաքրքրական, մարդուս սիրտը թփռտացնող բաժիններն են: Երբ քարանձաւներու մասը հասայ ( եօթերորդ գլուխ), չկրցայ չմտածել Վ. Անանեանի «Յովազաձորի Գերիները» գործին մասին, ուր պատանի տղաք շաբաթներ կ՛անցընեն Յովազաձորի դաժան բնութեան դէմ պայքարելով: Տարբերութիւնը ա՛յն էր, որ այս մէկը գրագէտի մը երեւակայածը չէր. իրապէ՛ս պատահած էր:

 Anne Frank-ի «The Diary of a Young Girl»ը ամերիկեան գրեթէ բոլոր վարժարաններուն մէջ կը յանձնարարուի որպէս ընթերցուելիք եւ ուսումնասիրուելիք գիրք: Գառնիկ Բանեանի «Goodbye, Antoura»ն նոյնանման արժէքով գիրք է: Լաւ չէ՞ր ըլլար, որ հայ դպրոցներու ուսուցչական կազմերն ու տնօրէնները նկատի առնէին այս գիրքի պարտադիր ընթերցումն ու ուսումնասիրութիւնը անգլերէնի կան պատմութեան դասապահերուն: Լաւ չէ՞ր ըլլար, որ յատուկ ճիգ թափուէր այս գիրքը ծանօթացնելու օտար վարժարաններու խնամակալութեանց եւ  Anne Frank-ի  եւ Գառնիկ Բանեանի գիրքերու զուգահեռ ընթերցումներ առաջարկուէին երկրորդական վարժարաններու անգլերէնի դասապահերուն ընթացքին:

«Goodbye Antoura»ն եւ «Kinder Than Solitude»ը իրարու հետ կապ չունին անշուշտ. բայց հետաքրքրական է նկատել, թէ մինչ առաջինին մէջ հօրմէ, մօրմէ եւ ընտանեկան այլ պարագաներէ զուրկ տղաք կը մօտենան իրարու եւ նոր հաւաքական կորիզ մը կը ստեղծեն՝ կարենալ վերապրելու համար, երկրորդին մէջ երեք հոգինոց ընկեր-ընկերուհիներու խումբը կը պայթի արտասովոր պատահարի մը իբրեւ արդիւնք եւ անդամները կը հեռանան իրարմէ: Մէկը կը մնայ Պէյճինկ, իսկ միւսները կ՛ապրին Ուիսքանսըն եւ Քալիֆորնիա: Քսանմէկ տարի առաջ պատահած դէպք մը զիրենք արձակած է մինակութեան ծոցը: Ո՞վ փորձած էր (կամ արդեօք ուզած էր) սպաննել Շաօայի կոչուող աղջիկը, որ իր կարգին Մինակ էր. արտաքսուած էր համալսարանէն Թիէնանմէն հրապարակի ցուցարար ուսանողներուն զօրավիգ կանգնելուն համար, բայց մինակն էր նաեւ միասեռական ըլլալուն համար: Ընկերութեան լուսանցքին ապրող այս տիպարը զօրաւոր անհատականութիւն մը կը ներկայացնէ եւ քիմիական նիւթէ մը թունաւորուելէ ետք նոյնիսկ, քսանմէկ տարի ի՛նք կը թունաւորէ երեք ընկերներու կեանքը:

Yiyun Li-ն վարպետ է զանազան հերոսներու ներաշխարհները ներկայացնելուն մէջ:  Պոյանկը, Մորանը եւ Ռույուն կարծես իրական մարդիկ ըլլան, որոնց հետ ապրիլը մօտ երկու շաբաթ երկրորդ կեանք մը ապրելու տպաւորութիւնը կու տայ: Անցեալ ու ներկայ պատահարներ դիւրութեամբ քով-քովի կը նստին Լիի կախարդական գրիչին տակ եւ ընթերցողը ուղղակի կը հմայեն իրենց խոր ծալքերով: Իւրաքանչիւր հերոսի կրած փոփոխութիւնները ժամանակի ընթացքին հասկնալի կը դառնան մէկ կողմէ, Պէյճինկի մէկ թաղամասին առօրեային ընթացքին, երբ պատանի էին, միւս կողմէ՝  նորօրեայ Պէյճինկի եւ Ամերիկայի տարբեր շրջաններուն մէջ, երբ արդէն հասուն տարիքի անձնաւորութիւններ են: Թաղային, դրացնային յարաբերութիւնները այս բոլոր վայրերուն մէջ տրուած են այնպիսի հարազատութեամբ, որ գոյները, համերն ու հոտերը, շարժումները եւ խօսքերը ընթերցողին ուղեղին կը հասնին իրենց ամբո՛ղջ ուժգնութեամբ: Գործը, որուն մասին եւս կարելի չէ երկար գրել ապագայ ընթերցողին հետաքրքրութիւնը չփճացնելու համար, կ՛ամբողջացնէ ինքզինք, երբ բոլոր հերոսները քննած են իրենք զիրենք եւ վերջապէս հասկցած, թէ կարելի՛ է Մինակութենէն դուրս գալ դէպի աշխարհ ու մարդիկ, մանաւա՛նդ որ իրենց կը հանդիպին եւ կ՛օգնեն Ազնի՛ւ մարդիկ: Այս գիրքը կը յանձնարարեմ մանաւանդ հոգեբանական վէպեր սիրողներուն:   Բարի վայելո՛ւմ:

Կարդացած երկրորդ գիրքովս կ՛ուզեմ փակել ամառնային այս զրոյցս («զրոյց» բառը կը գործածեմ շեշտելու համար, որ ընելիքս խորունկ վերլուծում մը պիտի չըլլայ, այլ ամառնային, հիւրանոցային, «օդասուն» խօսք մը), որովհետեւ Վեհանոյշ Թեքեանի գործը միշտ սիրած եմ եւ կը փափաքիմ, որ ուրիշներ ալ կարդան իր գործերը: Թերեւս, կը մտածեմ, եթէ վերջաւորութեան խօսիմ իր «Աղօթքներ Ուռկանի Մէջ» հատորին մասին, ընթերցողին միտքին մէջ աւելի թարմ տպաւորութիւն մը կը մնայ այս սփիւռքահայ գրագիտուհիէն եւ իր մրմունջներէն:

 «Աղօթքներ Ուռկանի Մէջ» բանաստեղծական հատորը կը բաղկանայ երեք բաժիններէ՝ «Ուռկանի Մէջ», «Աղօթքներ» եւ «Սաղմոսներ». այս վերջինները արդէն իսկ հրատարակուած էին 1974ին տպուած «Ոստրէ» հատորին մէջ. Թեքեան ընթերցողին կը ձգէ որոշել թէ ինչո՛ւ անոնք կցուած են նոր աղօթքներուն, քառասունհինգ տարի ետք:  Հետեւաբար՝ որքա՛ն ընթերցող, այնքա՛ն մեկնաբանութիւն: Իւրաքանչիւր ընթերցող ի՛նք կը ստեղծէ կարդացածին իմաստը եւ իր հոգեմտային աշխարհի պրիսմակով կ՛ընկալէ իրեն մատուցուածը:

Ինծի համար «Աղօթքներ Ուռկանի Մէջ»ի գրեթէ բոլո՛ր բանաստեղծութիւնները կ՛ընթանան երեք հիմնական հենքերու վրայ՝ բանաստեղծուհիին ինքնակենսագրութիւնը, անոր բանաստեղծութեան կերտումը, գրողական արարքը եւ անոր ու մարդկութեան, անոր ու ազգին հետ կապը: Իսկ այս երեքը շաղկապուած են Արարիչին յստակ յղումով: Այն ուժը, զոր Թեքեան կը կոչէ Աստուած, որուն կը հաւատայ, բայց որուն դէմ կ՛ընդվզի նաեւ, ահա այդ ո՛ւժն է, որուն ուղղուած են աղօթքներն ու սաղմոսները: ժամանակին անցքը ապրող սովորական մահկանացուի մը այս մրմունջները բանտարկուած այն ուռկանին մէջ, որ կը կոչուի Կեանք, բայց նաեւ՝ Գիրք: Վերջ ի վերջոյ՝ պէտք չէ անտեսել այն, որ ամէն սովորական մահկանացու չի կրնար բանաստեղծութիւն «շինել» եւ ատո՛վ իսկ յաղթական դուրս գալ Ժամանակի դէմ այս պայքարէն:

Ինքնակենսագրական բանաստեղծութիւններէն մեզի կը հասնին Թեքեանի մանկութեան առնչուող պատառներ.

«… այդ պահուն նէնէն խոհանոցը նախաճաշ կը պատրաստէր.

զաաթարով հաց, կարագ-անուշ եւ լեպնի, խնկալի թէյ ու կուշտ կաթ:

Թզուկ լուացարանին առջեւ կարգի կը շարուէինք մեր երեսը լուալու,

յետոյ խոհանոցին խոշոր սեղանին առջեւ կը թռչէինք

մենք՝ հինգ ճնճղուկներս- «ճունճուղուկ» կ՛ըսէր մեծ մաման:

Երբ նարինջին կարգը գար՝ վախով-դողով կը կեղուէի

Չըլլա՜յ թէ կարմիր արեան նման շերտեր յայտնուէին,

«վախնալիք չէ» կ՛ըսէր նէնէն, բայց ես չէի համոզուեր: («Դուռեր»)

Երիտասարդութեան մասին տողեր.

«Երիտասարդ ըլլայի՝ կամարներուն վրայէն

թռչկոտէի, իյնայի իսկ՝ ետ կայնէի,

կաթիլ-կաթիլ ջուրն ըմպէի,

ոտաբոպիկ տուն մտնէի»։ («Անհետացած Կամա՞ր Թէ Ծերութիւն»)

«Յուշիկ ցրուեցան խնդումերես խնձորներու թոյրը

վարդերու վառվռուն խօսակցութիւնը

հողին կենսաթրթուռ բոյրը

սիրածներուդ մարմրուն խօսակցութիւնը»: («Երեք Նուռ»)

Կ՛արձանագրուին հասուն կեանքի ընթացքին ճաշակուած դառնութիւններ ու վախեր.

«Եթէ ըսեմ այնքան օձ զիս թունաւորեց անոնց թոյնէն

Վարդի գոյնը չեմ տեսներ, պիտի չհաւատաս.

Եթէ ըսեմ գորշ կղզի մը կերայ կարիճներով

Ճահիճներով, պիտի չհաւատաս». («Սպիտակ Իբրեւ Թէ»)

«Դեռ ինչո՞ւ չէ անհետացած ջրամոյն պաստառը ովկիանոսին

որ փսխեց փոթորիկ ու վախցա՜ւ երեխան.

Մայրը թռչուն դարձաւ, դուրս ելաւ խաւարէն

քառասուն մօր ուժ հաւաքած՝ դուրս ելաւ խաւարէն

եւ իր երրորդ թեւով հասցուց իր տղան

ծանօթ ջուրերու անծանօթ կղզին»։ («Յուշաթափ»)

Եւ անշուշտ՝ անշրջանցելի ծերութեան շեմին կեցած մարդու մտորումներ՝

«Միշտ խուսափեցայ մոխրագոյնէ

Հիմա աչքերս միայն մոխրագոյն կը փնտռեն»։ («Ինքնանկար»)

«Միայն թեւերդ չէ որ թառամեցան

Միայն գիշերուան ցնցոտին չէ որ քեզի այցելեց

Աշխարհ եկար իբրեւ սեղան մը դատարկ

ու յորդեցար աղօթքներու խազերէն

խնճոյքներու խաղերէն

ինչ որ տուիր, ա՛յն ալ գնաց

մառախուղին չմնա՜ց»։ («Հաշուեյարդար»)

Այս «Հաշուեյարդարը» կը պատկանի բանաստեղծութիւններու շարքի մը, որ կը յատկանշուի Թեքեանի «խաղով»: Ընթերցողը կը զգայ հաճոյքը, որ կլանած է գրողը իր նմանակներ ստեղծելու խաղին ընթացքին: Այսպէս՝ մինչ «Հաշուեյարդար»ը Վահան Թէքէեանի ծանօթ բանաստեղծութիւնը կը յիշեցնէ, կայ ուրիշ մը, որ Մեծարենց կը բուրէ. «Գիշերն անոյշ է – հեշտացանք անձրեւն ու ես» («Պսպղուն Ու Փայլփլուն»)։  Ուրիշ մը՝ Սայաթ Նովա.

«Աշխարհը խողովակ մըն է

տիեզերքի խառնիճաղանճին մէջ

ներսէն դուրսէն նկարէ ու հիացիր

Այս մեներգը երգէ՜ նորէն

ինչ ալ ըլլայ՝

Աշխարհը մէ փանջարա է»։ («Նորերգ Հինաւուրց»)

Թեքեան կը խաղայ նաեւ ի՛ր գործերուն հետ, երբ շարքով կը զետեղէ զանոնք «Ինքնանկար»ին մէջ եւ իւրաքանչիւրին գաղափար մը կը կցէ («Բաց ոստրէէն յառնող սաղմոսներու ծուխը») կամ երբ այբուբենի իւրաքանչիւր գիր կը գործածէ գիրերու եւ բառերու պսակ մը հիւսելու:

Խաղին կողքին սակայն, կայ խորո՛ւնկ սէրը իր պաշտած բանաստեղծներուն եւ նկարիչին: Տէրեան, Վարուժան, Մեծարենց, Էմիլի Տիքընսըն եւ Արշիլ Կորքի իրենց յատուկ բազկաթոռները գրաւած են ուռկանին մէջ: Անոնց հետ կը խօսի Թեքեան, կը յիշէ, կը տառապի: Ըստ ինծի՝ այս շարքին ամէնէն յաջողը Արշիլ Կորքիին նուիրուած «Յետ Մահու Մենախօսութիւն» կտորն է, որ ինքնի՛ն կը նմանի Մայր ու Որդի պաստառին, բայց նաեւ շարժապատկերի մը, որ ետ կ՛երթայ արագ-արագ եւ կը պատմէ Աղէտէն.

«Դատարկ շրջանակ՝ Աստուծոյ ձեռքին մէջ:

Բա՛ն մը պատահած է:

Ծիծաղականչ գիւղս ծերացեր է

Տարեր է մշուշը բանալին իր յիշողութեան»:

«Թոռնուհին» ուշագրաւ կտորին մէջ կը խօսուի մեծ մօր մասին.

«Տասնեօթ էր՝ երբ թուրքերը մորթեր էին ամուսինը

իր տան առջե՛ւ

Մէկ տարուայ մէջ հալեր գացեր էր մազերուն գոյնը:»

Իսկ «Տէր Զօր»ին մէջ.

«Յուշալիրին ապակեդարաններու մէջ ապրող աճիւններ

Կը համբուրեն քեզ, կը ցաւին որ այցելեցիր,

Իրար փակած աչքերու հոյլ՝ գիշերները

Դեռ վախուորած որբերու»։

Այն, որ Բանեան իր յուշագրութեան մէջ պատմած էր ականատեսի վկայութեամբ, Վեհանոյշ Թեքեան կը վերստեղծէ բառերով: Քիչ առաջուայ աչքերու հոյլը կը վերածուի աղբիւրի ու ծնունդի.

«Մենք հին բառերը մոռցած չենք,

Նոր բառեր գրկած

Կը բարձրանանք միեւնոյն աստիճանէն

Կը բարձրանանք, անվերջօրէն,

Որովհետեւ կը հաւատանք որ սերած ենք

Աստղերէն, աստղերէ՜ն»։

Այդ նոր բառերու պարիկն է Վ. Թեքեան, որ իր կեանքի, իր ազգի եւ համայն մարդկութեան ցաւերը կը կրէ եւ կը գրէ: Վերը կը խօսէի գրողական արարքին մասին, որուն յաճախ կը յղուի բանաստեղծուհին: Արդ՝ գրելը եւ ապրումները արձանագրելը հիմնական մասը կը կազմեն իր էութեան: Տեղ մը կ՛ըսէ, թէ անապատին մէջ կը շարունակէ քալել լեզուին ձեռնափայտը բռնած: Ձեւով մը ի՛ր լեզուն է, որ կ՛օգնէ իրեն յառաջանալու: Ուրիշ տեղ մը կը գրէ, թէ ովկիանոսն է իր անկողինը եւ որ ծովամոյն նաւուն վրայ ձգած է «այս արձանագրութիւնը», որ ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ նոյն ի՛նքն՝ բանաստեղծութիւնը: Հետաքրքրական է, որ գործին սկիզբը կ՛ըսէ, թէ անծանօթ մը կը քալէ կողքէն: Չի գիտեր, ի՞նչ կ՛ուզէ: Թերեւս մահն է, թերեւս գրելու մղումն է, որ կ՛ուզէ բառեր ծնիլ: Քիչ մը անդին կը յայտարարէ, թէ «յանկարծ՝ անշարժ, քովէս քալող անծանօթը անհետացաւ». ասիկա կը պատահի, երբ Թեքեան կը յիշէ բոլոր իր գործերուն անունները. ուրեմն, կրնանք եզրակացնել՝ գործերը ետ կը մղեն անծանօթը. կը զետեղեն գրողը դէմ յանդիման իր էութեան եւ ան կը դիտէ ինքզինք իր բառերու ընդմէջէն (բայց բառերը աչք ունի՞ն, աչք չունի՞ն, յայտնի չէ): Այդ գործերը, որոնք իր  «սեփական կեանքի մոխիրներէն» ծնած են, բնականաբա՛ր կը ձգեն իրենց արձանագրութիւնը հայ գրականութեան եւ մշակոյթի հսկայ նաւուն «ողնափայտին».

«Ամէն գիշեր մոխիրները կը հաւաքեմ

Ամէն առտու՝ հայերէն գիրք շինած կ՛ըլլամ»։ («Ինքնանկար»)

Թեքեանի բառերը «հրագիր» են եւ կրնան հրկիզել ուր որ իյնան, բայց ի՞նչ ընէ բանաստեղծուհին, երբ կ՛անդրադառնայ, թէ որքան ալ տայ ընթերցողին իր ներքին հրայրքէն, նոյնն է՝ միշտ ալ պիտի ունենայ անկատարի զգացումը.

«Բառը շատ շուտ ծերացաւ

իմաստը մնաց ներսիդին

գիրքը խունկ՝ աքսորուեցաւ

հուրը մնաց ներսիդին»: («Խորքին Մէջ»)

Աքսորի յղացքը բազմաշերտ է անշուշտ, բայց ես հիմա պիտի անդրադառնամ մէ՛կ շերտին:

Արեւմտահայերէնի կորուստին ահազանգէն ցնցուած ամէն հայ պէտք չէ՞ անդրադառնայ, որ արեւմտահայերէնով ստեղծող ամէ՛ն գրող աքսորեալ մըն է ի՛ր ժողովուրդէն ներս: Ի՛նք կը գրէ, ի՛նք կը կարդայ: Բացատրեցէ՛ք ինծի՝ ինչպէ՞ս պիտի պահուի արեւմտահայերէնը, եթէ չկարդանք ժամանակակից մեր գրողներուն գործերը եւ չծանօթացնենք զանոնք մեր նոր սերունդին: Լաւ չէ՞ր ըլլար, օրինակի համար, Թեքեանի այս նոր գործէն բանաստեղծութիւններ հրամցնել հայկական վարժարաններու մեր աշակերտներուն եւ խնդրել, որ բաղդատութիններ կատարեն Մեծարենցէն եւ Թեքեանէն կտորներու կամ՝ պարզապէս կարդան, հասկնան եւ ապրի՛ն վերոյիշեալ կտորները:

Վեհանոյշ Թեքեանի հարցումին՝ թէ ինչո՛ւ «Սաղմոսներ»ը վերահրատարակած է եւ միացուցած այս աղօթքներուն, չեմ գիտեր, եթէ ճիշդ պատասխան կրնամ գտնել:  Միայն գիտեմ, որ «Սաղմոսներ»ը բացառիկ գեղեցիկ էջեր կը պարունակեն մարդկութեան եւ ընդհանրապէս քաղաքակրթութեան ու հաւատքի մասին: Հակառակ անոր, որ քառասունհինգ տարի առաջ գրուած են, կը խօսին ժամանակի մը մասին, որ չէ փոխուած: Նո՛յն վայրագութիւնը, նո՛յն մահն ու արիւնը, նո՛յն տառապանքն ու Արարիչին պաղատանքը կը տարածեն մեր դիմաց եւ շա՛տ տրամաբանական շարունակութիւնն են ուռկանին մէջ բռնուած միւս աղօթքներուն: Այսօրուան երիտասարդները վստահաբար կրնան հասկնալ, թէ ինչի՛ մասին կը խօսի Թեքեան, որովհետեւ իրենց ապրած առօրեան կ՛արտացոլայ իր ամէն մէկ բանաստեղծութեան մէջ:

Տակաւի՛ն՝ այսօրուան մեր երգիչներն ու երգչախումբերը դիւրաւ կրնան գտնել իրենց երգերուն համար աղուոր եւ իմաստալից բառեր: Ֆրանսացի երգիչներ Լէօ Ֆերրէն եւ Ժան Ֆերրան իրենց երգերուն բառերը կ՛առնէին Արակոնի ստեղծագործութիւններէն:  Ինչո՞ւ մեր երգիչները (Element կամ Armenian Public Radio) չօգտուին ժամանակակից եւ կին գրողի մը գործերէն: Անոնք կրնան նաեւ առնել ասդին-անդին ցրուած պատկերներ, որոնց վարպետն է Թեքեան եւ գործածել որպէս ատաղձ՝ նոր երգերու: Ահա քանի մը օրինակ այդ պատկերներէն.

«Անծանօթի մը պարտէզէն լուսինը փրցուցած կը քալեմ».

«Այսօր աղօթքս կը ծաղկի ձեռքերուս մէջ տակաւին թաց ոստրէի պէս».

«Ամէն առտու կ՛արթննամ լոյսերը հաւաքելու».

«Մանկութիւնս՝ գորգի վրայ լուռ փոշի»։

Եւ դեռ քանի-քանի՜ այլ ինքնատիպ նմանութիւններ կամ նկարագրութիւններ, որոնք կրնան նրբացնել ընթերցողին ճաշակը եւ թեւ տալ երեւակայութեան:

Թիւերու եւ համակարգչային լեզուի օրէնքներու խառնափնթոր այս աշխարհին մէջ կը կարդամ Թեքեանի այս հատորին մէջ ընդգրկուած իմ ամէնէն սիրած կտորս եւ կ՛ուրախանամ: Կարծես Մոնէէն կամ Ռընուարէն գեղանկար մը ըլլայ անիկա, որ կը կոչուի «Անդին»: Կ՛որոշեմ զայն կախել միտքիս պատերէն մէկէն, եւ երբ ամառը վերջանայ եւ հեւքոտ առօրեաս սկսի՝ յիշել այս տողերը եւ հանդարտիլ.

«Աւազին վրայ լքուած մնացին զոյգ մը բազկաթոռ եւ գիրք մը բաց»:

Շնորհակալութի՛ւն, Վեհանոյշ Թեքեան:

——————————————————————————————————-

Պսպղուն Ու Փայլուն

Երիտասարդութեան ճամբաներուն մէջ

Համբուրուեցանք ու պարեցինք անձրեւն ու ես

Պատշգամներ պատուհաններ արեւելքի

Արեւ չելած՝ աստղերուն տակ փալփլեցանք

անձրեւն ու ես

Բարեւ տուինք անցնող դարձող ստուերներուն

Գիշերն անոյշ է – հեշտացանք անձրեւն ու ես

Ու բերկրագին փաղաքշանքով իրար հետ

ասոր-անոր ժամադրութեան միշտ ուշացանք

անձրեւն ու ես

Յետոյ ձախորդ օրեր եկան անխիղճ մարդիկ

եկան անցան

Աղօթեցինք որ մենք զիրար չկորսնցնենք անձրեւն ու ես

Անէացման սահմանին՝ հիմա օթեակ մը գտած

Լոյս կ՛ընթերցենք ու աշխարհի մութին դիմաց

Հոգ չենք ըներ

ալ թաց պարեր չե՜նք հնարեր անձրեւն ու ես

Դիտանկիւն

Տան մէջ խօսակցութիւնը տաք շագանակ է:

Ամայացած է տուն հասնող ճամբան

Կոյր պատուհանը գրկեր է գիշերը,

Պտղամանը բաշխեր է ամէն բան

պահեր է հիւթը:

Բանալին վերջապէս կը գտնեմ. պահարանին

Դարակներէն իրար փաթթուած հանգոյցներ

Կը թափթփին.

Մոռցած էի՝ պահարան է, կը պահէ:

Օրերուս՝ օր մը եւս պայմանաժամ կու տամ

որ իմաստ հագուին.

Պտղամանը կը գրկէ պատուհանը

Պատուհանը՝ գիշերը, գիշերը՝ ճամբան,

Ճամբան՝ տունը, տուն՝ մերկութեան

մեղեդին, մանանան ու մեղրը:

Շագանակները մի՛ կեղուեր այսօր:

———————————————————————————————————–

Յետ Մահու Մենախօսութիւն

Տունս նման է բլուրի

Բլուրը՝ դիզուած փլատակի:

Այլեւս ծովէն թռչուններ չեն անցնիր

Զանգակը խլուած է եկեղեցիէն:Խաչն ալ հանուած է գմբէթէն:

Մնացի տեղէ մը կախուած

Թեւերուս քամին պոռթկաց

Գոյներս անցան սահմաններ:

Ցեցը չէ կերած մօրս գոգնոցը

Սրածայր մուճակներս ոտքիս են դեռ:

Ծիրանի ծառ ու ջաղացք եւ պաստառներ հր՝կիզուն:

Ժամանակի ուռկանին մէջ ամպ դարձած դէմքեր

Բա՛ն մը պատահած է չեմ գիտեր ինչ է:

Խաչը դրուած չէ գմբէթին, զանգակը կը ղօղանջէ

Դատարկ շրջանակ՝ Աստուծոյ ձեռքին մէջ:

Բան մը պատահա՛ծ է:

Ծիծաղականչ գիւղս ծերացեր է

Յիշողութիւնը կորնսցուցած

Ականջը տուած ալիքներուն՝ ի՞նչ կը սպասէ

Ճռուողուն օրօրոց ճօճուող պարան

Տարեր է մշուշը բանալին իր յիշողութեան:

Այն օրերուն՝ ինք ալ զիս կը յիշէ՞ր արդեօք:

—————————————————————————————

Թոռնուհին

Մազերդ ինչո՞ւ ճերմակ են:

«Երբոր ծերանաս՝ մազերդ մոխրագոյն կը դառնան:»

Ես կը խնդայի,

Ասիկա խաղ մըն է, որ միայն ծերերը կը խաղան:

Ծամակալներ ցողուններու պէս

գլխուն ետեւը շարուած,

Աչքերը խոհուն մանուշակ, ձեռքերը կնճռածառ

Ոտքերը քսքսելով պարտէզը ջրելու կ՛երթար,

Յետոյ խոհանոցի խսիրէ աթոռին նստած՝

մանթը կը փաթթէր,

կը վառէր օճախը՝ ընկոյզով պէօրէկ տապկելու

մէջը տարչին, դուրսը՝ շաքար:

Սուրբ Սարգիս է, հելվան բարակ ըլլալու է,

Կաղանդ հասաւ՝ քէթէն գիրուկ, խորէզը՝ շատ.

«Աղօթէ որ Կաղանդ Պապան աղքատներո՛ւն ալ երթայ:

Ծոյլ մի նստիր, Սատանան քովդ կու գայ:»

Փոթորիկ է, կարկուտ կ՛իջնէ, կը փաթթուիմ նէնէիս.

«Կաղանդ Պապան խորո՜ւնկ շունչ կը քաշէ կոր.

Վախցա՞ր եաւրուս, մեր տունը բա՛ն մը չ՛ըլլար,

դուն աչուկներդ գոցէ՛

Հրեշտակները կամաց-կամաց աղուոր երազ կը բերեն:»

Չիշերը՝ նուրբ չիշերանոց, առտուն նորէն՝

սեւ սրճագոյն

Դուն ինչո՞ւ միշտ սեւ կը հագուիս:

Երբ ծերանաս գոց գոյն պէտք է հագուիս, կ՛ըսէր:

Կը փորձէի շրջադարձել, տեսնել նէնէն

ճերմակ հագուած, սեւ մազերով, երիտասարդ:

Նկար չկա՛ր:

Տասնըեօթ էր՝ երբ թուրքերը մորթեր էին ամուսինը

իր տան առջեւ,

Մէկ տարուայ մէջ հալեր գացեր էր մազերուն գոյնը:

Դագաղին մէջ, սեփ սեւ հագուած,

Մազերն առանց ծամակալի, կարծես դեղնած

Դաշտի մէջ էր պառկած՝ մանուշակ նայուածքով:

Հանուած էր ուռած մատին փակած

ամուսանական մատանին,

յայտնի է որ իր տունէն դուրս պիտի տարուէր.

Չնայեցաւ ան ինծի՝ երբոր վախցած պաչիկ ըրի:

Աչքերս փակեմ որ հրեշտակներ երազ բերեն

կամաց կամաց,

Հակառակ որ շատ ժամանակ չմնաց:

———————————————————————————————–

Անդին

Պարան-պարան կարապներ, ջրաշուշան ու նաւակ

Հանդարտօրէն իրարու գոյն ըմպեցին:

Չհարցնել՝ ինչո՞ւ համար

Կարապները՝ քակուած իրենց թեւերէն

դեռ ծփացին նազանքով,

Ջրաշուշանը արեւուն տակ կը խոկար՝

ինչպէս սկսաւ բացուիլ կեանքին,

Մինչ արեւահար մկանուտ նաւակը

լողաց, գնա՜ց հորիզոնէն անդին:

Աւազին վրայ լքուած մնացին

զոյգ մը բազկաթոռ եւ գիրք մը բաց:

———————————————————————————————–

Ճաշակեսցուք Խաղաղութեամբ

Նախ առաստաղը ծալլել—մէկ կողմ դնել

Թուփ մը հայելի լաւ մը փշրտել— ան ալ մէկդի դնել

Մեծ աման մը առնել- լուալ յոյսով

Մէկ վայրկեան ետք զայն չորցնել խաբկանքով

Մէջը խառնել

Երկու քիլօ դուռ

Հինգ փաունտ պատուհան—տեսարանները կեղուել

թափել

շրջանակը փոքր քառակուսիներու վերածել

Աւելցնել առօրեայ դեղեր

Քիչ մը արցունք

Մէկ գլուխ կասկած

Մէկ ափ խնդուք

Առածին չափ՝ յիշատակ

Եթէ խառնուրդը թանձր թուի՝ կամաց կամաց աւելցնել

մէկ ապուրի դգալ ապագայ — աւելի կծու կ՛ըլլայ

Այս բոլորը լաւ մը խառնել եւ ձգել որ ուռի

Ճուչ չդրած՝ վրան ցանցնել հայելին

Եփել մինչեւ որ ժամդ հասնի

————————————————————————————————–

Աստիճան

Մեծկակ տուն մը մտայ

կաս դուռ, քսան լուսամուտ.

Հալած ջահեր, մութ նկարներ,

գառնուկի հին մորթը կակուղ:

Դաշնակ մը կար գլխուն մոխիր,

մարմար գետին, մգլոտ բաղնիք,

Դեռ բաց դուռ կար, յուշը խուժեց

փակաւ պատին ալիք ալիք:

Լո՞յս էր, մո՞ւթ էր, հոն մնացի

մունջ սանդուխէն ելայ տանիք,

Արմաւենին, որուն ոստին

Փետրուարեան գիշեր ու բուն

կայտառ կատուն կը գրգռուէր

գլխատուած էր:

ԼԵԶՈՒԱԲԱՆԱԿԱՆ- ԱՐԵՒԵԼԱՀԱՅԵՐԷՆ ԵՒ ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆ ԼԵԶՈՒԱՃԻՒՂԵՐ

ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ՔԻՒՐՔՃԵԱՆ

Խմբ.- Ստորեւ՝ լեզուաբան, մանկավարժ, դասագիրքերու հեղինակ Յարութիւն Քիւրքճեանի կողմէ ղրկուած զեկոյցը, որ ընթերցուած է «Արեւելահայերէնի եւ արեւմտահայերէնի մերձեցման խնդիրները» գիտաժողովին:

Ներածութիւն

Լեզուական Փոփոխութիւնները Կարելի՝ Միայն Բնական Հոլովոյթով

Լեզուն՝ առհասարակ, հոգեմտաւոր եւ ընկերաբանական երեւոյթ, իր մշակուած-կարգաւորուած վիճակին մէջ յանգած է գիտական-տրամաբանական կառոյցներու, այնուամենայնիւ կը մնայ ենթակայ բնական, ինքնավար ընթացքի, հոլովոյթի: Խօսելով յատկապէս կենդանի լեզուներու մասին, անոնց այդ հոլովոյթն է, մասամբ ինքնաբեր ու «անկարգ», որ յետադարձ, a posteriori հսկողութեամբ կը փորձեն հակակշռել, կարգաւորել հիմնարկութիւններ, ինչպէս ակադեմաներ կամ անոնց համապատասխան նման հաստատութիւններ:

Գրաւոր ուրոյն յենարանէ եւ մշակութային վաւերացեալ հիմնագանձէ զուրկ, կամ այդպիսին նկատուած լեզուական տեսակներ, այլապէս թերաճ լեզուներ, կրնան մնացած ըլլալ զուրկ՝ բնական, ինքնավար ընթացքի այս կարելիութենէն, ենթարկուած a priori որոշ ճնշումի եւ ընթացափոխման: Չափով մը, նոյնպիսի բռնադատումի կրնան ենթարկուած ըլլալ մեծապետական հալածանքի զոհ լեզու-մշակոյթներ. կամ՝ գաւառաբարբառներ ու բարբառային մշակոյթներ, որոնք տուեալ պահու մը կը կրեն նոյնազգի գրական միակ լեզուի մը ստեղծման ընկերացող ճնշումը: Նոյնիսկ այս  վերջիններու պարագային, ճնշուող լեզուներու կամ բարբառներու հարթումը,  կատարուող՝ մշակութային այլազանութեան հաշուին եւ բոլոր պարագաներու՝  ափսոսալի, տեղի կ՛ունենայ աստիճանաբար, յաճախ տարածուելով սերունդի կամ սերունդներու կեանքի ժամանակին վրայ: Բացի ասոնցմէ, լեզուի ընդհանրութեան, կամ անոր այս կամ այն մարզին վերաբերող բռնի արագացման պարագաներ, այսպէս ըսած՝ հրամանագրային, «դեկրետային» բնոյթի, յատուկ մենատիրական վարչակարգերու, չափազանց հազուադէպ են եղած պատմութեան մէջ, իրենց բացասական հետեւանքներով:

Այսպէս, խօսելով հայերէնի ընդհանրական հոլովոյթին մասին՝ նոր ժամանակներու մէջ, պարզ է, որ մեր լեզուի գրական զոյգ լեզուաճիւղերու գոյութեան փաստը, հետեւանք՝ պատմա-քաղաքական բազմադարեան անբնական պայմաններու, յաճախ արծարծուեր է՝ մերձեցման, նոյնիսկ համաձուլման ջանքերու ծիրի մը մէջ, բայց եւ նոյնքան յաճախ շեշտուեր է այդպիսի մասնակի a priori փորձերու արուեստակեալ եւ անիրագործելի բնոյթը: Տիրող է եղած տեսակէտը՝ ի նպաստ ներազգային հոգեմտաւոր հաղորդակցութեան, շփումներու սերտացման, որոնց պէտք է ապաւինիլ, որպէսզի աստիճանաբար յառաջանայ լեզուա-մշակութային մերձեցման բնական ընթացք մը:

Հետեւելով մեր պատմութեան միայն վերջին հարիւրամեակի ընթացքին, քննելով Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան եւ հետեւող խորհրդայնացման սկզբնական տարիները եւ անոնց պարփակած իրադրութիւնը՝ «արեւմտահայ» զանգուածի մը գաղթն ու համախառնումը «արեւելահայ» ազգաբնակչութեան մը հետ, այս ժամանակաշրջանը կարելի է նկատել աննախընթաց առիթ՝ վերացնելու վերը նշուած լեզուա-մշակութային երկճղումը, եթէ աւելի բնականոն պայմաններու մէջ տեղի ունենար: Եւ այն ատեն հաւանօրէն մեր պետական հայերէնը, թէեւ գերակշիռ արեւելահայերէն տարրերով՝ բնականօրէն, չափով մը տարբեր ուղղութիւն ստանար: Բայց արեւմտահայ գաղթականութեան բաղադրութիւնը (մեծ մասամբ որբեր եւ ճղակոտոր ընտանիքներ), նաեւ անոնց ընկերա-տնտեսական կացութիւնը, բայց մանաւանդ, աւելի եւս, խորհրդայնացումէն ետք ստեղծուած համահարթիչ պայմանները, բացառեցին այդպիսի փոխհարստացման կարելիութիւն: Ներկայ արեւելահայերէնի ստացած ուղղութեան վրայ այլապէս ազդեցին նաեւ խորհրդային գործիչներու մէկ զգալի մասի ապազգային դիմագիծը, եւ առաջին տարիներու ու տասնամեակներու մշակոյթի շեշտօրէն ռուսամէտ կնիքը, շատ աւելի ուժեղ ու կաշկանդիչ, քան վաթսունականներէն ետք վերահայացման շարժումը: Սրբագրուած, բայց եւ մասամբ անդառնալի հետեւանքներով:

Ուղղորդելի Լեզուական Մարզեր. Բառամթերք, Դարձուածքներ…

Հիմա՛. եթէ բանաւոր թէ գրաւոր լեզուի ընդհանրական բնորոշ գիծ է դուրս մնալ a priori ծրագրումէ եւ կարգաւորումէ, կա՞ն տարրեր, լեզուական մարզեր, լեզուական խաւեր, որոնց վրայ կարելի ըլլայ ազդեցութիւն բանեցնել. տարրեր, որ կարելի ըլլայ քաջալերել, նպաստաւորել, ուղղորդել: Եւ որո՞նք են ասոնք:

– Նախ՝ հարկ է մեր քննարկումէն հեռացնել ձեւաբանական կառոյցներն ու մեքենականութիւնները առհասարակ՝ իբր լեզուի կաղապարուած եւ անփոփոխելի տարերք: Այս հեռացումին բնականօրէն պիտի հետեւի նաեւ հեռացումը այդ կառոյցներով ստեղծուող շարահիւսական ոլորտին: Ուրիշ խօսքով, լեզուն՝ իբր բանաւոր թէ գրաւոր օրկանական էութիւն, իբր կենդանի մարմին, տեղ չունի մերձեցումի ուղղակի փորձերու դաշտին մէջ: Եւ կը մնայ տեսնել մասնակի-անուղղակի ճամբաներ՝ այդպիսի փորձերու համար:

– Բառամթերք. ընդհանրութեան մէջ՝ անիկա միեւնոյնն է մեր երկու լեզուաճիւղերուն համար. բայց, գիտենք, կան զոյգեր, որոնցմէ մէկը չի գործածուիր տուեալ լեզուաճիւղին մէջ կամ կը գործածուի տարբեր առումով, տարբեր գործածութեամբ: Սպիտակ-ճերմակ, թողել-ձգել…

– Դարձուածքներ, ոճաբանական ընկալեալ ձեւեր. հոս՝ լեզուաճիւղէ լեզուաճիւղ ձեւերը բաւական կը տարբերին, եւ համախումբ գոյութեան պայմաններու տէր՝ հայրենի լեզուաճիւղն է, որ աւելի հարուստ է անոնցմով: Նաեւ անկէ աւելի՝ արեւմտահայերէնին պիտի անցնին, կ՛անցնին արդէն, ձեւեր:

Առաջարկ.- Այս երկու խաւերու պարագային՝ երկուստեք աւանդել, փոխադարձաբար ծանօթացնել այդ գործածութիւնները կամ առումները: Թողնելով որ բնական փոխ-թափանցում տեղի ունենայ, ինչ փոյթ՝ հաւանօրէն (ու բնականաբար) արեւելահայերէնի գերակշռութեամբ:

Հնչաբանութիւն. Եռաստիճան Բաղաձայններու Խնդիր

Հոս հարց կը բխի եռաստիճան բաղաձայններու, այսինքն ասոնց առաջին երկու  աստիճաններուն (բ-պ, գ-կ, դ-տ, ձ-ծ եւ ջ-ճ)՝ արեւմտահայերէն առոգանական համակարգին մէջ կրած ծանօթ ձեւափոխումէն: Հարց, որ կը ներկայանայ մի քանի մարզերու մէջ.

– Փոխադարձ հասկացողութեան հարց, այսինքն բանաւոր հաղորդակցութեան շփոթ կրնան ստեղծել նմանաձայն բառեր: Պատասխանատուն՝ ասոնց տարբեր հնչումն է արեւմտահայերէնի մէջ (բառ-պար, տար-դար-թառ, դանակ-թանաք, բարդութիւն- պարտութիւն…). արտասանութեան՝ պէտք է աւելի ուշադիր ըլլայ արեւմտահայը, իսկ «սխալ»ը ճիշդ ընկալելու փոյթ ընէ արեւելահայը: Իրեն կրնայ օգնել փաստը, որ հնչական որոշ մասնաւոր դասաւորումներու մէջ՝ ինք եւս, արեւմտահայուն պէս, ձեւափոխուած կ՛արտասանէ բ, գ, դ, ձ եւ ջ «մեղմ» բաղաձայնները, ինչպէս բառավերջին կամ կցուած որոշ բաղաձայններու՝ կարագ, վերջ, դարձ):

– Որոշ յատուկ անուններ, որոնց արտաբերման ուշադրութիւն պէտք է դարձնէ արեւմտահայը. Գագիկ, Գարեգին… Իսկ արեւելահայը ուշադիր պիտի ըլլայ ճիշդ արձանագրելու արեւմտահայաւարի արտասանուած անուններ, եւ բարեկամիս՝ Կիրակոսին անունը անձնագիրին մէջ չգրէ Գիրագոս՝ երկու Գ-ով, այլ Կ-երով՝ Կիրակոս:

– Հոս կ՛արժէ նաեւ փափաք յայտնել եւ խնդրել պահանջելու պէս, որ իբր տառանուններու ճանաչման եւ շփոթներու վերացման կողմնակի քայլ՝ արեւելահայերէնի կրթական համակարգը հրաժարի այբուբենի տառերու անուանակոչման ա-բը-գը-դը-ի «անգրագէտ» ձեւէն եւ վերադառնայ աւանդական անուանակոչման՝ այբ, բեն, գիմ, դա, ինչպէս էր արդէն նոյնինքն արեւելահայերէնի կիրարկած ձեւը՝ դարասկիզբին:

Առաջարկ.- Հոս եւս, ինչպէս վերը, երկուստեք աւանդել, փոխադարձաբար ծանօթացնել տարբերութիւնները: Թողնելով, որ բնական փոխ-թափանցումը իր ընթացքը վարէ:

Օտար Տեղանուն- Անձնանուններու Տառադարձում

Մնալով միշտ եռաստիճան բաղաձայններու հնչական տարբերութեան ծիրին մէջ, պէտք է հոս դիմագրաւել օտար տեղանուններու եւ անձնանուններու տառադարձման տարբերութիւնները՝ նոյն հնչական տարբերութենէն բխող: Գիտենք, արեւմտահայերէնը այս անունները ճիշդ արտաբերելով հանդերձ, զանոնք կ՛ուղղագրէ բաղաձայններու արտաբերման իր եղանակով՝ Ատանա, Արժանթին, Պաղտատ, Պաքու, Պոսֆոր, Ք-Գանատա, փոխան Ադանա, Արգենտին(ա),  Բաղդադ,  Բաքու,  Բոսֆոր, Կանադա… ձեւերուն: Այս վերջինները ըլլալով հայրենի (եւ իրանահայ) հայերէնի կիրարկած ձեւերը, աւելի մօտ՝ տուեալ բաղաձայններու աւանդական- գրաբարեան արտասանութեան:

Ճիշդը անշուշտ այն պիտի ըլլար, որ միաձեւութեան սիրոյն՝ արեւմտահայը ուղղագրէր Ադանա, Բաղդադ, Բոսֆոր, Կանադա եւայլն: Բայց քանի լեզուի բերանացի-բնական ընթացքը կառավարելի չէ «հրամանագրային» ոճով, ան պիտի շարունակէր արտասանել «ճիշդ», բայց իրեն անհամապատասխան գրելաձեւով: Արդէն առանց ատոր ալ՝ արեւմտահայը այսպիսի անհամապատասխանութիւններ ունի տեղ-տեղ, դասական ծագումով որոշ տեղանուններու պարագային (Դամասկոս, Բեթլեհեմ, որ յաճախ կ՛արտասանէ Տամասկոս, Պեթլեհեմ, գործածելով հանդերձ դասական Դն եւ Բը):

Անշուշտ վերապահութիւն մը պէտք է ընել որոշ՝ ռուսերէնի կամ այլ զարտուղի, ոչ-հարազատ ճամբով հայերէնի մէջ կիրարկուող տեղանուն-անձնանուններու պարագային, ինչպէս Արգենտինա, Աիդա: Նման պարագաներու, լաւ պիտի ըլլար գտնել հարազատագոյն երրորդ ձեւ մը, ընդհանրական չափանիշներ բաւարարող:

Ուրեմն, փափաքելին պիտի ըլլար արեւմտահայերէնի համար որդեգրել հնչական դասական համակարգը, այսպէս գոնէ մասամբ, եւ սկսելու համար՝ գրելաձեւի մակարդակին, մօտենալով արեւելահայերէնին, ինչպէս եւ գրաբարին: Կարեւոր նուաճում մը կ՛ըլլար ատիկա՝ մատչիլ միաձեւ ճիշդ գրութեան, աւելի կարեւոր, քան յեղյեղուկ եւ փոփոխական արտասանաձեւը: Նոյնիսկ, անգամ մը եւս, իր գրելաձեւին եւ արտաբերման ձեւին միջեւ տարամէտութիւն բերելու գինով:

Եռաստիճան Բաղաձայններու Հարցէն Անդին՝ Յատուկ Անուններու Ուղղագրման Ընդհանրական Խնդիր

Բայց, նախքան այդպիսի յարակարծային, պարադոքսալ փորձ մը կատարելը, լաւ կ՛ըլլար արծարծել յատուկ անուններու գրելաձեւի ընդհանրական խնդիրը, այնպէս, ինչպէս ըրած է երկու տարի առաջ սփիւռքի նախարարութիւնը, առնելով օգտակար նախաձեռնութիւնը՝ յատուկ անուններու (օտար եւ հայկական անձնանուններ եւ տեղանուններ) զոյգ ցանկեր յղելով առ ի քննութիւն: Այդ ընդհանրական ծիրին մէջ, օտար տեղանուններու եւ անձնանուններու խնդիրը, մանաւանդ եռաստիճան բաղաձայններու վերոնշեալ հնչական տարբերութեան տեսանկիւնէն բռնուած, կը գրաւէ շատ փոքր, սահմանափակ տեղ մը:

Որովհետեւ, ինչպէս արդէն յայտնուեցաւ յիշեալ ցանկերու քննութենէն, զոյգ լեզուաճիւղերուն միջեւ շեղումները շատ աւելի յաճախ կը բխին աբեղեանասեւակեան եւ դասական գրելաձեւերու տարբերութիւններէն, քան եռաստիճան բաղաձայններու ծանօթ տարբերութենէն: Ի դէպ, հոս, «դասական» բնորոշումը պիտի գործածեմ նախախորհրդային ժամանակաշրջանին կիրարկուած ընդհանրական ուղղագրութեան ձեւին համար, իբրեւ յարմարագոյնը, ի հեճուկս տեղ-տեղ գործածուող անճիշդ, երբեմն մոլորեցուցիչ «աւանդական» կամ «արեւմտահայ» բնորոշումներուն: Այդ «դասական»ը, նոյնիսկ եթէ լրիւ չի համապատասխաներ նախնական գրաբարէն մեզի աւանդուած ձեւերուն, անկասկած որ ամենամօտ մնացողն է անոր:

Այսպէս, յատուկ անուններու զոյգ ցանկերու քննարկումէն կ՛եզրակացուի.

ա- Աբեղեանասեւակեան փոփոխումներուն՝ արեւելահայերէն գրելաձեւին բերած անպատեհութիւնները յատկապէս զգալի կ՛ըլլան՝ դասական անուններու տառադարձման պարագաներու, ինչպէս Հորդանան (Jordan-էն տառադարձուած՝ պէտք էր ըլլար Յ), Հունաստան (Ionia-ի արմատէն՝ պէտք էր ըլլար Յ), Տավրոս (Taurus-էն, պէտք էր՝ աւ), Պողոս (Paul՝ պէտք էր ըլլար օ, այսինքն՝ աւ), Հովսեփ (Jos-էն՝ պէտք էր ըլլար Յ, դեռ չհաշուած՝ է-ն), Հովնան (Jon-էն, պէտք էր ըլլար Յ), Եվգինէ (Eug արմատէն՝ պէտք էր ըլլար Եւգ)… Կարելի չէ, միաձեւութեան սիրոյն, տառադարձական-դասական «որոշ» կանոններ առաջարկել եւ անտեսել ուրիշներ՝ նոյնքան ու աւելի կարեւոր…

բ- Այլապէս խնդրայարոյց են՝ ոչ-տառադարձեալ, հայկական դասական անուններ՝ Ռուբեն-ը, փոխան Ռուբէն-ի (Ռուբինեան…), Ներսես-ը՝ փոխան Ներսէս-ի (Ներսիսեան…), Արտաշեսը՝ փոխան Արտաշէս-ի (Արտաշիսեան…)

գ- Բայց այլապէս անընդունելի կրնան թուիլ, մանաւանդ գրաբարի վարժ աչք-ականջներու, նաեւ բառիմաստ պարունակող զուտ հայերէն յատուկ անուններ՝ իրենց ձեւափոխեալ վիճակով՝ Ադրինե, Աղավնի, Ապավեն, Հարութիւն, Վրեժ: Կամ՝ ձայնաւորներու անհարազատ զուգորդումով գրուող Աիդա-ն, Նաիրի-ն (մէկը՝ Այդա, միւսը՝ Նայիրի): Կամ դեռ՝ բառամէջի վ-ի հարց ստեղծող Երվանդ-ը:

Զոյգ Գրելաձեւերու Կամ «Ուղղագրութիւններու» Խնդիրը՝ իր Ընդհանրութեան Մէջ

Ճիշդ է, որ վերջին այս նշումները մեզ ուղղակի կ՛առաջնորդեն աբեղեանասեւակեան գրելաձեւի եւ դասական գրելաձեւի երկուութեան խնդիրին՝ ուղղագրական երկուութեան խնդիրին: Տառադարձութեան հարց եւ ուղղագրութեան ընդհանրական հարց, ուզենք թէ չուզենք, սերտօրէն կ՛առնչուին իրարու: Եւ հոս կարելի չէ չանդրադառնալ երկուութեան այս խնդիրին, նոյնիսկ եթէ անիկա գերզգայնութիւններ կ՛արթնցնէ երկուստեք, բայց մանաւանդ հայրենի մշակութային-ակադեմական շրջանակներու մէջ, կարելի չէ չանդրադառնալ, քանի մեր առջեւ «արեւելահայերէն-արեւմտահայերէն մերձեցման» հարցն է որ կը դրուի:

Խնդիրը, ճիշդ է, բարդ է: Մէկ կողմէ, հայերէնի հայրենի գրելաձեւը, թէեւ օրին՝ հրամանագրային աքթով պարտադրուած, բայց այսօր գրեթէ հարիւրամեայ de facto իրողութիւն է դարձած, որուն փոփոխումը՝ հակառակ ուղղութեամբ առնուած որոշումով մը՝ կրնայ իր կարգին ձեւով մը անբնական խախտում կայացնել կամ նկատուիլ այդպիսին: Եւ անոր պետականօրէն ընդունուած գրելաձեւի հանգամանքը, հոգեբանական-մշակութաբանական հասկնալի արժեւորումով մը, զինք կը դարձնէ այսպէս ըսած՝ de facto գերադաս դասական ուղղագրութենէն, որ այսօր կը պահպանուի Պոլիսէն Սփիւռք ցրուած արեւմտահայութեան մը եւ փոքր համրանք կազմող արեւելահայախօս իրանահայութեան մը կողմէ միայն:

Իսկ դասական գրելաձեւը կամ ուղղագրութիւնը, իր կողմէ, ունի անվիճելի, կենսական մէկ առաւելութիւն. հայերէնի արմատներուն հետ, գրաբարի գրելաձեւին հետ կապի անխաթար, գրեթէ անփոփոխ պահպանումը. բառերու ստուգաբանական հետեւումի ապահովումը. ինչ որ, պարզ է, մեզի կը զլանայ աբեղեանասեւակեան գրելաձեւը, իր բացած փոսով՝ իր եւ աւանդական-արմատականին միջեւ:

Ասով կը բացատրուի, որ լեզուա-մշակութային դասական աւանդութեան ու մատենագրական գանձի տէր ոչ մէկ ժողովուրդ յախուռն որոշումով փոխած ըլլայ իր ուղղագրութիւնը, սկսած լատիներէնէ ճիւղաւորուած անգլօ-սաքսոն լեզուներէն, ներառեալ «բիզնեսական» գործնականութեամբ բնորոշուած անգլերէնը՝ իր զոյգ գլխաւոր ճիւղերով՝ անգլիական եւ ամերիկեան: Հազուագիւտ պարագաներու, ինչպէս իտալերէնին համար, լատիներէնէն առնուած հեռաւորութիւնները լրիւ պատմական-բնական հոլովոյթի անխուսափելի հետեւանք են եղած:

Ճիշդ է, որ աբեղեանասեւակեան գրելաձեւի բոլոր փոփոխումները «խանգարի»չ չեն գրաբարեան արմատներու հետ կապի տեսակէտէ: Բայց այս մասին՝ աւելի վար, այս հատուածի առաջարկներու բաժինին մէջ:

Պէ՞տք է եւ կարելի՞ է՝ բան մը փոխել զոյգ տարամէտ գրելաձեւերու առկայութեան ներկայ de facto վիճակէն, առանց կոպիտ, միակտուր դիրքորոշումներու, առանց յախուռն (հակա) քայլերու: Կը հաւատամ, որ կա՛յ ատոր կարիքը, անհրաժեշտութիւնը նոյնիսկ:

Մանաւանդ որ հարցը չի վերաբերիր փաստացի իրողութեան մը՝ թէ դասական գրելաձեւը ունի՛ կամ չունի կիրարկողներ, թէ ի՛նչ համրանք կը ներկայացնեն անոնք, կամ՝ պիտի ներկայացնեն վաղը կամ վաղայաջորդ օր: Այլ խօսքով, այդ գրելաձեւի ապահոված կամրջումը հայերէնի ներկային եւ մեր ողջ անցեալի մատենագրական գանձին հետ՝ էական յատկութիւն մըն է, կապ չունի արեւմտահայախօս (եւ արեւելահայախօս-իրանահայ) մշակոյթի կրող Սփիւռքի գոյատեւման կամ անհետացումին հետ: Նոյնիսկ այս վերջին դժբախտ ենթադրութեան պարագային, հայրենի լեզուաճիւղին եւ մշակոյթին համար, ուղղագրութեան խնդիրը՝ իր ներկայ դրուածքով եւ իր ստեղծած ստուգաբանական խառնարանով, պիտի մնայ ամբողջ, զայն  պառակտելով իր անցեալէն:

Մերձեցման Ընդհանուր Ուղղութիւններ

ա. Մերձեցման ուղի մը պիտի ըլլար՝ հայրենի ժողովուրդը ընտելացնել դասական գրելաձեւին հետ, այն իմաստով, որ աւանդական Սփիւռքի հայութիւնը ընտելացած է, կ՛ընտելանայ աբեղեանասեւակեան գրելաձեւին՝ առօրեայ մօտ թէ հեռակայ շփումով, մամուլով, մեդիա-միջոցներով, իրաւական թէ այլ գործառութիւններու առիթով: Դասականի հետ ընտելացման դաշտը բնականաբար պիտի ըլլայ աւելի սահմանափակ, մասնաւոր: Կրթական համակարգի մէջ ծանօթացման նպատակայարմար ձեւերու որոնման կողքին, բացառապէս դասական ուղղագրութեամբ կարելի է, եւ կը հաւատամ՝ արդար է, կատարել հրատարակումը արեւմտահայ-սփիւռքահայ (ուրեմն եւ իրանահայ-արեւելահայ) հին թէ նոր հեղինակներու: Հաւանօրէն կարիքն ալ չըլլայ հրատարակչատուներ մասնագիտացնելու այս գործին, որուն համար պիտի բաւէ ուղղագրութեան համակարգչային փոխարկիչ-ծրագիրներու կիրարկումը: Այսքանը՝ դեռ չառաջարկելու համար ամբողջ նախախորհրդային հայ գրականութեան հրատարակումը դասական գրելաձեւով, այնպէս, ինչպէս անոնք հրատարակուեր են սկզբնապէս: Ճիշդ՝ ինչպէս ատիկա կը կիրարկուի գրաբար գործերու:

բ. Մերձեցման աւելի հիմնական ուղի մը պիտի ըլլար հասարակաց գետինի մը որոնումը՝ ընդմէջ երկու գրելաձեւերուն, թերեւս ի վերջոյ բոլորի կողմէ որդեգրելի: Հարցին լրջութեան անգիտակ չեմ, եւ ատոր համար անիկա հոս, առաջարկէ աւելի, պիտի ներկայացուի իբր շատ ընդհանրական ուղղութիւն մը, գաղափար մը, որ շահեկան պիտի ըլլար ենթարկել նաեւ մասնագիտական քննարկում-վիճարկումի: Նախքան դեռ խօսիլը՝ մանրամասն, բազմակողմանի մշակումի եւ հիմնաւորումներու մասին, երբ կամ եթէ տեղը գայ…

Ի՞նչ է ուրեմն հոս առաջադրուածը: Վերը նկատուեցաւ, որ աբեղեանասեւակեան գրելաձեւի բոլոր փոփոխումները չեն խախտեր, կամ նոյնքան չեն խախտեր, կապը գրաբարեան արմատներու հետ: Որո՞նք են փոփոխման այս «թեթեւ» պարագաները, որոնց պահպանումը խզումի տեղիք չի տար.

ա- Դասականի մէջ եա, իւ, ոյ (բառամէջ), այ կամ ոյ (բառավերջ) հնչա-տառակապակցումները, որ աբեղեանասեւակեան գրելաձեւով կը դառնան յա, յու, ույ, ա կամ ո (վերջինները՝ առանց համր յ-ի): Օրինակ՝ սենյակ, սյուն, լռություն, տղա, անբարո…

բ- Դասականի ուա, ուե, ուէ, ուո եւ այլ տառակապակցումները (հնչուող՝ ւա, ւե, ւէ, ւո եւ այլն), որոնք աբեղեանասեւակեան գրելաձեւով կը դառնան վա, վե, վէ, վո…):

Նոր գրելաձեւի բերած ա. կէտի փոփոխութիւնները «թեթեւ» են անով, որ չեն վերաբերիր բառակազմական մարզի, չեն խաթարեր արմատական կառոյցներ: Ատով եւս՝ կրնային նկատուիլ բնական հոլովոյթի հաւանական տարրեր: Նոյնը՝ բ. կէտի (ուա, ուե…) պարագային, ուր իրանահայ արեւելահայերէնի կիրարկած ւա, ւե, ւէ, ւո… ձեւերը՝ հաւանօրէն ըլլային իրաւախոհական ձեւ մը. ն(ը)ւագ՝ փոխան նվագի կամ նուագի, ստւեր՝ փոխան ստվերի կամ ստուերի եւ այլն:

գ- Հարցը լրիւ տարբեր է՝ ե-է զոյգի պարագային: Նկատի առած արմատներու մէջ այս երկու ձայնաւորներու կարեւոր ներկայութիւնը, նաեւ նոյնա-նմանաձայն բառերու կամ բարդացում-ածանցումի այլեւայլ պարագաներու անոնց շփոթումէն բխող շփոթը, ուրիշ ձեւ չկայ տուեալ կացութեան սրբագրումին համար՝ բացի վերականգնելէ անոնց դասական գրելաձեւի համակարգը:

դ- Հարցը, պարզ է, նոյն ձեւով կը դրուի ո-օ ձայնաւորներու զոյգի պարագային: Անոնց վերականգնումը եւս անխուսափելի է, եթէ կ՛ուզենք կամրջուիլ գրաբարեան բառագանձին հետ եւ բառերու հետեւումը ընել՝ մինչեւ արմատ ու ծագում:

ե- Այլապէս, բայց նոյնքան կարեւոր կը ներկանայ հարցը հ եւ յ բաղաձայններու զանազան կիրարկումներուն համար, յատկապէս ասոնցմէ երկրորդի հոլովական նախադաս մասնիկի դերակատարութեան պատճառով՝ բառասկիզբին: Օրինակներ՝ յետադարձ, յանկարծ…

***

Այս պատկերացումը կրնայ «ուտոփիական» (երազային-Խմբ.) երեւիլ, բայց անիկա կը հիմնուի հայերէն լեզուի եւ հայ մշակոյթի անվիճելի միութեան չափանիշին վրայ՝ այսօրուընէ դէպի իր տասնհինգդարեան անցեալը: Եւ, կ՛արժէ կրկնել, ոչ մէկ ձեւով կը յղուի արեւելահայերէն-արեւմտահայերէն կամ Հայաստան-Սփիւռք որեւէ երկուութեան. հայրենի հայերէնին ուրոյն, էական խնդիրն է՝ անցեալի եւ աւանդութեան հետ կապի իմաստով:

Յամենայն դէպս, եթէ անիկա անընդունելի նկատուի այս կամ այն դրդումով, կը մնայ կիրարկել երկու գրելաձեւերու զուգահեռ գոյակցութեան ձեւը, արդէն նշուած՝ հիները հրատարակել բացառապէս դասականով, անոր ընտելացնելու՝ հայրենի ժողովուրդը:

Այսպիսի գոյակցութիւն «անգրագէտ» պիտի չդարձնէ, խառնաշփոթ չստեղծէ ժողովուրդի մշակեալ խաւին համար, ինչպէս չի դարձներ գրաբարի մէջ անոր կիրարկումը՝ զայն ճանչցող մշակեալ խաւին համար: Ընդհակառակը, կը տրամադրէ գրելաձեւի ընտանի պատկեր մը, երկրորդ գրելաձեւ մը, կապը՝ նախորդ մէկ-երկու դարերու գրական գանձին հետ, ընդլայնելով հայաշխարհի անոր ընկալումը՝ հայրենի ներկայի վերջին հաշուով անձուկ սահմաններէն անդին, թէկուզ, բարեբախտաբար, պետականութեան կարգավիճակով:

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ – «ՆՈՐ ՅԱՌԱՋ» ԵՐԿՕՐԵԱՅԻ

Անկախութեան սկիզբին, Սփիւռքի հայախօս շրջանակներուն մեծագոյն յոյսն էր, որ Հայաստանի Երրորդ Հանրապետութիւնը եռագոյնին եւ զինանշանին կողքին, պիտի վերականգնէ դասական ուղղագրութիւնը՝ իբր հաշտութեան ամբողջական նշան իր ժառանգութեան հետ, կամրջելով երրորդը առաջինին, որ հռչակուած էր եւ ձեռք բերուած անասելի ողբերգութիւններու եւ սխրանքներու գինով: Սակայն, յուսախաբութիւնը մեծ էր: Եւ երթալով դիրքերը այնքան կարծրացան, որ որքան այդ մասին խօսուէր, այնքան աւազախրումը կը մեծնար:
Մինչ այդ, Հայաստան-Սփիւռք 5 համագումարներ կայացան, ոչ մէկը իր օրակարգին մէջ ընդգրկեց այդ նիւթը, Հայաստանի պետական իշխանութիւններու կողմէ դրուած արգելքին պատճառով: Եւ ահա 25 տարի անց, անակնկալ կերպով, սփիւռքի նախարարութեան եւ Գիտութիւններու ակադեմիոյ Լեզուի հաստատութեան կողմէ կը յայտարարուէր «Արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի մերձեցման խնդիրներ»ու շուրջ գիտաժողով Յուլիս 29-30, Երեւանի Գիտութիւններու ակադեմիոյ նախագահական դահլիճին մէջ:
Գրեթէ քառորդ դար պէտք եղաւ, որ առաջին քայլը առնուի: Այս նախաձեռնութիւնը որքան ալ զգուշութեամբ եւ նոյնիսկ՝ կասկածով դիմաւորուի Սփիւռքի կարգ մը մտաւորական շրջանակներու կողմէ, պէտք է ողջունել եւ քաջալերել, որպէսզի անկեղծ երկխօսութեան միջավայր ստեղծուի: Կարծրատիպերը այնքան շատ են, որ զգուշութիւնը անհրաժեշտութիւն է եւ շուտափոյթ խանդավառութիւնը՝ անտեղի, որովհետեւ խրամատը շատ մեծ է յատկապէս սովետական գրելաձեւի պաշտպան հանդիսացող լեզուագէտներուն եւ Սփիւռքի ու Հայաստանի մէջ շուտափոյթ լուծում պահանջող ճակատներուն միջեւ:
Սակայն, առ այսօր, կարելի է ըսել, որ յետ երկօրեայ քննարկումներու՝ կարգ մը խնդիրներ յստակ բանաձեւում ստացան: Առաջին՝ երկու լեզուաճիւղերու ինքնուրոյն կարգավիճակը, անոնց բնական հոլովոյթով յառաջխաղացումը ապահովելու անհրաժեշտութիւնը, խուսափելով բռնազբօսիկ հրամանագրային լուծումներէ: Երկրորդ՝ իւրաքանչիւր գրական լեզուաճիւղ ինքն իր ուղղագրական օրէնքներու ներքին տրամաբանութեան մէջ ունի խորթութիւններ, զորս կարելի է դիւրութեամբ հարթել տուեալ լեզուաճիւղի լեզուագէտներու կողմէ համակարգուած քննարկումէ ետք: Երրորդ՝ կեանքի կոչել յատուկ «Լեզուի բարձրագոյն մարմին», կազմուած Հայաստանէն եւ Սփիւռքէն լեզուագէտներէ, ուսումնասիրելու համար յատուկ անուններու, ժամանակակից եզրաբանութեան եւ այլ լեզուական խնդիրները:
Սուրիահայ տագնապը իր ողբերգական բոլոր հետեւանքներով՝ ունեցած է իր բախտորոշ դերը լեզուներու մերձեցման կալուածէն ներս: Այսօր Երեւանի փողոցներուն մէջ, տարբեր անկիւններու, թաղամասերու մէջ, շատ բնական կը թուի արեւմտահայերէն լսելը: Ուրեմն, Հայաստան նաեւ արեւմտահայերէնի՞ հայրենիք. համոզումը կայ կարգ մը շրջանակներու մօտ:
Ամէն պարագայի, անմիջական շփումը կարեւոր ազդակ է լեզուաճիւղերու նկատմամբ հետաքրքրութիւն արթնցնելու եւ Սփիւռքի մէջ տարածուած արեւմտահայերէնի ժառանգութեան նկատմամբ ալ յաւելեալ ուշադրութիւն ընծայելու առումով: Անոր, իմա՝ արեւմտահայերէնի հարիւրամեայ յարատեւումը առիթ է նաեւ Հայաստանէն դուրս ստեղծուած արեւելահայ նոր համայնքներուն համար՝ դասեր քաղելու անոր փորձէն:
Հարիւրամեակին, քաղաքականացած բազմաթիւ ոգեկոչումներէ եւ հանդիսութիւններէ ետք, վերջապէս ազգային կարեւոր նախաձեռնութիւն մը, որ կը միտի ազգային մեծ ողբերգութիւն մը սրբագրել: Նախաձեռնութիւն մը, որ ունի մշակութային, ազգային, գաղափարական էական նշանակութիւն տուեալ խնդիրին համար, որուն լուծումը կախեալ է, ոչ այս կամ այն միջազգային կազմակերպութենէն, կամ այս կամ այն գերտէրութիւնէն, այլ՝ լոկ հայութենէն:
Ունկնդրելէ ետք գիտաժողովին տրուած զեկոյցները, կարելի է անկասկած ըսել, որ կա՛յ քաղաքական կամք՝ անշարժութեան մատնուած լեզուական կալուածը շարժելու: Արդիւնքը կախեալ է նաեւ եւ յատկապէ՛ս մասնակիցներու նախանձախնդրութիւնէն եւ մանաւա՛նդ պետութեան հեռանկարային գիտակցութենէն:

ԺԻՐԱՅՐ ՉՕԼԱՔԵԱՆ

ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
– Բարեւ, սմբուկի անուշ ունի՞ք:
– Չունինք, բայց ելակ կայ, ծիրան կայ… բադիրջան կայ:
– Այդ վերջինը:
– Խանութին ետեւն է, քալէ, կը տեսնես:
***
Հայաստանէն ներածուած պտու-ղի անոյշները կամ «մուրաբա»ները, ինչպէս տպուած է պիտակի վրայ, ծայր աստիճան համով են, բոլորովին բնական, այնպէս, ինչպէս մեր մայրերն ու մեծ մայրերը կը պատրաստէին: Երբ անոնց բոլոր տեսակները անունով ճանաչելի են հայ յաճախորդներուն համար, մէկը՝ մանիշակագոյն կափարիչ եւ պիտակ ունեցողը, կը ստեղծէ լեզուական պզտիկ մէկ բարդութիւն:
Խօսքը Solanum melongena կոչուած բոյսին մասին է, ան, որ վայրի կ՛աճի հարաւ-արեւելեան Ասիոյ երկիրներու մէջ, ե՛ւ խոնաւասէր է, ե՛ւ ջերմասէր, եւ որուն մանիշակագոյն, կլորաւուն պտուղը միջերկրականեան, պարս-կական, հնդկական եւ ասիական խոհանոցներու «թագաւոր»ն է:
Բազմազան են այս պտուղին անունները, որքան՝ անոր հետ պատրաստուող ճաշերն ու աղցանները: Նախ՝ «սմբուկ» բառը…
Ըստ բառարանագէտ Աճառեանի մեկնաբանութեան՝ եկած է արաբերէն «անաբ» բառէն (որ կը նշանակէ սմբուկ):
Բառը նախ դարձեր է «ամբուկ», ապա՝ «սմբուկ»: Սմբուկը, կ՛ենթադրուի, թէ Հայաստան բերուած է արաբական երկիրներէն եւ արաբերէնի շնորհիւ ալ ան ստացեր է իր անունին միջազգային եւ հայկական երկրորդ տարբերակը՝ «պատինճան». տարբեր շրջաններուն գրուած նաեւ՝ պատընջան, պատնիջան, պատնճան, պանջան, պորինճան, վադրճան եւ վարճան:
Բոլորին ծագումը Հնդկաստանէն է, ուրկէ բառը եւ բերքը անցեր է պարսիկներուն, ապա՝ արաբներուն:
Բառին բիւզանդական փոխառութիւնն էր «մելիծանա», յունարէն «մելանօ»՝ «սեւ» բառի ազդեցութեամբ: Այս տարբերակի լատիներէնն էր melongena, հին անգլերէնը՝ melongene, իտալերէնը՝ melanzana:
Այս տարբերակը ծնունդ տուած է ժողովրդական մէկ ստուգաբանութեան, թէ սմբուկը «Խելագարութեան խնձոր» կը նշանակէ. Mela՝ խնձոր + insane՝ խելագար: Միջնադարուն ընդունուած էր, թէ սմբուկը թունաւոր է, ուստի կ՛օգտագործուէր միայն որպէս զարդաբոյս: Եւ իսկապէս, բոյսի տերեւները կը պարունակեն «սոլանին» կոչուած թունաւոր նիւթը, իսկ պտուղը՝ «նիքոթին»: (Ինը սմբուկ հաւասար է մէկ ծխախոտի): Արեւմտեան Միջերկրականի մէջ, արաբերէն «ալ» որոշիչ յօդի ազդեցութեան տակ (ալ-պատինճան) ծնած են պորտուկալերէն՝ alberenga, քաթալաներէն՝ alberginia եւ ֆրանսերէն՝ aubergine բառերը:
Ազգային ամէն խոհանոց ունի սմբուկով պատրաստուած գլուխգործոց մը. Ֆրանսայի մէջ ան ratatouille է, Իտալիոյ մէջ՝ parmigiana di melanzane, Ռումանիոյ մէջ՝ zacusca, Յունաստանի մէջ՝ «մուսաքքա» եւ «մելիծանոսա լատա», Պարսկաստանի մէջ՝ «քաշք-է-պատեմճան» եւ «խորէշ-է-պատեմճան», իսկ արաբական երկիրներու մէջ՝ «պապաղաննուշ», ուր սմբուկին կ՛ընկերակցին լեմոնը, թահինը եւ սխտորը: Կովկասի մէջ կը սիրեն սմբուկը տապկել ու զայն լեցնել ծեծած ընկոյզով՝ nigvziani badrijani:
Տեսակաւոր են նաեւ մեր գաւառականները. զէյթունցիները զայն կոչած են բադինջոն, մշեցիները՝ պադիջան, հաճընցիները՝ բադընջոն, սեբաստացիները՝ բալդըրջան, շամախցիները՝ բադընջան, երեւանցիները՝ պորընջան, թիֆլիսահայերը՝ բադրիջան եւ պոլսահայերը՝ փաթիլջան:
***
– Գտա՞ր, ջան, ուզածդ ասիկա չէ՞ր:
– Այո, շնորհակալ եմ:
– 2 տոլար, 99 սենթ:
Անոյշ սիրող եւ նոյնչափ հայրենասէր սպառողներուն համար բնաւ կարեւոր չէ, թէ ուրկէ՛ եկած է այդ պտուղին անունը, այնքան ատեն որ մանիշակագոյն պիտակը կը հաստատէ. «Մշակւում է Արարատեան դաշտում»:

ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԵՒ ՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԸ ԴԷՄ ԱՌ ԴԷՄ

ԳՐԻԳՈՐ ԵՊՍ. ՉԻՖԹՃԵԱՆ

Լսած եմ, թէ սատանաներն ալ տարիք ունին: Թէեւ անոնց ծննդեան թուականը չենք կրնար որոշել, ո՛չ ալ տարեդարձներ կազմակերպել անոնց համար: Կ՛արժէ՛ ժպտալ այս արտայայտութեան համար, կամ՝ նոյնիսկ ծիծաղիլ: Որովհետեւ տարեդարձները այսօր մեծ կարեւորութիւն ստացած են աշխարհի ամէն կողմերը: Մէկ ամսական երեխայէն մինչեւ զառամեալ ծերունիին համար տարեդարձներ կը կազմակերպուին: Երբեմն այդ երկու տարիքներուն մէջ գտնուողները միայն անգիտակից ժպիտով կը մասնակցին ծախսալից այս հաւաքներուն:
Սատանաներուն տարիքը մեր չիմանալը բնաւ պատճառ մը չէ՛ կասկածելու, թէ անոնք կան ու կը գործեն: Մարդկային խաղաղ կեանքը խանգարելու ծրագիրով, աշխարհի սկիզբէն անոնց դերակատարութիւնը յստակացաւ, երբ մարդիկը խաբելով կորուստի մատնելու ճիգ գործադրեցին անոնք, ու որոշ չափով ալ յաջողեցան: Սակայն, աստուածային պատկերը մարդուն մէջ վերականգելու փրկագործական ծրագիրը Ամենակալին, իր Որդիին թափած արեան ճամբով վերստին գնեց մարդիկը եւ ազատեց չարին ճիրաններէն:
Յստակ է, թէ մարդիկ իրենց գործած չարութիւնները սատանաներէն կը սորվին, որովհետեւ այլ օրինակ չկայ իրենց դիմաց: Աստուած ինք բարի է, բարիքի աղբիւր եւ բարութեան կատարեալ օրինակ: Ան չարութեան նշոյլ անգամ չունի՛ Իր մէջ: Ուրեմն, մարդոց կատարած չարութիւնները կրկնօրինակումներն են սատանաներուն կազմակերպած ու կատարած չար գործերուն, որոնց օրինակները իւրաքանչիւր մարդ կրնայ ցուցակագրել, նոյնիսկ մէկ օրուան ընթացքին իրեն իսկ պատահածները յիշելու դժուարութիւն ունենալով:
Մարդոց օրինակ դառնալու առումով, սատանաները ուրեմն վատ օրինակներ եւ լաւ ուսուցիչներ են… Իրենց իմացածը լաւապէս բացատրելու եւ բացատրածը համոզիչ դարձնելու վարպետներ են անոնք: Կարողութիւն մը, որ այնքա՜ն կը սպասուի այսօրուան մանկավարժներէն եւ աւելին՝ ծնողներէն, համոզիչ օրինակ դառնալու իրենց անձին ճամբով իրենց դաստիարակած զաւակներուն եւ աշակերտներուն: Սատանան ահա այդ ճարտարութիւնը իւրացուցած, «լաւագոյն օրինակ» կ՛երեւի իր հպատակներու աչքին:
Խօսելով մարդոց վարմունքին եւ սատանային հնազանդելու պատրաստակամութեան մասին, իսկապէս զարմանալի կը գտնենք մարդոց կամակատարութիւնը: Ամէն ինչ զոհելով անոր կամքը կատարելու եւ այդ զազրելիին «խօսքը գետին չթողել»ու յանձնառութիւնը, երբեմն ուղեղի լուացման համազօր երեւոյթ է ոմանց մօտ:
Իրենց հետեւած կերպարին՝ սատանային գործերը կրկնօրինակելու պարտաճանաչութեան մէջ զիրար գերազանցելով, նման թշուառականներ կը ջանան գնահատականներ ընդունիլ մեծամեծներէ, առանց անդրադառնալու, թէ բուն գնահատողը այդ պահուն, եւ նոյնիսկ շքանշան կախողը իրենց լամբակին, կարծուած մեծամեծը չէ՛, այլ՝ սատանան ինք, որ այդ մեծամեծին շապիկը հագած ու անոր նման շպարուած, ներկայ կը գտնուի մեծարանքի այդ հանդիսութեան… Ի՜նչ մեծ պատիւ եւ ի՜նչ մեծ ողբերգութիւն միաժամանակ… Իցի՜ւ թէ խաւարի իշխանին հպատակողը իմանայ, թէ ի՜նչ դժբախտութիւններու պիտի առաջնորդուի իր կեանքը, այդ ճամբէն ընթանալուն իբրեւ հետեւանք:
Սատանային ինքնութիւնը քիչ թէ շատ ծանօթ է բոլորին: Չար երեւոյթի մը ետին կանգնողն է ան: Սակայն ինչպէ՞ս պէտք է ճանչնալ անոր հաւատարիմ պաշտօնեային, որ երբեմն խելագարի նման աջ ու ձախ կը վազվզէ, միայն անոր չար հրահանգները կատարած ըլլալու գոհունակութիւնը տալու համար զազրելիին:
Միամտութիւնը եւ մանկունակութիւնը, անոր հետեւորդներուն մօտ, մատնիչի դեր կը կատարեն յաճախ: Այդ պատճառով, սատանային հետեւորդ անձը պէտք է կոչել «մանուկ սատանայ»: Այս մէկը իր վարպետին խորամանկութիւնը չունի, հակառակ անոր, որ խորամանկ երեւելու փորձեր կը կատարէ: Ասիկա բնականաբար նաեւ իր վարպետին ուժը չունի բաւարար պայքար մղելու համար բարիներուն դէմ: Վերջինս վարպետին փակ բերանն ալ չունի, գաղտնաբար յաջողցնելու համար իր չար ծրագիրները, այլ ամէն ինչ հրապարակաւ ու հեղինակաւոր շեշտով կը յայտարարէ, կարծելով թէ նման ծանուցումներ ուժ կրնան կուտակել իր մէջ կամ կրնան հոգեբանական պատերազմով մը սկիզբէն զգետնել իր դիմաց գտնուողները… Մէկուն ինքնութիւնը քանդելու, միւսին անհատականութիւնը ջնջելու, մէկ ուրիշին վաստակը փճացնելու, չորրորդի մը համբաւը նուաստացնելու, հինգերորդին անունը արատաւորելու եւ դեռ ինչ-ինչ կործանարար միջոցներու դիմելու իրենց ծրագիրները յայտնելով, սատանային կամակատարները եւ փորձեն քաջ ու յանդուգն երեւիլ: Սակայն անոնք կը մոռնան, թէ այդ «քաջագործութիւն»ը բնա՛ւ չի յաջողիր ծածկել իրենց վտիտ ուղեղը, որ մանուկ սատանայի գանկին մէջ միայն կրնայ պարփակուիլ:
_ Մանուկ սատանա՛յ:
Ինչքա՜ն ծիծաղելի կը դառնան մանուկ սատանաներ, երբ կրքոտ ու յարձակողապաշտ խօսքերով կը փորձեն կշտամբել նոյնիսկ չէզոք մարդիկը, անոնց շաքերուն մէջէն զինակիցներ զինուորագրելու մեծ, բայց սին յոյսերով:
Եթէ սատանային հետեւորդները խորամանկ ըլլային, իրենց մօտաւոր թէ հեռակայ ծրագիրներուն մասին ո՛չ մէկ արտայայտութիւն կ՛ունենային: Այլ՝ ճիշդ սատանային ռազմավարութեան հետեւելով, դարանակալ կը սպասէին յարմար օրուան ու ժամուն, իրենց չար ծրագիրը իրականացնելու համար: Սակայն Բարին Աստուած այնպէս դասաւորած է, որ մանուկ սատանաները երբեք ալ չմեծնան ու իսկական սատանայ չդառնան, այլ զղջալով դարձի գան ու ապաշխարեն, իրենց նմաններուն հետ համերաշխ կեանք վարելով:
Սատանաներուն տարիքին մասին գրեցինք, պարզապէս ըսելու, թէ անոնց հետեւորդներուն շարքերուն մէջ կան Քրիստոսի «բանաւոր հօտ»էն յափշտակուած մարդիկ, որոնք մանուկ սատանաներու դասը կազմելով բնաւ չեն մեծնար, ինչքան ալ հասակ նետեն կամ ֆիզիքապէս աճին եւ փշապատ վերարկուն իբրեւ մորթ կրեն իրենց վրայ: Ուրեմն, հանգիստ թողնենք մանուկ սատանաները, որ իրենց կարծեցեալ երջանկութիւնը ապրին, մինչեւ դարձի գալը:

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ
Սեպտեմբերի այդ օրը, 120 տարի առաջ, հայ ժողովուրդը արձանագրեց իր նորագոյն պատմութեան ամէնէն հերոսական դրուագներէն մէկը:
3 Սեպտեմբեր 1895ին, արծուաբոյն, այլեւ անառիկ Զէյթունի հայութիւնը պարզեց ապստամբութեան դրօշ՝ Օսմանեան կայսրութեան արիւնարբու գահակալ Ապտիւլ Համիտի դէմ, ամիսներով հերոսական մարտեր մղեց համիտեան զօրքերուն դէմ, Զէյթունի անկախութիւնը հռչակեց եւ զէնքը վար դրաւ միայն այն ժամանակ, երբ կարմիր սուլթանը տեղի տուաւ Զէյթունի հայութեան պահանջներուն առջեւ:
Ինչպէս օրին, նաեւ հետագայ տասնամեակներուն, հայ ժողովուրդի իրերայաջորդ սերունդները իրենց ազգային ինքնավստահութիւն եւ հպարտութիւն ներշնչող վարար աղբիւր մը գտան հերոսական Զէյթունի դիւցազնապատումին մէջ: Հայ բանաստեղծները անմահացուցին զէյթունցի քաջորդիներուն ծառացումն ու անպարտելիութիւնը: «Կեցցէ՛ Զէյթունը, խրոխտ Սասունը» յանկերգով՝ «Մենք անկեղծ զինուոր ենք» երգեցին դաշնակցական ֆէտայիները…
Առանձնայատուկ է տեղն ու պատգամը հայկական Զէյթունին, որ լեռնային Կիլիկիոյ անառիկ բարձունքներուն իր կազմութեան ժամանակէն իսկ, միջնադարէն սկսեալ, շարունակ զէն ի ձեռին պայքարեցաւ օտար ասպատակողներու դէմ, կրցաւ սեփական ուժերով պաշտպանել ազատ ապրելու իր տարրական իրաւունքը եւ, ծանրագոյն պայմաններու մէջ անգամ, դարեր շարունակ, ի վիճակի եղաւ պահպանելու իր կիսանկախ գոյակերպը:
Այսօր, երբ յետադարձ հայեացքով կ՛արժեւորենք Զէյթունի 1895ի ապստամբութեան բռնկման 120րդ տարեդարձը, ամէն բանէ վեր կը վերանորոգենք քաջ զէյթունցիներու օրինակով ազատ ու անկախ ապրելու հայ ժողովուրդին արժանաւորութեան խորհուրդը:
Հանրագիտական տուեալներով՝ Զէյթունը (այժմ՝ Սուլէյմանիէ, Թուրքիա) պատմականօրէն յաջորդած է բիւզանդական Ուլնիա շրջանին: Զէյթունը քաղաք էր լեռնային Կիլիկիոյ մէջ, Մարաշէն 38 քմ. հիւսիս-արեւմուտք՝ դժուարամատչելի լեռնոտ դիրքով: Շրջապատուած է հիւսիսէն Չըրըզ, Բերիտ, Սաղ, Տաղ, Աղաճ, Առ, Եօթնեղբայր, արեւելքէն‘ Պերզինկա, Մաւլա, Աւագ, հարաւէն՝ Կիւվրտին, արեւմուտքէն՝ Սոլախտերէ լեռներով: Շրջակայքին կան օգտակար հանածոններ (երկաթ, արծաթ), հանքային ջուրեր: Կ՛ենթադրուի, որ Զէյթուն անունը (առաջին անգամ յիշատակուած է ԺԵ. դարուն) յառաջացած է արաբերէն զէյթուն (ձիթենի) բառէն, իսկ Ուլնիա անունը՝ Զէյթունը ժառանգած է նոյն տեղանքը գտնուած բիւզանդական համանուն բնակավայրէն:
1990ին հրատարակուած «Հայկական Համառօտ Հանրագիտարան»ի Ա. հատորին համաձայն՝ «Բագրատունիների թագաւորութեան անկումէն (1045թ.) ետք Զէյթունի տարածքը հաստատուած են Անիէն գաղթած 7 հայ ընտանիքներ՝ բնակավայրը անուանելով «Անի-ձոր»: 1080-1375 թուականներուն, Զէյթունը մտած է Կիլիկիոյ հայկական պետութեան մէջ: Զէյթունի բնակչութիւնը բազմացած է Շիրակէն, ինչպէս նաեւ Կիլիկիայէն ու այլ բնակավայրերէ եկած հայերով: ԺԵ-ԺԶ. դարերու սկիզբը ինկած է թուրքմէնական ցեղերու տիրապետութեան տակ:
1517 թուին ընդունած է թրքական հպատակութիւնը: Թուրք Սուլթան Մուրադ չորրորդը 1626-27ին Զէյթունի հայերուն շնորհած է կիսանկախութեան հրովարտակ (ֆերման):
«Քաղաքը եւ գաւառը ղեկավարած են 4 իշխանական տուներ՝ Շովրոյեանները, Եաղուպեաննները, Ենի-Տունեանները եւ Սուրէնեանները, որոնց անունով են կոչուած Զէյթունի թաղերը (անոնց ժառանգական տիրոյթները): Գաւառին վերաբերող հարցերը լուծած է իշխանական խորհուրդը, ուր վճռական խօսքի իրաւունքը վերապահուած է աւագ իշխանին եւ Զէյթունի արքեպիսկոպոսին»:
Պատմականօրէն անկախ կամ կիսանկախ ապրած Զէյթունը միշտ ալ գրգռեց թուրք իշխանաւորներու ախորժակները, որոնք ամէն առիթ օգտագործեցին ազատ ու անկախ հայութեան այս արծուեբոյնը գրաւելու եւ իրենց բռնատիրութեան ենթարկելու համար: Բայց Զէյթունը միշտ ալ զէնքով դիմադրեց եւ ետ շպրտեց թրքական այդ նկրտումները՝ ամէն պարագայի իր ինքնիշխանութիւնը պահպանելով, իսկ յոռեգոյն պայմաններու տակ՝ զիջելով հարկ վճարել թուրք սուլթանին…
19րդ դարուն Զէյթունը իր ազատութեան եւ անկախութեան սպառնացող մեծագոյն վտանգը դիմագրաւեց 1862ին, երբ սուլթանական կառավարութիւնը փորձեց զինու զօրութեամբ խորտակել հայոց անառիկ այս ամրոցը:
Բայց Զէյթուն կրկին անգամ յաղթական դուրս եկաւ ինքնապաշտպանութեան թէժ կռիւներէն, վերահաստատեց ինքնավար ու կիսանկախ կեանքի իր իրաւունքը եւ այդպէս ապրեցաւ մինչեւ 1890ականները: Նաեւ 1878ի ռուս-թրքական պատերազմի ժամանակ զէյթունցիք կրկին ծառացան՝ օսմանեան բռնակալ լուծը մէկանգամընդմիշտ թօթափելու յոյսերով, բայց յաղթական իրենց կռիւները քաղաքականօրէն անպտուղ մնացին, որովհետեւ ցարական Ռուսաստանը աշխարհաքաղաքական այլ հաշիւներ կը հետապնդէր…
Ապտիւլ Համիտ Բ.ի սուլթանական գահ բարձրանալով՝ թուրք պետական քաղաքականութեան առաջնահերթ խնդիրը դարձաւ Հայկական Հարցէն ձերբազատումը: Յատկապէս Զէյթունն ու Սասունը կոկորդին կեցած փուշ էին մեծ մարդասպանին համար: Եւ Համիտ շարունակ կ՛որոճար յարմար պահուն մահացու հարուած տալու ծրագիրներ…
1890ականներու սկզբնաւորութեան թափ առած հայ յեղափոխական շարժումը, յատկապէս Հնչակեան կուսակցութեան սկզբնական մակընթացութեան շրջանին, լաւապէս կը գիտակցէր, որ հարկ էր պատրաստ ըլլալ սուլթանի մշակած ջարդի ծրագիրին ու դիմագրաւել զայն: 1895ի ամառը հնչակեան գործիչներ կու գան շրջանը՝ Զէյթունի եւ լեռնային Կիլիկիոյ միւս բնակավայրերու հայութիւնը ինքնապաշտպանութեան եւ զինեալ պայքարի նախապատրաստելու համար: Բայց սուլթանը արդէն սկսած էր զօրք կեդրոնացնելու այդ շրջաններուն մէջ՝ Զէյթունը վերջնական հաշուեյարդարի ենթարկելու նպատակով: Հնչակեան գործիչները շտապ խորհրդակցութեան կը հրաւիրեն Զէյթունի իշխանները, շրջանի գիւղապետերը եւ հոգեւորական գործիչները: Այդ խորհրդակցութիւններուն միջոցաւ, քաջարի Զէյթունը որոշեց կանխել վտանգը եւ ձեռնարկեց ապստամբութեան:
3 Սեպտեմբերին Զէյթունը պարզեց ապստամբութեան դրօշը եւ շարժման ղեկավարը դարձաւ Նազարէթ Չաւուշ Նորաշխարհեան: Երեք օր ետք քաջարի հայ լեռնականները գրաւեցին Զէյթունի կառավարչատունը եւ գերի բռնեցին բոլոր պաշտօնեաները: Ապա՝ յարձակեցան գիւղաքաղաքի թրքական զօրանոցին վրայ, գրաւեցին զայն եւ գերի ինկած 700 թուրք զինուորներուն ստիպեցին՝ իրենց գլուխները խոնարհած անցնիլ վանահօր սուրին տակով: Հայերու ձեռքը անցան երկու թնդանօթ, երեք հարիւրէ աւելի հրացան եւ մեծաքանակ ռազմամթերք: Ստեղծուեցաւ Զէյթունի ժամանակաւոր կառավարութիւն՝ Աղասիի գլխաւորութեամբ: Կազմուեցաւ նաեւ զինուորական խորհուրդ: Զօրանոցին վրայ բարձրացուեցաւ «Զէյթունի անկախ իշխանութեան» կարմիր դրօշը:
Ահա այսպիսի՛ յաղթական թռիչքի մը սկզբնաւորման 120ամեակը կը տօնենք Սեպտեմբեր 3ին:
Սուլթանական կառավարութիւնը զէյթունցիներուն դէմ ուղարկեց 30 հազարնոց կանոնաւոր եւ քանի մը հազարի հասնող անկանոն զօրքեր: Զէյթունը զանոնք դիմաւորեց 6000 կռուող քաջերով եւ ամիսներու վրայ երկարած մարտերով շարունակ ետ մղեց թշնամիի գերակշիռ ուժերով յարձակումները:
Թէեւ ապստամբութեան շուրջ 4 ամիսներուն ընթացքին զէյթունցիները ունեցան 3500 զոհ, բայց թշնամիէն խլեցին աւելի քան 20,000 սպանեալ:
Դեկտեմբեր 2-3ին Զէյթունը նուաճեց իր մեծագոյն յաղթանակը, երբ կրցաւ անփառունակ պարտութեան մատնել թրքական ընդհանուր յարձակողականը: Սուլթան Համիտ ստիպուած տեղի տուաւ եւրոպական մեծ տէրութեանց միջնորդութեան առաջարկին եւ համաձայնութիւն յայտնեց սկսելու, եւրոպացի դիւանագէտներու հովանաւորութեամբ, Հալէպի մէջ, Զէյթունի հերոս ներկայացուցիչներուն հետ բանակցութիւններ, որոնք 30 Յունուար 1896ին յանգեցան փոխադարձ զիջումներու պայմանագիրի մը ստորագրութեան:
Յուշատետրի առանձին էջի արժանի է Զէյթունի 1895ի ապստամբութեան յաղթական աւարտը պսակող այդ պայմանագիրին ազգային-քաղաքական արժեւորումը: Բայց ապստամբութեան բռնկումին 120ամեակին նուիրուած այս հակիրճ ակնարկը անպայման պէտք է փակել ա՛յն նշումով, որ սուլթանը ստիպուած ընդառաջեց շրջանին մէջ քրիստոնեայ կառավարիչ (ազգութեամբ՝ յոյն) մը նշանակելու եւ տեղական ինքնակառավարման սկզբունքը յարգելու յաղթական Զէյթունի պահանջներուն: Զէյթունի ապստամբութեան յաղթական աւարտը, այսպէ՛ս, ներշնչման աղբիւր եւ ինքնավստահութեան կռուան դարձաւ Հայաստանն ու մեր ժողովուրդը ամբողջական ազատագրութեան առաջնորդելու հայ յեղափոխականներու հետագայ պայքարին համար:
Այս Էջը Կը Հովանաւորեն

ՅԱԿՈԲ ԵՒ ԱՐԱՔՍԻ ՊՈՅԱՄԵԱՆՆԵՐ

ԼԱԼԱ ՄԻՍԿԱՐԵԱՆ-ՄԻՆԱՍԵԱՆ

Տոկա՛, Սուրիա՛,

Դուն՝ առաջին մարդուն խանձարուր եղած ստեղծարա՛ր հող,

Դուն՝ մարդկութեան լոյսի հնագո՛յն ակունք,

Հազարամեայ ճանապարհիդ փորձութիւններէն իմաստնացած ազնուազա՛րմ Տիկին:

Տոկա՛, թէեւ գիշակեր ագռաւներ կը թռչին հնագոյն փառքեր անթեղած անապատներուդ ու նոր խոստումով ծաղկող բարեբեր դաշտերուդ վրայէն,

Թէեւ աւարառու յելուզակները, հրեշտակներու դիմակներ հագած, իրենց ծարաւը քու արիւնովդ կը յագեցնեն,

Թէեւ խաղաղութեան ու բարիքի խորհրդանիշ՝ մայրացած ձիթաստաններէդ ոսկի ձիթաիւղի տեղ որդիներուդ արիւնը կը հոսի,

Թէեւ «եղբայրներդ» Կայէնի փառքը գերադասեցին ու Յուդայի երեսուն արծաթը, քանզի յուդայածին էին,

Թէեւ բուերը կը վայեն ու կ՛անհամբերեն մօտալուտ վախճանդ գուժել խուլ ու կոյր աշխարհին,

Թէեւ որդիներուդ շարքերուն մէջ երկպառակութեան գայթակղիչ հունտեր կը ցանուին,

Թէեւ տակաւին իմաստութեանդ կաթը չծծած, անոնցմէ ոմանք պատիր խոստումներով կուրցած, վայրագ հովերէ կը քշուին ու մայրական սիրտդ կ՛արիւնեն:

Տոկա՛, Սուրիա՛, խորագէ՛տ Տիկին,

Դուն գիտես, որ այս չարանենգ մրրիկներն ալ պիտի անցնին ծովածուփ դաշտերուդ վրայէն ու պիտի երթան ծովէն անդին՝ խեղդուելու իրենց իսկ չարութեան մէջ,

Դուն գիտես, որ խաւարի որդիները, խաչը իրենց պատուար շինած ու Փրկիչին գերեզմանը շահարկելով՝ յաճախ փորձած են սեւով ծածկել արեւաշող դաշտերդ, բայց իրենք սուզուած են իրենց խաւարին մէջ:

Դուն գիտես, թէ եղէգները թէեւ կը կորանան մրրիկներուն առջեւ, սակայն հուսկ ապա կը կանգնին գեղուղէշ՝ առաւել ամրացած ու տոկուն:

Դուն գիտես, թէ թուխպերը որքան ալ կարկտահարեն, պիտի ելլէ՛ Արեւը ու նոր ծիլեր պիտի յորդին քու դաշտերուդ մէջ:

Տոկա՛, Սուրիա՛, Մա՜յր բարութեան,

Շտկէ՛ որդեկորոյս մօր կորացող մէջքդ, քանզի ես եւս կեցած եմ ետիդ՝ իբրեւ որդիական նեցուկ հաստատուն,

Դո՛ւն, որ բարիքներուդ դռները բացիր, երբ քեզի եկայ իբրեւ տափաստաններու գորշ գայլերէն բիւրախոց, հալածական ու բնաւեր հաւք,

Դո՛ւն, որ եղար հաստատուն հողը ոտքիս տակ, տուիր ինծի անսակարկ ջերմութիւնը մայրական սրտիդ ու ամրութիւնը եղբայրական բազուկիդ,

Դո՛ւն, որ քու արդար յարկիդ տակ լայնասրտօրէն հովանի եղար վտանգուած ինքնութիւնս պահպանելուն ու դարձար սիրելի՝ յափշտակուած սրբազան հայրենիքիս հողին հանգոյն,

Հիւանդ ու ժանտ այն ծեր գայլը, որ հայրենիքս յափշտակելով ամրացաւ, հիմա ալ ժանիքները բաց, զքեզ յօշոտողներու վոհմակին միացած՝ արիւնդ կը հեղէ, սակայն՝

Տոկա՛, սրբէ՛ արցունքդ ու ամրապնդուէ՛, գեղանի՛ Սուրիա,

Քանզի պիտի անէանայ, ինչ որ ժամանակին է ու պիտի տեւէ, ինչ որ յաւերժին է: Պիտի շարունակեն լուրթ երկինքիդ տակ խաղաղ ցոլալ ցորենի արտերդ ու յաւերժական բարութեամբ պիտի խոկան յղի ձիթաստաններդ…

ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

– Ճի՞շդ է, պարոն ստուգաբանութիւն, թէ աշխատասիրութիւնս կարելի է գոյներուն նուիրուած հայերէն առաջին գիտական աշխատանք նկատել:

– Ինչպէս ամէն գիտութիւն, ուրեմն «գունախօսութիւնն» ալ պէտք է սկսի իր նիւթին՝ «գոյն»ին ճշգրիտ մէկ սահմանումով:

– Գիրքիս նախաբանին մէջ «գոյն» բառին համար հակիրճ իմաստով սահման մը որոշեցինք այսպէս. գոյնը աչքի վրայ արտադրուած մասնաւոր պտաւորութիւնն է, զոր դէպի մարմիններ լուսաւոր ճառագայթներու ցոլացումէն առաջ կու գայ:

1909 թուականն է: Մարզուան քաղաքի «Ներսօ եւ Սրապեան» տպարանէն նոր լոյս տեսած է, բնական գիտութիւններու ուսուցիչ Յովհաննէս Պապէսեանի «Եօթը Գոյներ» գիրքը, նուիրուած՝ գոյներու ծագման, դասաւորման, ինչպէս նաեւ՝ անոնց անուանակոչութեան: Պարոն Պա-պէսեանի Սիմ-Հաճի գիւղի աշխատասենեակը, ուր կը հանդիպիմ իրեն, ունի հարուստ գրադարան, ուր քիչ չեն նաեւ բնագիտութեան նուիրուած եւրոպական նորագոյն հրատարակութիւններ:

– Զարմանահրաշ է, թէ ձեր գիրքը ունի գունաւոր գիրքի մը տեսքը:

– Տպարանը չունէր գունաւոր տպագրութեան պայմանները, ուստի գոյներու իւրաքանչիւր տախտակ ձեռքով ներկուեցաւ, ներառեալ՝ ոսկեգոյնը, արծաթագոյնը:

– Գեղեցիկ էր տեսնել, թէ գիրքի վերջաւորութեան առաջարկած էք գոյներու հայեցի անուանակոչումներ:

– Պարոն ստուգաբանութիւն, կան գոյներ, որոնք ժամանակի ընթացքին մէկ բոյսի մը կամ ծաղիկի մը, պտուղի մը, մետաղի մը կամ ճճիի անուան վերջը՝ գոնէ յետնամասնիկը առնելով յորջորջուեր են՝ զմրուխտագոյն, արենագոյն, կեռասագոյն, երկնագոյն, սաթագոյն, ծիրանագոյն, պղնձագոյն եւ այլն։

– Եւ կայ անոնց ազնուագոյնը՝ լազուարթը:

– Այո, ամէնէն արքունավայելը. ան, որ կը զարդարէր փարաւոն Թութանխամունի եւ թագուհի Կղէոպատրայի կոպերը: Լազուարթը կը գործածուէր Վերածնունդի մեծագոյն գեղանկարիչներու կողմէ ու վերապահուած կ՛ըլլար նկարի կեդրոնական տիպարի՝ մասնաւորապէս Մարիամ Աստուածածինի եւ հրէշտակներու տարազներուն համար:

– Հակառակ անոր, որ «լազուար»չ գոյնը եւ բառը մեր հին մատենագրութեան մէջ յիշուած է նաեւ որպէս լաժուարդ, լազուրդ, լաջուարդ եւ լաճվարդ, ունեցեր են տարածուած գործածութիւն, ըստ ստուգաբանութեան եւ հանգաբանութեան, անոնց աղբիւրը եղած է մէկ. գոճազմ քարի Սարէ Սանկ կոչուած հնագոյն հանքը, որ կը գտնուի Աֆղանիստանի Բադախշան նահանգին մէջ: Իսկ բառը պարսկերէն փոխառութիւն է, բուն՝ lazvard: Բառը քարի հետ տարածուեր ու դարձեր է միջազգային. Հնդկաստանի մէջ՝ lajavarta, rajavarta, արաբներու մօտ, քարը՝ lajvard կամ lazvard, գոյնը՝ lajvardi, ստորին լատիներէն, քարը՝ lazurum, lazurius կամ lazur, իսկ գոյնը՝ azurrum, azura, իտալերէն, քարը՝ lapislazzolo, գոյնը‘ azurro, ֆրանսերէն եւ ռումաներէն՝ azur գոյնը, ուրկէ նաեւ Ֆրանսայի Cote d’Azur յայտնի ափը:

– Պարոն ստուգաբանութիւն, գոճազմ քարը ունի խորունկ կապոյտ երանգ, ոսկեգոյն աչքառու բիծեր եւ սպիտակ մանր երակներ: Առաջին քարերէն է, որ գործածուած է արքունի ոսկերչութեան մէջ:

Մարդիկ նոյնիսկ հաւատացեր են, թէ անիկա ունի «խորհրդաւոր ուժեր»: Ուշ միջնադարուն քարը սկսեր է արտածուելու Եւրոպա, ուր զայն աղալով ձեռք ձգեր են թանկագին ներկափոշին՝ «ultramarine», մենք կրնանք ըսել «անդրծովեայ»:

– Եւ ձեր գիրքի վերջաւորութեան կայ… սեւը:

– Ճշմարտութիւնը, պարոն ստուգաբանութիւն, սեւը գոյն չէ. գոյներու բացակայութիւնն է, ինչպէս որ մութը լոյսի բացակայութիւնն է:

– Օգտաշատ գիրք է, եւ կ՛ենթադրեմ, թէ նկատի ունեցեր էք ձեր աշակերտները:

– Նախընտրութիւնս դպրոցներն են անշուշտ: Մօտ օրէն պիտի վերադառնամ Եւդոկիա: Գիրքը հոն միայն քովս պիտի գտնուի: Առաջին հերթին հասանելի կ՛ուզեմ  ըլլայ մեր քաղաքի հինգ վարժարաններուն՝ Վարդանեանի, Վարդուհեանի, Ս. Աստուածածինի, Ս. Երրորդութեան եւ Ս. Գէորգի աշակերտութեան… Պարոն ստուգաբանութիւն, բոլորս՝ գիտնականներ, ուսուցիչներ, գրագէտներ, նոր եռանդով սկսած ենք աշխատելու ու երկիրը յառաջ տանելու: Կը հաւատամ, թէ գիտութիւնը ազատութիւն է:

– Ճիշդ է, գիտութիւնը ազատութիւն է:

ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԵՒ ՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԸ ԴԷՄ ԱՌ ԴԷՄ

ԳՐԻԳՈՐ ԵՊՍ. ՉԻՖԹՃԵԱՆ

Հանգիստի մասին ամէն մարդ կը մտածէ: Ամրան արձակուրդներու ընթացքին երկրէ երկիր ճամբորդողներուն որոշ մէկ տոկոսը հանգստանալու կ՛երթայ, ծովափնեայ քաղաքներուն նախընտրութիւն տալով: Սովորականէն, առօրեայէն դուրս գալու եւ գործի ասպարէզէն պահ մը խզուելու գերագոյն ճիգ թափելով, մարդիկ կը փորձեն վայելել հանգիստը, արձակուրդ տալով ծանրաբեռնուած ուղեղին:

Անշուշտ կան անձեր, որոնք չե՛ն հաւատար այս տեսակ հանգիստին: Յատկապէս անոնք, որոնք արեւելեան մտածողութեան տէր են ու տակաւին չեն հասկացած հանգիստին ունեցած տեղն ու կարեւորութիւնը մարդկային կեանքի հեւքին մէջ, կը կարծեն թէ ատիկա ժամանակի կորուստ է պարզապէս:

Հանգիստի կարեւորութեան չհաւատացողներու խումբին մաս կը կազմեն նաեւ նիւթապէս անբաւարար անձինք, որոնք կը փորձեն ներքնապէս համոզում գոյացնել, թէ հանգիստը աւելորդ է, մարդ պէտք է միշտ աշխատի՝ բարի այս ունակութիւնը չկորսնցնելու համար: Ինքնախաբէութիւն է ասոնց ըրածը անշուշտ, եւ մեզի կը յիշեցնէ  առակին այն աղուէսը, որուն դունչը երբ խաղողին չի՛ հասնիր, կ՛ըսէ թէ թթու է:

Հանգստանալու գացողներու շարքերուն մէջ կը գտնուին նաեւ անձեր, որոնք թէպէտ կը վայելեն հանգիստը, սակայն միտքով միշտ դէպի ետ՝ դէպի իրենց գործը կը նային, մտածելով, որ հանգիստի յատկացուած օրերը խիստ նեղ են ու սահմանափակ եւ ահա շուտով պիտի սպառին: Անոնք դարձեալ նոյն առօրեային վերադառնալը միտքի մէջ ունենալով, կը յիշեն վստահաբար արեւելեան այն արածը, որ կ՛ըսէ. «Նոյն բաղնիքը եւ նոյն ջուրի ամանը»:

Ուրեմն, սա հաշուով, հանգստացողներուն միջեւ հսկայ տարբերութիւններ կը գտնենք, եթէ իրարու հետ բաղդատենք անոնց հոգեկան ծալքերուն մէջ գտնուող զգացումները:

Քաղաքէն կամ երկիրէն դուրս մեկնողներուն պարագային, այսինքն ճամբորդութեամբ ժամանակաւորապէս հեռացողներու մասին հին կարծիքը՝ միշտ հանգստանալու գաղափարը ունէր իր մէջ: Այսինքն, մնացողները միշտ երանի կու տային անոր, որ կը ճամբորդէր, նոյնիսկ եթէ այդ ճամբորդութիւնը գործի համար էր: Արեւմուտքի մէջ «գործի ճամբորդութիւն» եւ «արձակուրդ» յստակ զատորոշումներ ունին: Մինչ Արեւելքի մէջ ոեւէ անձի ճամբորդութեամբ բացակայութիւնը, մինչեւ այսօր ալ որոշ շրջանակներու մէջ արձակուրդի եւ հանգիստի իմաստը ունի: Ճամբորդութեան պատրաստուողին երանի տալով, մնացողները բաւարար կը համարեն անոր գէթ առօրեայ միջավայրէն հեռանալը, զոր ձեւով մը «հանգիստ» կը նկատեն: Ինչքան ալ ճամբորդը բացատրութիւններ տայ իր յառաջիկայ օրերու ծրագիրներուն, ժողովներուն, հանդիպումներուն, ստորագրելիք պայմանագրութիւններուն, կատարելիք առեւտուրին, ապրելիք հեւքին ու մտահոգութիւններուն մասին, դարձեալ մնացողները այդ ճամբորդութիւնը կը համարեն հանգիստ:

Վերոյիշեալ արեւելեան մտածողութեան համամիտ անձինք երբ կը պաշտպանեն այս տեսակէտը, որոշ իմաստով իրաւունք ունին, որովհետեւ առօրեայէն խզուիլը նաեւ գէթ ժամանակաւոր խզումն է շրջապատի մարդոցմէ: Այն շրջանակը, որուն մէջ կ՛ապրինք, գործակից, լծակից, բախտակից անձերով լեցուն է, ըլլան անոնք հարազատներ, ազգակիցներ կամ օտարներ: Ուրեմն, շրջապատէն հեռանալը որոշ իմաստով այդ մարդոցմէ հեռանալ կը նշանակէ որոշ ժամանակի համար:

Հեռանալը ընդհանրապէս մօտենալ է… Հեռաւորութիւնն է, որ կարօտի զգացումը կ՛արթնցնէ: Եւ կարօտը միայն մարդոց միջեւ աներեւոյթ կամուրջը չէ՛, այլ՝ նաեւ մարդուն ու իր աշխատանքին: Նոյնիսկ հանգիստի համար իրենց գործատեղիէն հեռացողներ, արձակուրդի օրերու աւարտին ձգողական անբացատրելի զգացումով երբեմն կը վերադառնան իրենց աշխատանքին, եւ նոյնիսկ ետ մնացած բազմաթիւ գործերու դէզերուն մէջ կը մխրճուին յատուկ հաճոյքով, անոնց տակ կքելու պատրաստակամ ոգիով… Ծոյլերը պիտի զարմանան այս տողերը կարդալով, որովհետեւ ասիկա աշխատասէրներու յատուկ երանական վիճակ է…

Հանգիստի տեղեր փնտռելու եւ լաւագոյնը գտնելու աշխատանքն ալ ներկայ ժամանակներուն մասնագիտութիւն դարձեր է: Համացանցի պաստառներուն դիմաց նստած, ժամե՜ր կը տրամադրեն ոմանք, լաւագոյն երկիրը, լաւագոյն ծովափը, լաւագոյն պանդոկի սպասարկութիւնը եւ լաւագոյն ճաշատեսակները ընտրելու համար: Զբօսաշրջութեան ընկերութիւններու լորձնաշուրթն ծանուցումներուն կարեւորութիւն տուողները ընդհանրապէս աւագ սերունդի ներկայացուցիչներն են, որոնք հեռատեսիլի չափազանցուած պատկերները դիտելով կը հմայուին ու տեղեր կ՛ապահովեն: Մինչ նոր սերունդը ինք կը պրպտէ, համակարգիչի մկնիկին մէջքը ցաւցնելով բազմաթիւ տեղեր «կ՛այցելէ» ու ի վերջոյ իր գրպանին ու ճաշակին յարմարը կ՛ընտրէ:

Իսկ այն իսկական հանգիստը, որուն մասին աւագ սերունդը կը մտածէ, նոր սերունդը դեռ գաղափար չունի անոր մասին: Աւագ սերունդը քաջ գիտէ, որ աշխարհի վրայ բացարձակ հանգիստ չկայ մարդ էակին համար: Ու իր կեանքի վերջալոյսին կը գիտակցի, թէ հանգստութիւն կարելի չէ՛ վայելել, եթէ մարդու սիրտն ու խիղճը հանգիստ չեն: Ուրեմն, անիմաստ է հանգիստ տեղ փնտռելը, եթէ ներքին հանգստութիւն գոյութիւն չունի մարդուն մէջ:

Իր ապրած երկիրին, իր ապրած քաղաքին, իր ապրած միջավայրին ու իր գործած աշխատատեղիին մէջ իսկապէս հանգիստ է այն մարդը, որուն միտքը, սիրտն ու խիղճը հանգիստ են ու խաղա՜ղ: Լաւագոյն ծովափը, արեւաշող ու ոսկեայ աւազը ունեցող լողափը՝ մարդու խաղա՜ղ սրտի ծովեզրն է, որուն կոհակները այնքան հանդա՜րտ կու գան բախուիլ ափունքի դատարկ ոստրէներու պատեաններուն, երաժշտական աշխարհի լաւագոյն համանուագը դաշնաւորելով մարդկութեան ականջներուն տակ:

Հանգիստ մի՛ փնտռեր, եթէ սիրտդ ու խիղճդ խաղաղ չեն: Որովհետեւ աշխարհի վրայ ո՛չ մէկ անկիւն, նոյնիսկ Երկիր մոլորակէն դուրս որեւէ ուրիշ բնակելի աշխարհի վրայ պիտի չգտնես տեղ մը, ուր կարենաս հանգստութիւն վայելել: Ուրեմն, նայէ, որ հոգեկան ծովափդ մաքրես, անոր աւազը մաղես, եւ հանգիստ միտքով պառկիս այնտեղ, պայծառ խիղճիդ արեւու լոգանքը ընդունելու:

ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԵՒ ՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԸ ԴԷՄ ԱՌ ԴԷՄ

ԳՐԻԳՈՐ ԵՊՍ. ՉԻՖԹՃԵԱՆ
Շան հաւատարմութեան մասին մինչեւ հիմա շրջանառութեան մէջ եղած առածներու, պատկերաւոր խօսքերու եւ նոյնիսկ գրականութեան մէջ անցած տողերու մասին վկայելը աւելորդ կը համարենք: Կենդանիներուն մէջ, յատկապէս ընտանի անասուններու ցուցակին մէջ, հաւատարմութեան չափանիշ արձանագրած կենդանին շունն է անկասկած:
Հակառակ այս դրական ծանուցումին ու գովասանական յայտարարութեան շան մասին, դարձեալ անոր հաւատարմութեան հանդէպ կասկած արթնցնելու ճիգ մը գոյութիւն ունի: Այդ կասկածը արթնցնելու համար նկատի առնուած է շան բնազդը: Ուրեմն բանականութեան բացակայութիւնը շան մօտ շեշտելով, անոր բնազդային անդրադարձ շարժումները կասկածի տակ առնուած են, առիթ տալով շարք մը այլ առածներու, որոնք շան մասին երկդիմի մտածումներու դուռ կը բանան մարդոց միտքին մէջ:
Վերոյիշեալ առածներէն ամէնէն տարածունն ու ծանօթը՝ «Շան հետ բարեկամացի՛ր, բայց փայտը ձեռքէդ մի՛ ձգեր» առածն է: Բազմաթիւ մեկնաբանութիւնները սոյն առածին ինքնին վկայութիւն կու տան անոր կարեւորութեան մասին: Օրինակ, ոմանք կը կարծեն, թէ գիւղերու մուտքի պահապան շուներուն մասին է խօսքը, կամ՝ հովիւի գամփռերուն մասին, որոնք թէպէտ հանգիստ ու հանդարտ կ՛երեւին արտաքնապէս ու անվրդով կը նստին իրենց հօտերուն մօտիկ, սակայն միշտ աչալուրջ կը հետեւին հօտին մօտեցող օտարականի շարժումներուն, նոյնիսկ կիսախուփ աչքերով: Ուրիշներուն կատարած մեկնաբանութիւններուն համաձայն՝ տուներու մէջ գտնուող եւ ներս մտնող հիւրին համար «բարի գալստեան հաջոց» արձակող եւ յարձակելու տրամադրութիւն ցոյց տուող փոքրակազմ շուներուն համար է խօսքը, որոնք թէեւ մասնաւոր վտանգ չեն սպառնար, յատկապէս իրենց տիրոջ ներկայութեան, ու շուտով իրենց հաջոցը կը կտրեն բարկութեան ձայն լսելով, սակայն դարձեալ անոնց բարեկամութեան վստահիլ չըլլար, որովհետեւ կրնար իրենց մանր ու սուր ատամները մխրճել հիւրին կօշիկին մէջ, ծակելով մինչեւ գուլպայ ու նոյնիսկ ոտք…
Զարմանալի չէ՛ անշուշտ շան բնազդային սոյն արարքը, որովհետեւ իբրեւ մարդիկ մենք ամենագործ մատներով օժտուած ձեռքեր ունենալնուս, չե՛նք մտածեր կենդանիներու կոշտ թաթերու անգործնական ըլլալուն մասին: Անոնք երբեմն իրենց թաթին ու եղունգներուն միջեւ մտած փուշ մը հանելու համար ակռաներով կը պայքարին եւ երկար ժամանակ կաղալով կը տանջուին: Անոնցմէ շատեր նոյնիսկ ցաւին չդիմանալով անընդհատ կը կաղկանձեն, իրենց թնծկոցով յուզելով նաեւ շրջապատի մարդիկը: Իմանալով կենդանիներէն շատերուն կոշտ թաթեր ունենալը կամ սմբակաւոր ու կղճակաւոր ըլլալը, բնականօրէն կը մտածենք անոնց բերանին բազմանպատակ օգտագործման մասին: Անոնցմէ շատերը իրենց բերանը ու յատկապէս ատամները կ՛օգտագործեն ո՛չ միայն սնունդ առնելու համար, այլ որոշ «աշխատանքներ» կատարելու նաեւ:
Այդ «աշխատանքներ»էն գլխաւորը ինքնապաշտպանութեան գործն է: Կենդանիներէն շատերուն բերանը մարդ արարածին անկէ ունեցած վախին պատճառն է: Նոյնիսկ թռչունի մը սուր կտուցը կրնայ վախցնել այն մարդը, որ իր ձեռքը կը մեկնէ անոր վանդակին: Բանտարկուած թռ-չունն անգամ, որուն սիրտը ոսպի ու սիսեռի հատիկի մը մեծութիւնը ունի, կրնայ սրածայր ըլլալուն՝ ցաւցնել մարդուն մատը եւ երբեմն նոյնիսկ արիւնել:
Կենդանիներու պարագային աւելի յստակ է մարդուն վախը, անոր բերնին մէջ շարուած սուր ատամներուն եւ խածնելու հաւանական վտանգին պատճառով: Տեսնուած է, որ շունը որքան ալ իր տիրոջ հետ խաղալու վարժ ըլլայ, նեղութեան պարագային միշտ աւելի գործնական կը համարէ բերանին օգտագործումը, քան թաթերուն միջոցաւ տուած հարուածները: Նոյնիսկ եթէ ան ուժգին չի՛ խածներ իր տիրոջ ձեռքը, բայց գէթ ատամներուն միջեւ կը բռնէ զայն, արգիլելով անոր շարժումները: Երբեմն երբ անբաւարար կ՛ըլլան իր հանած վայրագ ձայները, զինք չարչարող իր տիրոջ ձեռքը թեթեւակի խածնելով «կը հասկցնէ», թէ խաղն ու կատակը բաւարար են:
Բարոյական այս պատկերը կենդանական աշխարհէն վերցուած, մարդկային կեանքին մէջ պէտք է փոխադրենք, հաստատելու համար թէ իսկապէ՛ս շան հետ բարեկամութիւն չըլլար: Քաւ լիցի, թէ ոեւէ մէկը շուն կոչենք մեր տուած բացատրութիւններուն մէջ, սակայն առածներու մէջ յիշուած կենդանիներէն իւրաքանչիւրին օրինակը մարդոց համար տրուած կ՛ըլլայ:
Առանց մասնաւոր անձի ուղղած ըլլալու մեր մեկնաբանութիւնը, ուրեմն կարելի է ըսել, թէ շան դրական կամ ժխտական բնաւորութիւնը ունեցող մարդոց հետ միշտ պէտք է հաւասարակշռուած ու սահմանագծուած յարաբերութիւններ վարել: Որովհետեւ վերոյիշեալ բոլոր օրինակները ցոյց տուին, թէ իսկապէս շան հետ բարեկամութիւն ընել կարելի չէ: Իսկ այն առածը, որ կասկածի տակ կ՛առնէր շան հաւատարմութիւնը, իրօք ճշմարտութիւն մը ունի իր մէջ: Փայտի գործածութիւնը միշտ դաստիարակչական իմաստ ունեցած է անցեալին մարդոց համար: Դպրոցներու մէջ գաւազանով ծեծը մինչեւ հիմա կը պատմուի ամէնուրեք: Մեր սերունդն ալ ճաշակած է խրատիչ գաւազանին համը… Սակայն ատիկա այդ օրերուն ալ կ՛ըսուէր, թէ կենդանիներու յատուկ է եւ միայն կենդանիները կրթելու պէտք է գործածուի: Գաւազանն ու մտրակը կենդանիներուն վախ կ՛ազդեն միայն եւ կ՛ենթարկեն գաւազանն ու մտրակը իր ձեռքին ունեցողի կամքին, իսկ երեխաներու պարագային, ուսուցիչները կը հաւատային, թէ ատիկա դաստիարակիչ ուժ ու զօրութիւն ունի: Մինչեւ հիմա մասնաւոր լուծում չէ գտնուած այս հանելուկին, եւ երկու ծայրայեղութիւններու միջեւ կը տուայտին կրթա-դաստիարակչական գործին նուիրեալները:
Բարոյախօսութեան ներկայ պատուէրը, մեր փոխյարաբերական կեանքի որեւէ հանգրուանին մեր դիմաց յայտնուող նոյնիսկ շատ հաւատարիմ ու անկեղծ երեւցող մարդոց մասին է, որոնց դիմաց կանգնած, մեր ձեռքէն վար պէտք չէ՛ դնենք գաւազանը, առանց սակայն մտրակի նման զայն շաչեցնելու օդին մէջ կամ դարձնելու անոր գլխուն վերեւ: Չմոռնանք, որ բոլորս ալ սխալական էակներ ենք ու նոյն վիճակին մէջ, որ հիմա մենք կը քննադատենք, կրնանք անձամբ գտ-նուիլ…

Պատրաստեց՝ ՍԻՐԱՆՈՅՇ ԳԱԼՍՏԵԱՆ
Խորհրդային կարգերի փլուզումից յետոյ հայկական կինօն յայտնուել է նոր որոնումների բեկումնային փուլում: Անկախութեան առաջին տասնամեակում Հայաստանի Հանրապետութիւնում նկարահանուել են 30ից աւելի լիամետրաժ ու կարճամետրաժ գեղարուեստական ֆիլմեր: Հիմնուել են մի շարք անկախ կինոստուդիաներ, որոնց մի մասը տնտեսական անբարենպաստ պայմանների պատճառով փակուել է: Հայկական կինոյի աւանդական հիմքի վրայ ստեղծուել են Դաւիթ Սաֆարեանի «Կորսուած Դրախտ» (1991), Սերգէյ Իսրայէլեանի «Պատանդներ» (1991), Առնոլդ Աղաբաբեանի «Որտե՞ղ Էիր, Մարդ Աստծոյ» (1992), Արման Մանասեանի «Ընկեր Փանջունի» (1992), Դմիտրի Կեսայեանցի «Անիծուածները» (1991) եւ «Աղէտ» (1993), Ալեքսանդր Քաջուորեանի «Հին Աստուածներ» (1993), Ալբերտ Մկրտչեանի «Ուրախ Աւտոբուս» (2000) եւ այլ ֆիլմեր:
Ա. Աղաբաբեանի «Որտե՞ղ Էիր, Մարդ Աստծոյ» (ըստ Զ. Խափլանեանի) ֆիլմ-վիպագրութիւնը հայկական առաջին բազմասերիանոց (5 սերիա) կինոնկարն է, որն ընդգրկում է հայ ժողովրդի դրամատիկական շրջադարձերով յագեցուած մի ողջ ժամանակաշրջան՝ խորհրդային կարգերի հաստատումից մինչեւ 1980ական թուականները:
Արդի պատմական, սոցիալ-հոգեբանական, հասարակական փոփոխութիւններին իւրովի են արձագանգել աւագ, միջին եւ երիտասարդ սերունդների ռեժիսորները: «Պատանդներ» ֆիլմում իշխանութիւն եւ բարձր հասարակական դիրք ունեցող հերոսը կործանւում է՝ գործելով «նպատակն արդարացնում է միջոցները» նշանաբանով: «Ուրախ Աւտոբուսը» ներկայացնում է 1988թ.ի երկրաշարժից յետոյ վերականգնուող Գիւմրին, աւերուած քաղաքի փողոցներով ամէն օր երթեւեկող «ուրախ» աւտոբուսը ծիծաղելու ունակութիւնը երբեք չկորցնող մարդկանց հաւաքական խորհրդանիշ է:
Նոր կենսամտածողութիւնն ա-ռաւելապէս արտայայտուել է դեռեւս 1980ականների ռեժիսորների մօտ՝ Սուրէն Բաբայեանի «Արիւն» (1991), Յարութիւն Խաչատրեանի «Վերադարձ Աւետեաց Երկիր» (1991), Վիգէն Չալդրանեանի «Ձայն Բարբառոյ…» (1991), Միքայէլ Դովլաթեանի «Լաբիրինթոս» (1995), «Տէր Ողորմեա» (1997) եւ այլ ֆիլմերում: Ժամանակի հոգին ցայտուն ձեւով դրսեւորուել է Էդգար Բաղդասարեանի «Սեւ Պատը» ֆիլմում (1997): Անցեալի եւ ներկայի փոխյարաբերութիւններն են պատկերուած Տիգրան Խզմալեանի «Պիեռլեկինօ Կամ Օդից Թեթեւ» ֆիլմում (2000), որի առանցքը խորհրդային տարիներին ծեր ծաղրածուի փշրուած ճակատագիրն է, նրա սիրոյ ու կեանքի տխուր պատմութիւնը:
Ստեղծագործական բարդ ուղի է անցնել նաեւ արդի վաւերագրական կինօն, որն աւելի անմիջականօրէն է արձագանգել կեանքի փոփոխութիւններին եւ երկրում կատարուող իրադարձութիւններին: Տնտեսական ճգնաժամը համեմատաբար քիչ է ազդել հայկական մուլտկինոյի զարգացման վրայ:
2000ականներից յետոյ ՀՀում նկարահանուել են աւելի քան 60 լիամետրաժ եւ կարճամետրաժ գեղարուեստական ֆիլմեր: Նոր ժամանակների իրականութիւնն են արտացոլել Ս. Բաբայեանի «Խենթ Հրեշտակ» (2001), Վ. Չալդրանեանի «Լռութեան Սիմֆոնիան» (2001), «Ժանօ» (2004), «Մի Նայիր Հայելուն», «Մաեստրօն» (2009), Հ. Խաչատրեանի «Վաւերագրողը» (2003), «Պետի Վերադարձը» (2006), «Սահման» (2006) եւ այլ կինոնկարները: Ռեժիսորները ներկայացրել են արդի կեցութեան արատաւոր կողմերը, նոր ժամանակներին բնորոշ անկայուն արժէքները, սահմանները բարու եւ չարի, աստուածայինի ու դիւայինի միջեւ՝ «Խենթ Հրեշտակ», խորհրդային տարիներին անհատի ձեւափոխման խնդիրը՝ «Լռութեան Սիմֆոնիան»:
«Սահման» ֆիլմում ռեժիսորը վերացրել է վաւերագրականի եւ գեղարուեստականի սահմանները՝ ստեղծելով պատկերի վրայ հիմնուած, առանց երկխօսութիւնների կինոպատում:
Պատկերուող նիւթի թարմութեամբ առանձնանում են Է. Բաղդասարեանի «Մարիամը» (2005), Վ. Չալդրանեանի «Քրմուհին» (2007), Դովլաթեանի «Սողանքը» (2009) եւ Հ. Գալստեանի «Խճճուած Զուգահեռները» (2009):
Վերջին տարիներին բազմաթիւ ֆիլմեր ներկայացուած են միջազգային կինոփառատօնների: Երեւանում 2004 թուականին հիմնուել է սեփական ամէնամեայ միջազգային կինոփառատօնը՝ «Ոսկէ Ծիրան»ը:
Այս Էջը Կը Հովանաւորեն
ՀՐԱՆԴ ԵՒ ՄԱՐԻ
ԱՃԷՄԵԱՆ
ԵՒ ԸՆՏԱՆԻՔ

ԱՐԱՐԱՏ ԱՂԱՍԵԱՆ
ԼՈՒԻԶԱ ԱՌԱՔԵԼԵԱՆ
Հայաստանի անկախութեան հռչակումից յետոյ երկրում ստեղծուած սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամը կասեցրել է նաեւ կերպարուեստի բնականոն զարգացումը. «կաթուածահար» քաղաքաշինութիւնն ու ճարտարապետութիւնը չէին կարող ապահովել մոնումենտալ-դեկորատիւ նկարչութեան եւ քանդակի նոյնիսկ նուազագոյն զարգացումը, տպագրական տնտեսութեան քայքայումը խաթարել է գրքարուեստի (գրքի գեղարուեստական ձեւաւորում, պատկերազարդում) առաջընթացը, թատրոններում սակաւաթիւ ներկայացումներ բեմադրելու պատճառով ընկել էր բեմանկարչութեան գեղարուեստական մակարդակը:
1990ականների հայ նկարիչների եւ քանդակագործների մեծամասնութիւնն ստեղծագործել է հաստոցային արուեստում, որը նոյնպէս ունէր որոշալի դժուարութիւններ. փակուել են Հայաստանի Նկարիչների միութեան սալոն-խանութները, գեղարուեստական արտադրամասերը, Գիւմրիի ու Վանաձորի մասնաճիւղերը: Երեւանում գեղարուեստի շուկան կենտրոնացել է Մարտիրոս Սարեանի յուշարձանի շուրջը՝ Վերնիսաժում: Ստեղծուած իրավիճակի պատճառով բազմաթիւ արուեստագէտներ մեկնել են արտերկիր:
Այդուհանդերձ՝ ՀՀում կազմակերպուել են սակաւաթիւ խմբային ցուցադրութիւնններ՝ «12ի ցուցադրութիւնը» (1992), «Աբստրակցիոնիզմը Հայաստանում» (1994), «Հայ հոգու կամուրջները» (1996) նուիրուած Մեծ հայրենադարձութեան 50ամեակին: 1995 թուականին Բոխումում (Գերմանիա) բացուել է «Հայաստան՝ հին մշակոյթի վերագտնուած երկիր» ցուցահանդէսը, որտեղ ներկայացել են նախապատմական շրջանից մինչեւ նոր ժամանակներում ստեղծուած հայկական մշակոյթի արժէքներ: Նոյն թուականին Մոսկուայում եւ Կիպրոսում ցուցադրուել է ժամանակակից հայ կերպարուեստը. 1997ին Սալոնիկում (Յունաստան) «Հայաստանի գոյներ» նկարահանդէսն ընդգրկել է XIX–XXդդ.ի հայ խոշորագոյն նկարիչների ու գրաֆիկների շուրջ 60 աշխատանք:
Գեղարուեստական կեանքին որոշ աշխուժութիւն են հաղորդել մասնաւոր պատկերասրահները («Գոյակ». «Ակադեմիա», «Ական»չ, «Առաջին յարկ», «Արամէ», «Բաքոս», «ԹԱԱԿ», «Չառլի Խաչատրեան (Ex-voto), «Նոյեան Տապան», «Սթիլ» եւ այլն): Ամենաճանաչուածը «Մկրտչեան» պատկերասրահն էր (1993), որը ներկայացնում էր XIX-XXդդ. հայ դասական կերպարուեստը: ՀՀում եւ արտերկրում (Ռուսաստան, ԱՄՆ, Բելգիա, Լիբանան, Կիպրոս եւ այլն) կազմակերպել է աւելի քան 70 ցուցահանդէս: Միւս մասնաւոր սրահները նպաստում են արդի աւանգարդային արուեստի զարգացմանն ու տարածմանը:
Երեւանում Նորարար փորձառարական արուեստի կենտրոնը (ՆՓԱԿ, 1993) կազմակերպել է տասնեակ ցուցահանդէսներ, մասնակցել աւանգարդիստական արուեստի փառատօններին՝ համաշխարհային հանրութեանը ներկայացնելով հայկական ժամանակակից արուեստը: ՆՓԱԿը նպաստել է ՀՀ մասնակցութեանը (1995ից) Վենետիկի համաշխարհային արուեստի փառատօնին, որտեղ հանդէս են եկել մի շարք նորարար արուեստագէտներ: ՆՓԱԿում գործում է նաեւ փորձառարական թատերախումբ, նկարահանւում են ֆիլմեր:
Աւանգարդային արուեստի տարածմանը նպաստել է ՀԱՅ-ԱՐՏ կենտրոնը (1997-2004), որը կազմակերպել է «Ճանապարհորդութիւն դէպի Հայաստան» (հայ-գերմանական, 1998), «Փակ քաղաք» (հայ-ռուսական, 1999), «Զուգահեռ իրականութիւններ» (հայ-աւստրիական, 2000), «Ցտեսութիւն. Փարաջանով» (Վիեննա, 2003), «Սարգիսը Երեւանում» (Ֆրանսիայի Անտիբ քաղաքի Պիկասսոյի թանգարանի հետ, 2004) եւ այլ ցուցահանդէսներ: Կենտրոնը կապեր է հաստատել ԱՊՀ, Եւրոպայի եւ Ամերիկայի ժամանակակից արուեստի թարգարանների եւ մշակութային այլ հաստատութիւնների հետ, մասնակցել աւանգարդիզմի միջազգային ցուցահանդէսների՝ «Մանիֆեստա-3» (Լիւբլիանա, 2000), «Ժամանակակից արուեստի փառատօն» (Վիեննա, 2001) եւ այլն: Հայ աւանգարդիստներից առաւել աչքի են ընկել Կարէն Անդրէասեանը, Ազատ Սարգսեանը, Ստեփան Վերանեանը, Նարեկ Աւետիսեանը, Կարէն Մացակեանը, Արման Գրիգորեանը:
Ի տարբերութիւն նորարար արուեստագէտների՝ Հայաստանի նկարիչների միութեան անդամների գերակշիռ մասը, թարմացնելով սեփական արուեստի արտայայտչալեզուն, միաժամանակ պահպանել է ազգային աւանդոյթները, որը պարզորոշ նկատւում է վերջին տարիների նրանց ստեղծագործութիւններում (Յակոբ Յակոբեան, Ռոբերտ Էլիբեկեան, Զուլում Գրիգորեան, Վալմար, Ռուբէն Ադամեան եւ ուրիշներ): 2002ին կազմակերպուել է ՀՆՄի 70ամեակին նուիրուած յոբելեանական ցուցահանդէս, որին մէկական աշխատանքով ներկայացել է 400 արուեստագէտ:
1990ական թուականներին հայ կերպարուեստի առաջատար ճիւղը գեղանկարչութիւնն էր: Քանդակագործութեան յաջողութիւնները պայմանաւորուած էին հիմնականում մանր պլաստիկայի գործերով: Պետական օժանդակութեան եւ պետպատուերի բացակայութեան պատճառով դանդաղել է մոնումենտալ արձանագործութեան զարգացումը: Այնուհանդերձ՝ Հայաստանում եւ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւնում ստեղծուել են զոհուած ազատամարտիկների եւ 1988ի երկրաշարժի զոհերի յիշատակին նուիրուած մի շարք կոթողներ, տեղադրուել են Սիսիանում՝ Ն. Ադոնցի (քանդակագործ՝ Արտաշէս Յովսէփեան, ճարտարապետ՝ Ռոմէօ æուլհակեան, 1993), Երեւանում՝ Լէոնիդ Ենգիբարեանի (քանդակագործ՝ Լեւոն Թոքմաջեան, ճարտարապետ՝ Ասլան Մխիթարեան, 1998), Անդրանիկի (քանդակագործ՝ Ռաֆիկ Սարգսեան, ճարտարապետ՝ Աշոտ Սմբատեան, 1998), Արամ Խաչատրեանի (քանդակագործ՝ Եուրի Պետրոսեան, ճարտարապետ՝ Ռոմէն Մարտիրոսեան, 1999), Վահան Տէրեանի (քանդակագործ՝ Նորայր Կարգանեան, ճարտարապետ՝ Համլէտ Խաչատրեան, 2000) Առնօ Բաբաջանեանի (քանդակագործ՝ Դաւիթ Բեջանեան, ճարտարապետ՝ Լեւոն Իգիթեան, 2003) յուշարձանները, Փարաջանովի մահարձանը (Պանթէոն, քանդակագործ՝ Արա Շիրազ, ճարտարապետ՝ Ա. Մխիթարեան, 1999) եւ այլն:
1999ին «Մէկ ազգ. Մէկ մշակոյ»չ համահայկական փառատօնի շրջանակներում Նկարչի տանը կազմակերպուել է քանդակի ցուցահանդէս, ներկայացուել են Ալիգիերի Դանթէին նուիրուած քանդակի միջազգային բիենալէի (Ռաւեննա) մասնակիցների՝ Լ. Թոքմաջեանի, Թադեւոս Գէորգեանի, Նունէ Թումանեանի, Գագիկ Ղազարեանի, Էդուարդ Շախիկեանի, Էմին Պետրոսեանի, Արմենակ Վարդանեանի, Լեւոն Վարդանեանի, Միքայէլ Օհանջեանեանի եւ ուրիշների մանրաքանդակներն ու բրոնզէ արձանիկները: «Միջազգային ցուցահանդէսներում հայ արձանագործների մասնակցութիւնը վկայում է կերպարուեստում ձեւաւորուած արդիական մտածողութեամբ օժտուած, սակայն աւանդական ձեւերին հետեւող, պրոֆեսիոնալ բարձր մակարդակի քանդակագործութեան ուրոյն՝ ազգային դպրոցի մասին:
2001 թուականին Երեւանի Յաղթանակ զբօսայգում բացուել է «Քրիստոնեայ Հայաստան» յոբելեանական միջազգային սիմպոզիումը, որպէս 1991ին ընդհատուած քանդակի իջեւանեան աւանդական սիմպոզիումի շարունակութիւն: Միջոցառմանը մասնակցել է հայ եւ օտարազգի շուրջ 20 քանդակագործ:
2004 թուականի Ապրիլի 1ին Երեւանում հիմնադրուած Հայաստանի երգիծանկարիչների ընկերակցութեան գործունէութիւնը խթանել է հայկական գրաֆիկայի զարգացումը: Այս թուերին կազմակերպել են նաեւ «Ականազերծումը՝ հայկական ձեւով», «Արուեստն ընդդէմ կոռուպցիայի», «Ահաբեկչութիւնը տեղ չունի երկրագնդի վրայ», «Նկարիչներն ընդդեմ ծխելու (No smoking), «Տեղ արեւի տակ», «Լուացք», «Ճգնաժամը հանեց համը», «Անցանկապատ հումոր», «Մեր քսան տարիները» ցուցահանդէսները:
Միջազգային նշանակութիւն ունեցաւ Գիւմրիում ԱՊՀ երկրների «Արտ-Էքսպօ» միջազգային 1ին ցուցահանդէսը, այլ ցուցադրութիւններ:
Այս Էջը Կը Հովանաւորէ
ST. VINCENT JEWELRY CENTER
Downtown Low Angeles
7th, Hill & Broadway St.
213-629-2124
www.SVJC.com

ԱՇՈՏ ԳԱԲՐԻԷԼԵԱՆ

Անկախութեան շրջանի գրական մամուլում ստեղծուեց մի պարադոքսային (յարակարծիք-Խմբ.) վիճակ, որը տարբեր մեկնաբանութիւնների ու հետեւութիւնների առիթ է տալիս: Որքան էլ նուազում էր տպագրուող մամուլի տպաքանակը, այնուամենայնիւ, նոր գրական պարբերականներ էին ի յայտ գալիս: Թերեւս պարադոքսի մի թեւը մեղմւում է այնքանով, որ որոշ պարբերականներ կարճ կեանք էին ունենում, իսկ որոշների էլ պարբերական կոչուածի պարբերականութիւնը ոչ միշտ էր սահմանուածով ընթանում:
Հասարակարգի փոփոխման հետ դեռ խորհրդային շրջանից ստեղծագործած հեղինակներից շատերը փորձեցին նոր գեղագիտութիւն մատուցել, շատերն իրենց տարածքից դուրս չեկան, իսկ մի քանի նոր անուններ էլ, որպէս անկախութեան ընձեռած ամենաասութեան մունետիկներ, գլխաւորապէս զարմացնելու մարմաջով, տակնուվրայ արեցին հին հասկացութիւններն ու պատկերացումները:
Այս ամէնը ստիպում էր քննադատներին եւս նոր հայեացք ու մօտեցումներ որդեգրել՝ գրական իրօք բարդ ընթացքը քննելու համար: Հպանցիկ նշենք, որ այս շրջանում մեր գրականագէտներից շատերին պակասում էր հասարակագիտութեան իմացութիւնը, երեւոյթը յաւուր պատշաճի մեկնաբանելու համար:
«Գրեթեր»չի ծնունդը, որը կոչուած էր երիտասարդների գրականութիւնը ներկայացնելու, անհրաժեշտութիւնից էր: Ճիշդ է, մինչ այդ էլ երիտասարդ գրողները ներկայանում էին գրական մամուլում, սակայն նրանց ձայնն այնքան էլ լսելի չէր, մանաւանդ՝ այդ պարբերականները, այսպէս ասած, յատուկ քաղաքականութիւն չէին վարում, իրենց էջերը երիտասարդացնելու համար: Տեղին է մէջբերել Յասմիկ Յակոբեանի հետեւեալ դիտարկումը. «Գրական Թերթը» վերջին երկու տարիներին այնքան էլ տեղ չի յատկացրել երիտասարդ գրողներին, միգուցէ պասիւութիւնը (կրաւորականութիւնը—Խմբ.) երկկո՞ղմ է. այդ դէպքում գուցէ փոխադարձ համագործակցութեա՞ն ծրագրեր մշակել: Համանման վիճակ է նաեւ «Նորք» հանդէսի հետ համագործակցութեան շրջանակներում, իսկ «Գարուն»ի հազուադէպ հրատարակուող համարներից ակնկալիքները մեծ չեն: Տուեալ պարագայում երիտասարդական գրականութեան հրատարակման ամբողջ ծանրութիւնը ընկնում է «Գրեթեր»չ երիտասարդական թերթի ուսերին…» (ԳԹ, 2009, թիւ 23): Ճիշդ է, այս խօսքն ասուել է այն ժամանակ, երբ «Գրեթեր»չը արդէն երեք տարեկան էր, սակայն առանց երկբայելու կարելի է ասել, որ նմանատիպ մտահոգութիւններն էին պատճառը «Գրեթերթ»ի լոյս աշխարհ գալուն: Թերեւս, ի միջի այլոց, մէջբերման մէջ կիրառուած երիտասարդական գրականութիւն այնքան շահարկուող տերմինը, ըստ իս, սխալ է ի սկզբանէ: Արտայայտութիւնը միտում ունի հասկացութիւն դառնալու, ինչի նախապայմանները գոնէ չեն երեւում: Աւելի պատշաճ է օգտագործել երիտասարդների գրականութիւն արտայայտութիւնը: Երիտասարդական գրականութիւն արտայայտութիւնը հայեացքների համակարգ է ենթադրում, որն այս պարագայում արդարացուած չէ:
«Գրեթեր»չի 2008ի 1ին համարում թերթի խմբագիր Գուրգէն Խանջեանը «Մեր Թերթը» առաջնորդողում գրում է. «Եթէ օբյեկտիւ՝ «Գրեթերթը» տպագրում է այն գրականութիւնը, որ այսօր ստեղծում են երիտասարդ գրողները»: Այսինքն՝ չկայ կոնկրետ հայեացքների համակարգ (կոնցեպցիա): Կարծում եմ, որ թերթի որդեգրած այս քաղաքականութիւնն արդարացուած է ոչ միայն այն հանգամանքով, որ փորձում էր ներառել արդի փուլի երիտասարդների գրականութեան ամբողջ նշագծերը, այլեւ՝ այն ազատ ամբիոնի դեր կատարեց, ստեղծագործողներին չդնելով յատուկ սահմանագծերի մէջ, ինչը, թերեւս, ամենակարեւորն է:
Եւս մի կարեւոր յատկանիշ, որն ունի «Գրեթեր»չը անկախութեան շրջանի գրականութիւնում. դա թերթի սահմանած տարիքային սահմանափակումն է, ինչը ոչ միայն նշագրում է ստեղծագործողների մինչեւ 30 տարեկան լինելը, այլեւ այն, որ այս տարիքում գտնուող ստեղծագործողները սկսել են ստեղծագործել զուտ անկախութեան շրջանում: Այսինքն՝ նրանց ստեղծագործական կեանքը կապուած չէ խորհրդային շրջանին: Այլ կերպ ասած՝ թերթն իր հետ, կամայ թէ ակամայ, բերում է անկախութեան շրջանի գրական ընթացքի շրջափուլերի բաժանում: Մէկում այն ստեղծագործողներն են, որոնք ստեղծագործել են խորհրդային շրջանում եւ շարունակում են անկախութեան ընթացքում, իսկ միւսում՝ զուտ անկախութեան շրջանում ստեղծագործողները, որոնց վստահաբար կարելի է անուանել «Գրեթեր»չի սերունդ, քանի որ զուտ անկախութեան շրջանում ստեղծագործած այն հեղինակները, որոնք այսօր քիչ թէ շատ արդարացնում են սերնդափոխութիւնը, անցել են «Գրեթեր»չի բովով:
Վերջին ասուածը հաստատելու համար զեկուցումս փոքր-ինչ նկարագրական դարձնեմ: Այս տարի թերթը նշեց իր հնգամեակը եւ լոյս տեսաւ թերթի յոբելեանական՝ 20րդ համարը, որտեղ զետեղուած էին հետեւեալ վիճակագրական տեղեկութիւնները. «Գրեթերթ»ի 19 համարներում տպագրուել են՝ 128 հեղինակ… 14 ժանրերի եւ ուղղութիւնների ստեղծագործութիւններ»: Վիճակագրական այս տեղեկութիւններից յետոյ տպագրուել է «Գրեթեր»չի եւս երկու համար:
Ինձ համար աւելի նշանակալից է ոչ թէ հեղինակների մեծաքանակութիւնը, այլեւ ժանրերի բազմազանութիւնը: Այս ժանրային բազմազանութիւնն էլ թոյլ չի տալիս, որպէսզի «Գրեթեր»չը մի պարզագոյն ալմանախ (ոչ պարբերական գրական ժողովածու-Խմբ.) կամ անթոլոգիա (ծաղկա-քաղ-Խմբ.) համարուի: Թերթում յատկապէս առանձնայատուկ է երիտասարդ քննադատների ներկայութիւնը, որոնք չեն սահմանափակւում իրենց սերնդակիցների ստեղծագործութիւնների մասին գրախօսութիւններով: Մեծ հետաքրքրութիւն էին առաջացնում «Տարեկան տեսութիւն»ները, որոնք, ցաւօք, այսօր այլեւս չեն շարունակւում, ինչը, թերեւս, պայմանաւորուած է նաեւ քննութիւնից դուրս մնացած հեղինակների բացասական, երբեմն՝ թշնամական վերաբերմունքով:
Ժանրային առումով պէտք է նշել, որ մտահոգիչ է հրապարակախօսութիւնների սակաւութիւնը, ինչը ենթադրում է, որ երիտասարդ հեղինակները խուսափում են հասարակական ակտիւութիւնից կամ փոխւում են հասարակութիւն-գրականութիւն յարաբերութիւնների շփման մոտիվները:
Պէտք է նշել «Գրեթերթ»ի ամէնամեայ մրցանակաբաշխութեան դերը գրական դաշտում մրցանակներ յանձնելու նոր մշակոյթ ձեւաւորելու միտումներ մատնանշելու գործում: Արդի գրականութեան տիրոյթում մրցանակներ շնորհելու ապաշնորհ կերպի մասին Արքմենիկ Նիկողոսեանը գրել էր «Գրեթեր»չում՝ «Մրցանակաբաշխութիւններ…» յօդուածում, որի առիթով Սերգէյ Սարինեանը գրում է. «Հնարաւոր են առանձին բացառումները քննադատի գնահատականներում, բայց հէնց ոճի քննադատական ուղղուածութիւնն ինքնին մտաւոր լիցք է հաղորդում գրական շարժման որոնումներին»: (ԳՀ, ԺԱ-ԺԲ): «Գրեթերթ»ի մրցանակաբաշխութեան կազմակերպման կերպը ցոյց տուեց, որ մրցանակներն արժեւորում են ոչ փողի քանակը, ոչ ժիւրիի պատկառելի լինելը, ոչ փող բաժանելու սկզբունքը, ոչ անձնական յարաբերութիւնները, ոչ գրողի համբաւը: Այս է պատճառը, որ այսօր «Գրեթերթ»ի մրցանակաբաշխութիւնը, որը թէկուզեւ փող չի սահմանում, ամէնից յարգուած եւ արժէքաւոր մրցանակներից է, ինչը նաեւ կոչ է երիտասարդ ստեղծագործողներին՝ չխառնուել գրական կուլիսներում բոյն դրած խոցելի երեւոյթներին եւ չլինել դրանց շարունակողը:

Յ.Գ.- Կարդացուել է 2011ի Նոյեմբերի 29ին, ՀՀ ԳԱԱ Մ. Աբեղեանի անուան գրականութեան ինստիտուտում «Անկախութեան 20 տարիները եւ արդի հայ գրականութեան զարգացման միտումները» գիտաժողովի ժամանակ:
Այս Էջը Կը Հովանաւորեն

VAHAKN ARSLANIAN, DDS & FAMILY

DR. SAHAG & MRS. KATHY BAGHDASARIAN

ՆՈՒՊԱՐ ՏԷՄԻՐՃԵԱՆ
Ինչպէս գիտենք, կը լսենք ու կը կարդանք, Ցեղասպանութեան հարիւրամեակի ձեռնարկները նոր կեանք մը բերին, նոր զարթօնք բերին մեր համայն հայութեան, ու այդ բոլորին կողքին՝ նաեւ պահանջատիրութեան հարց մը, որուն համար արդէն իսկ շուրջ երկու տարիներէ ի վեր, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ վեհափառ հայրապետը՝ Արամ Ա., նախաձեռնած էր դատական աշխատանքներու՝ պահանջելով Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան դարաւոր Սիսի կաթողիկոսարանն ու կալուածները. հարցը վերջերս ներկայացուած է թրքական ատեաններուն, իսկ մերժումի պարագային՝ անշուշտ միջազգային ատեաններու:
Այս առիթով կը ներկայացնենք պատմական ակնարկ մը՝ քաղուած ու համադրուած զանազան պատմական աղբիւրներէ, որոշ չափով թարմացնելու համար միտքերը ու քայլ պահելու մեր անցեալի պատմութեան հետ, Կիլիկիոյ թագաւորներուն մասին:
Կիլիկիոյ հարստութեանց ինքնակալները՝ «Վեհապետ, միակ իշխող, միահեծան թագաւոր», 1080էն մինչեւ 1375 թուականներու մասին գտած ենք միայն հակիրճ ու սահմանափակ տեղեկութիւններ «Սիս Մատեան»ին մէջ:
Երբ Հայաստան արեան մէջ կը լողար, Բագրատունեաց ցեղէն Ռուբէն իշխան, զգալով եւ տրամաբանելով, թէ հայաստանի աշխարհագրական դիրքը աննպաստ է հայութեան ապագային համար, ամէն միջոցներով կը ջանայ իջնել դէպի ծով: Անցնելով Կապադովկիայէն՝ նախ գացած է Կոպիտար (Կէօսթէրէ) եւ ապա Կոլոմոզոլ (Կիւրիւմզէ), ուրկէ իջնելով գրաւած է 1080ին Վահկայ բերդը (Ֆեքէ):
Հոս 15 տարուան պարապութիւն մը կայ, 1080 մինչեւ 1095 թուականները, Ռուբէն իշխանի գործունէութեան մասին: Իր որդւոյն՝ Կոստանդինի (1095-1100) իշխանութեան միջոցին, առաջին խաչակրութիւնը անցած է արեւմուտքէն արեւելք եւ հայութեան կողմէ ստացած է կարեւոր օժանդակութիւն՝ բարոյապէս եւ նիւթապէս: Անոր օրով է որ Արեւմուտքը ճանչցած է հայութիւնը, եւ Կոստանդին այս ձեւով ընդարձակած է իր հօր ժառանգութիւնը:
Թորոս Ա. (1100-1123) եղած է դիւցազնաբարոյ իշխան մը, որ յոյներուն դիմաց տանելով բազմաթիւ յաղթանակներ՝ գրաւած է Սիս, Անաբարզա, Ատանա եւ Տարսոն քաղաքները՝ իջնելով մինչեւ Միջերկրական ծով: Իր անունով երկիրը Կիլիկեան Թորոսի երկիր կը կոչուի:
Լեւոն Ա. (1123-1136), հակառակ իր վեհանձն դիրքին, կը պարտուի Արեւելքի կայսրէն, գերի կը տարուի Պոլիս ու պատճառ կը դառնայ իշխանութեան տկարացման՝ կարճ ժամանակաշրջան մը: Հոս եւս 9 տարուան անբացատրելի պարապութիւն մը գոյութիւն ունի (1136-1145)։
Թորոս Բ. (1145-1168) եղած է խիզախ եւ քաջարի իշխան մը, որ բոլոր յոյներն ու թշնամիները կը վանէ Կիլիկիայէն, փառաւոր յաղթանակներէ ետք. ան եղած է անպարտելի զօրավար մը:
Մլեհ (1170-1175) կը յափշտակէ իշխանութիւնը, կը միանայ իսլամ սուլթաններուն եւ կը հարուածէ յոյներն ու եւրոպացի իշխանները:
Ռուբէն Բ. (1175-1185) իր տասը տարուան իշխանութեան շրջանին խաղաղութեամբ կը վարէ երկիրը:
Մեծն Լեւոն Բ. (1185-1219) եղած է առաջին թագաւորը, Սիսի հիմնադիրը, ճարպիկ դիւանագէտ մը եւ քաջ զօրավար:
Զապէլ թագուհի եւ Փիլիպոս թագաւոր (1222- 1225). եղած է անմիտ թագաւոր մը՝ լատին ցեղէ. մահացած է բանտին մէջ:
Հեթում Ա. (1226- 1270) իր 44 տարուան թագաւորութեան ընթացքին կը շօշափէ բախտի բոլոր աստիճանները: Իր թագուհին՝ Զապէլը, նմանապէս բարութեան ու միութեան ախոյեան հանդիսացած է: Կիլիկեան հայ իշխաններուն մէջ, Հեթումը ամէնէն աւելի զբաղած է վերին Հայաստանի իր արիւնակիցներուն վիճակով: Կը քաջալերէ գաղթը դէպի Սիսուան: Ան ժամանակակիցն ու բարեկամը եղած է Ֆրանսայի թագաւոր Լուդովիկոս Թ.ի: Եղած է նաեւ մեծ դիւանագէտ ու կազմակերպող: Հեթումի ամենամեծ խելացութիւնը եղած է թաթարներու հետ տեւական խաղաղութիւն մը կնքելը, ինչ որ հայկական պետութեան պատկառանքը աւելցուցած է: Հեթում թագաւոր թաղուած է Դրազարկ:
Լեւոն Գ. (1270-1289) եղած է իմաստուն, ուսեալ եւ քաջ թագաւոր մը, որ մղած է յաղթական կռիւներ Եգիպտոսի սուլթանին դէմ: 1281ին, Հոմսի (Սուրիա) ճակատամարտին, հայկական բանակին կողքին եղած են նաեւ ֆրանսական եւ վրացական զօրքեր: Հայկական հին մատենագրութեան ձեռագիրներէն շատերուն պահպանումը կը պարտինք այս լուսաւորեալ թագաւորի խնամքին: Ան եւրոպական շատ երկիրներու հետ կնքած է առեւտրական դաշինքներ ու մեծապէս զարգացուցած Այաս նաւահանգիստի վաճառականութիւնը:
Հեթում Բ. (1289-1294) եղած է զուրկ կորովէ եւ դիւանագիտական ձիրքերէ. ան Ֆրանսիսքեն կրօնաւոր մըն էր եւ ունէր որոշ գրական ճաշակ:
Թորոս, Սմբատ, Կոստանդին եւ Լեւոն՝ 1294-1308 թուականներուն. Լեւոն կը փորձէ կազմել դաշնակցութիւն մը Անգլիոյ Եդուարդ Բ. թագաւորին հետ՝ ընդդէմ արեւելքի մահմետական պետութիւններուն:
Օշին (1308-1320) եղած է քաջ, շինարար եւ գործունեայ իշխան մը:
1320էն 1342՝ դարձեալ պարապութիւն մը:
Գուիտօն (Կըտը Լուսինեան, 1342-1344) եւս ի զուր ջանացած է կնքել դաշնագիրներ Արեւմուտքի հետ:
Կոստանդին Գ. եւ Կոստանդին Դ. (1344-1373). ականատես եւ անկարող վկաները եղած են հայկական Կիլիկիոյ թագաւորութեան հիւծումին:
Լեւոն Զ. Լուսինեան եղած է արի, հանճարեղ բայց կրօնամոլ թագաւոր մը, սակայն զոհը եղած է աննպաստ պայմաններու ներքեւ ստեղծուած դաժան ճակատագիրին: Մեծն Լեւոնի երկիրը 20,000 մղոն (52,000 քառ. քլմ.) տարածութիւն ունեցած է եւ հաւանաբար 4-5 միլիոն ժողովուրդ կը պարփակէր: Անոր սահմանը եղած է արեւմուտքէն՝ Քոնիա, արեւելքէն՝ Եփրատ գետ, հարաւէն՝ Միջերկրական ծով, իսկ հիւսիսէն՝ Տաւրոսի միւս կողմը: Մեծ ռազմիկ, մեծ դիւանագէտ եւ մեծ կազմակերպող մը եղած է Լեւոն մեծագործ՝ օժտուած ամենաբարձր ձիրքերով։ Հայոց պատմութեան մէջ ան կը ձգէ ամենապանծալի անունը: Կը կարծուի նոյնիսկ, թէ Ազգային պատմութեան ամենափայլուն լուսապսակին արժանի է ան, նոյնիսկ՝ Մեծն Տիգրանէն աւելի, որովհետեւ վերջինս, հակառակ իր ունեցած հսկայ միջոցներուն, վերջ ի վերջոյ պարտուեցաւ, մինչդեռ Լեւոն Զ. երբե՛ք չճաշակեց պարտութեան դառն պտուղը:
Իր 33 տարիներու իշխանութեան ընթացքին (12 տարի իշխան, 21 տարի թագաւոր) ան կազմեց անքակտելի յաջողութիւններու ոսկի շղթայ մը: Լեւոն Զ. եւրոպական գրեթէ բոլոր արքունիքներուն հետ, յիսունէ աւելի խնամիական կապեր հաստատած էր, այնպէս որ Երուսաղէմի լատին թագուհիներուն գրեթէ բոլորը հայազգի էին, իսկ միւս կողմէ՝ շատ հայ թագաւորներ ամուսնացած էին եւրոպացի իշխանուհիներու հետ:
Լեւոն Զ. իր կեանքի վերջաւորութեան, յուսահատելով կեանքի ալեկոծումներէն՝ կրօնաւորուելով կը քաշուի Կեղեստինեաց վանքը, Փարիզ: Ան կը մահանայ 1393ի Նոյեմբեր 29ին, Թունելի պալատին մէջ, Սենթ Անթուան փողոցը, որ Ֆրանսայի թագաւորներու սովորական բնակարանն էր: Լեւոն Զ. կը թաղուի վանքին մէջ, ուր կը մնայ մինչեւ Ֆրանսական յեղափոխութիւնը՝ 1789ին, երբ իր աճիւնները հովին կը նետուին, ուրիշ շատ մը վեհապետներու աճիւններուն հետ: Իր շիրիմը նախ կը փոխադրուի «Փըթի Օկիւսթէն»ներու ֆրանսական յիշատակարաններու թանգարանը, իսկ վերահաստատութեան ժամանակ կը դրուի Սեն Տընիի արքայական գերեզմաններու նկուղին մէջ, ուր կը գտնուի մինչեւ այսօր: Տապանաքարին վրայ կը տեսնուի Լեւոն Զ.՝ պառկած, գլուխը արքայական թագ, ձեռքը թագաւորական մական, իսկ ոտքերուն տակ՝ առիւծ: Տապանաքարին վրայ գրուած է լատիներէնով՝ «Աստ հանգչի գերազնիւ եւ սքանչելի իշխան Լեւոն Լուսինեան վեցերորդ՝ Լատին թագաւոր Հայաստանի թագաւորութեան, որ հոգին աւանդեց առ Աստուած 1393 շնորհած տարուան Նոյեմբեր 29ին. աղօթեցէք իրեն համար»։
Օգտագործուած աղբիւրը Մ. Քէլէշեանի «Սիս Մատեան»ն է։ Քէլէշեան իր կարգին օգտագործած է զանազան աղբիւրներ: Կատարած ենք լեզուական որոշ փոփոխութիւններ, սակայն՝ առանց իմաստի փոփոխութեան:

Մայիս 21ին, Ազգ. առաջնորդարանի «Տիգրան եւ Զաւէն Տէր Ղազարեան» սրահին մէջ տեղի ունեցաւ Լոս Անճելըսի «Խաչելութեան Ճանապարհը» եւ «Խաչելութենէն Յարութիւն» հատորներուս շնորհահանդէսը՝ կազմակերպութեամբ Ազգ. առաջնորդարանին, «Ասպարէզ» օրաթերթին եւ Համազգայինի Շրջանային վարչութեան, հովանաւորութեամբ Մուշեղ արք. Մարտիրոսեանի: Շնորհահանդէսին առիթով հանդիպում մը ունեցայ տէր եւ տիկին Պետրոս եւ Վիոլէթ Ալահայտոյեաններուն հետ, որոնց հետ երկար թղթակցութիւն ունեցած էի տարի մը առաջ, «Ղազիրի Գորգին Հետքերով» յօդուածիս պատրաստութեան ընթացքին:
Մեր հանդիպումին ընթացքին երկար խօսեցանք այս յօդուածին մասին եւ մանաւանդ՝ Ղազիրի որբանոցին, գորգագործարանին եւ 1925ին նախագահ Քելվին Քուլիճին նուէր տրուած «Ղազիրի գորգ»ին մասին: Այդ օրերուն արդէն իսկ իմացած էի Ղազիրի գորգի նմանօրինակի յայտնութիւնը՝ Քալիֆորնիոյ մէջ: Այս նոր յայտնութեան առիթով, սկսած էի հաւաքելու յաւելեալ տեղեկութիւններ՝ նոր յօդուածի մը պատրաստութեան համար: Վերադառնալով մեր խօսակցութեան Ալահայտոյեան ընտանիքին հետ, անակնկալօրէն իմացայ տիկին Վիոլէթէն, որ Փարիզ հաստատուած պէյրութահայ Մայտա Շնորհոքեանին մօտ կը գտնուի Ղազիրի գորգին նման երկրորդ գորգ մըն ալ: Մեծ հետաքրքրութեամբ հետեւեցայ տիկին Վիոլէթի տեղեկութիւններուն եւ խնդրեցի ունենալ տիկին Շնորհոքեանի ե-նամակի հասցէն: Յաջորդ օրը, Մոնթրէալ վերադառնալէ ետք, տիկին Վիոլէթ փոխանցեց Մայտա Շնորհոքեանի ե-նամակի հասցէն եւ իմացուց, թէ արդէն իսկ խօսած է տիկին Շնորհոքեանին հետ եւ տեղեակ պահած է զինք իր քովը գտնուող Ղազիրի որբերուն կողմէ պատրաստուած գորգին հանդէպ հետաքրքրութեանս մասին:
Շուտով գրեցի Մայտա Շնորհոքեանին եւ խնդրեցի ունենալ որոշ տեղեկութիւններ այդ գորգին մասին: Հարցումներու երկար շարք մը ներկայացուցի իրեն: Այնուհետեւ, մենք ունեցանք գրեթէ ամէնօրեայ թղթակցութիւն՝ 15 օրերու ընթացքին: Մայտան եւ զաւակը՝ Յովէլ Շնորհոքեանը, սիրայօժար տրամադրութեանս տակ դրին իրենց մօտ գտնուող գորգին մասին ամբողջական եւ հետաքրքրական տեղեկութիւններ, ինչպէս նաեւ իրենց ընտանեկան ծառի մանրամասնութիւնները: Այս բոլորէն ի յայտ եկաւ, որ այս գորգը կը պատկանէր Մայտայի հօրը՝ Սեդրակ Պէզիրկանեանին, եւ անիկա պատրաստուած էր Ղազիրի գորգագործարանին մէջ, հայ որբերու կողմէ՝ 1930ին: Ահաւասի՛կ այս գորգին եւ Պէզիրկանեան մեծ ընտանիքին հետաքրքրական ու մանրամասն պատմութիւնը.

Սեդրակ Պէզիրկանեան ծնած է Այնթապ, 21 Սեպտեմբեր 1897ին: Ան զաւակն է Մովսէս Պէզիրկանեանին եւ թոռնիկը՝ Սարգիս Պէզիրկանեանին: Սարգիս 20 տարեկանին՝ 1860ին, Ատըեամանի մէջ ընդունած է Աւետարանչականութիւնը եւ դարձած է Ատըեամանի առաջին երէց սարկաւագը՝ բողոքական եկեղեցւոյ մէջ: Ան գործած է իր համայնքին մէջ որպէս հաւատաւոր բողոքական մը, ի նպաստ իր դաւանած եկեղեցւոյ: Մովսէս իր հօր նման եղած է հաւատաւոր, աստուածավախ եւ ծառայած է Ատըեամանի բողոքական եկեղեցւոյ մէջ: Սեդրակին հայրը եւ մեծ հայրը զբաղած են վաճառականութեամբ եւ ունեցած են բարեկեցիկ կեանք ու տնտեսական լաւ վիճակ: Սակայն, 1895ի ջարդերուն հետեւանքով, անոնք կորսնցուցած են ամէն բան եւ մատնուած նիւթական դժուար կացութեան: Մովսէս այս ջարդերուն ընթացքին վիրաւորուած է եւ դարմանուելու համար փոխադրուած է Այնթապ:
Դարմանումէն ետք ան մնացած է Այնթապ եւ գործած Այնթապի բողոքական եկեղեցւոյ մէջ, որպէս պատասխանատու եւ հսկիչ, ու զբաղած է մանր վաճառականութեամբ: Սեդրակ մեծցած է իր հօր հոգեւոր դաստիարակութեան ներքեւ եւ ուսած է Այնթապի բողոքական եկեղեցւոյ երկրորդական վարժարանին մէջ, մինչեւ 1911: Ապա շարունակած է իր երկրորդական ուսումը Այնթապի Կեդրոնական քոլեճին մէջ, մինչեւ 1915, մասնագիտանալով բուսաբանութեան մէջ: Հօր ունեցած նիւթական դժուարութեան պատճառով, ան չէ կրցած ունենալ իր սեփական դասագիրքերը: Քոլեճի դասընկերներուն որոշ ծառայութիւններ մատուցանելով՝ իրաւունք ունեցած է ընդօրինակելու դասընկերներուն դասագիրքերը: 1915ին, Սեդրակ կը հիւանդանայ եւ կը տառապի աղետապէ ու թոքատապէ: Ան կը դարմանուի Այնթապի Ամերիկեան հիւանդանոցին մէջ: Այս միջոցին կը սկսին հայ ժողովուրդի տեղահանութիւնը, տարագրութիւնը, ջարդերը եւ սպանութիւնները: Սեդրակ տակաւին հիւանդանոցն էր, երբ ծնողքը կը տեղահանուի եւ գաղթական՝ կ՛ուղղուի դէպի Տէր Զօր: Ճամբուն վրայ ծնողքը՝ ընտանիօք, կը նահատակուի թուրք ջարդարար զինուորներու ձեռքով: Սեդրակին հօրեղբայրը այդ օրերուն կը գործէր Այնթապի թրքական բանակին տարազներ կարող գործարանին մէջ: Սեդրակ իր հօրեղբօր միջամտութեամբ եւ օգնութեամբ կը մտնէ այս գործարանը եւ կ՛աշխատի որպէս դերձակ: Ան երեք անգամ կը ձերբակալուի թրքական իշխանութեան կողմէ որպէս փախստական հայ երիտասարդ, սակայն բարեբախտաբար ազատ կ՛արձակուի: Գործարանը, թրքական իշխանութեան որոշումով՝ կը փոխադրուի Հալէպ: Սեդրակ բոլոր գործաւորներուն հետ կը փոխադրուի Հալէպ, շարունակելու համար իր պաշտօնը այդ գործարանին մէջ:
Դժբախտաբար, գործարանը շուտով կը փակուի վերջնականապէս եւ հայ գործաւորները որպէս տարագիրներ անապատ կը ղրկուին թրքական իշխանութեան կողմէ: Սեդրակ Աստուծոյ բարեխնամութեամբ տարագիր չըլլար եւ կը մնայ Հալէպ: Այդ օրերուն Սեդրակի մօրեղբօրորդին՝ բժիշկ Տիգրան Լուսարարեան, կը ծառայէր Հալէպի թրքական բանակին մէջ: Բժիշկին միջամտութեամբ, Սեդրակ կը դառնայ անոր անձնական պահակ-օգնականը ու կ՛ապրի բժիշկին հետ: 9 Մարտ 1918ին, Սեդրակ կը ձերբակալուի թուրքերու կողմէ, որպէս փախստական հայ: Անոր դատավարութիւնը կը տեւէ 2 ամիս եւ կաշառակերութեամբ ազատ կ՛արձակուի: 1918ի Յուլիսին, բժիշկ Լուսարարեան պաշտօնով կը փոխադրուի Պէյլան՝ իրեն հետ տանելով նաեւ Սեդրակը: Ան Պէյլան կը մնայ մինչեւ 1919ի ամառը եւ շուտով կը փոխադրուի Այնթապ: Սեդրակ կը դառնայ Այնթապի բողոքական եկեղեցւոյ կիրակնօրեայ դպրոցի ուսուցիչ եւ կը գործէ եկեղեցւոյ վարչական բաժինին մէջ: Այնթապի հերոսամարտէն ետք Սեդրակ, բոլոր հայերուն նման, կը գաղթէ Հալէպ եւ կը պաշտօնավարէ Մերձաւոր Արեւելքի Ամերիկեան նպաստամատոյցին (ՄԱՆ) մօտ մինչեւ 15 Մարտ 1922: Այդ թուականէն ետք Նպաստամատոյցին հետ ինք եւս կը հաստատուի Պէյրութ եւ կը շարունակէ գործել այդ կազմակերպութեան մէջ մինչեւ 1930ի վերջերը: Պէյրութի մէջ ան կը գործակցի պատուելի Ենովք Հատիտեանի հետ եւ կը ծառայէ բողոքական եկեղեցւոյ մէջ:
Սեդրակ կ՛ամուսնանայ 12 Մարտ 1924ին, Պէյրութ, օրիորդ Մարիցայի հետ, որ ծնած էր 12 Յուլիս 1907ին, Ատըեաման:
1915ին, Հայոց Ցեղասպանութեան օրերուն, Մարիցան 8 տարեկանին կը կորսնցնէ իր հայրն ու մայրը, որոնք կը նահատակուին թուրք զինեալներու ձեռամբ: Ան աքսորի գողգոթան կը համտեսէ իր մեծ քրոջ՝ Խաթունին, եւ մեծ եղբօր՝ Յակոբին հետ: Երեքը միասին կը ձերբակալուին թուրք զինուորներու կողմէ եւ կը խոշտանգուին: Սակայն, հրաշքով, երեքն ալ կ՛ազատին եւ կը մտնեն Այնթապի որբանոցը: 1920ին, Մարիցա ՄԱՆի միջոցաւ կը փոխադրուի Լեռնալիբանանի Շմլան գիւղաքաղաքին մէջ օրիորդ Ֆրիրսընի որբանոցը եւ կը մնայ հոն մինչեւ 1924, երբ կը գտնէ իր կեանքի ընկերը՝ Սեդրակ Պէզիրկանեանը: Սեդրակ եւ Մարիցա կը բախտաւորուին 4 զաւակներով՝ Սիրան, Մովսէս, Մայտա եւ Արաքս:
Սեդրակ կը շինէ իր անձնական տունը 1929ին, Պէյրութի Էշրեֆիէ թաղամասին մէջ: Ան կ՛անդամակցի Էշրեֆիէի բողոքական եկեղեցւոյ ու կը դառնայ անոր գործօն անդամներէն մէկը: 1930ին, Սեդրակ կը դառնայ Ղազիրի որբանոցի գորգագործարանի հսկիչ-վերակացուն: Որբանոցը եւ գորգագործարանը կը դառնան իր հոգեկան ապրումներու աղբիւրը: Ան կ՛անդրադառնայ այս երկու հաստատութիւններուն կատարած աննախընթաց հոգատարութեան՝ հայ գաղթականներուն եւ որբերուն հանդէպ. իր միտքին մէջ կը դրոշմուին անոնց հետ կապուած հետեւեալ պատմական մանրամասնութիւնները.
– Այս որբանոցը եւ գործարանը հաստատուած են 1923ին, ՄԱՆի որոշումով: Որբանոցի տնօրէն եղած է բժիշկ Ճէյքըպ Քիւնցլեր. գորգագործարանին մէջ հայ որբուհիները սորված են գորգագործութիւն՝ Ուրֆայէն գաղթած գորգագործութեան վարպետ Թաշճեանի ցուցմունքներով եւ օժանդակութեամբ: 1923-1930, Ղազիրի որբանոցին մէջ 1000 որբեր մասնագիտացած են գորգագործութեան մէջ: Հայ որբերը արտադրած են 3254 գորգեր, որոնք բոլորը նուէր ղրկուած են ամերիկացի այն անձերուն, որոնք մեծ գումարներով օժանդակած էին Հայոց Ցեղասպանութեան հայ գաղթականներուն եւ որբերուն:
– 1925ին, հայ որբերը պատրաստած են շատ գեղեցիկ գորգ մը՝ նկարազարդուած զանազան կենդանիներու պատկերներով, 11.7 ոտք լայնքով, 18.5 ոտք երկայնքով եւ 4,404,260 հանգոյցներով: Գորգը իր ամբողջութեան մէջ կը ներկայացնէր Ս. Գիրքին մէջ յիշատակուած Ադամի պարտէզը: Հայ որբերը կ՛որոշեն գորգը նուիրել Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու նախագահ Քելվին Քուլիճին, որպէս շնորհակալութիւն եւ երախտագիտութիւն ամբողջ հայ ժողովուրդին եւ մասնաւորապէս հայ որբերուն կողմէ՝ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու ժողովուրդին, որ նիւթական մեծ օժանդակութիւններ կատարած է ի նպաստ հայ որբերուն: Գորգին ետեւը՝ պիտակի մը վրայ, արձանագրուած է. “In golden rule of gratitude to President Coolidge”: Գորգը ներկայացուած է նախագահ Քելվին Քուլիճին, 4 Դեկտեմբեր 1925ին:
– Նոյն շրջանին, հայ որբերը պատրաստած են նախագահ Քելվին Քուլիճին նուիրուած գորգին նմանօրինակը, բայց՝ աւելի պզտիկ, եւ զայն նուիրած են բժիշկ Ճէյքըպ Քիւնցլերին:
Սեդրակ Պէզիրկանեան իր հեզաբարոյ եւ հոգատար բնաւորութեամբ կը դառնայ հայ որբերուն պաշտպան հրեշտակը եւ կը վայելէ անոնց յարգանքն ու սէրը: Իր թելադրութեամբ, հայ որբերը կը պատրաստեն 256 սմ. լայնքով եւ 370 սմ. երկայնքով գորգ մը, որ իր ամբողջութեան մէջ նմանօրինակն է նախագահ Քուլիճին եւ բժիշկ Քիւնցլերին նուէր տրուած գորգերուն: Սեդրակ Պէզիրկանեան ինք անձամբ ապսպրած է այս գորգին համար գործածուած բուրդերը՝ Լոնտոնէն:
Ան իր հսկիչի պաշտօնին զուգահեռ, կը սորվի նաեւ գորգաշինութիւն՝ վարպետ Թաշճեանի ցուցմունքներով, եւ կը պատրաստէ իր անձնական փոքրիկ գորգը, որուն վրայ կ՛աշխատի իր անունին առաջին տառերը անգլերէնով՝ S.M.B., եւ պատրաստութեան թուականը՝ 1930։
Սեդրակ Պէզիրկանեան 1930էն ետք կը պաշտօնավարէ Պէյրութի Ամերիկեան հիւանդանոցի արտահիւանդանոցային խնամքի բաժինին մէջ (outpatient department) 35 տարի, մինչեւ 1965: Սեդրակ եւ Մարիցա Պէզիրկանեանները ու իրենց զաւակը՝ Մովսէսը, կը գաղթեն Ամերիկա, 1986ին, եւ կը հաստատուին Սան Ֆրանսիսքօ: Մարիցա կը մահանայ Սան Ֆրանսիսքօ, 25 Ապրիլ 1992ին: Իսկ Սեդրակ կը մահանայ 1997ին, 100 տարեկան հասակին: Սեդրակ Ամերիկա գաղթելէն առաջ, որբերուն աշխատած գորգը կը նուիրէ իր աղջկան՝ Մայտային: Ան արդէն իսկ 1980ին ի՛ր աշխատած փոքրիկ գորգը նուիրած էր Մայտային, անոր ծննդեան 50ամեակին առիթով։
Մայտա ծնած է 1930ին, Պէյրութ: Ան մեծցած է իր հօր հոգեւոր ապրումներուն ներքեւ: Ամուսնացած է Ալպէր Շնորհոքեանի հետ, Պէյրութ, 1947ին: Ալպէր Շնորհոքեան՝ զաւակը Միհրան եւ Վիքթորիա Շնորհօքեաններուն, ծնած էր Այնթապ, 1918ին: Երկու տարեկանին, իր ծնողքին հետ Հալէպ կը հասնի 1920ին, որպէս գաղթական: Ան հրաշքով ազատած է խեղդամահ ըլլալէ Լիբանանի ծովեզերեայ ջուրերուն մէջ, իր երիտասարդութեան շրջանին: Ապաշխարած է 1937ին եւ քարոզած Աստուծոյ խօսքը ամէն տեղ: Ալպէր Պէյրութի Պապ Իտրիս պողոտային վրայ ունեցած է իր ժամագործի վաճառատունը: Ալպէր եւ Մայտա Պէզիրկանեանները կը բախտաւորուին երկու մանչ զաւակներով՝ Սամուէլ եւ Յովէլ, ինչպէս նաեւ մէկ աղջիկ զաւակով՝ Ռուտ: Ալպէր Շնորհոքեան կը մահանայ Պէյրութ, 1984ին: Անոր մահէն ետք՝ 1986ին, Մայտա կը փոխադրուի Փարիզ, իր զաւակներուն քով, որոնք արդէն իսկ 1978ին, Լիբանանի պատերազմական օրերուն, հաստատուած էին Փարիզ: Մայտա իրեն հետ Փարիզ կը փոխադրէ իր հօրմէն ժառանգած երկու գորգերը՝ Ղազիրի որբերուն աշխատած մեծ գորգը եւ իր հօրը աշխատած պզտիկ գորգը, որոնք կը զարդարեն Փարիզի իր տան հիւրասենեակը: Ուստի, այս երկու գորգերը այժմ կը գտնուին Փարիզ, Մայտա Շնորհոքեանի ապահով ձեռքերուն մէջ: Ան իր տան մէջ մինչեւ օրս կը պահէ այս երկու գորգերը մեծ գուրգուրանքով: Երկու գորգերն ալ կը գտնուին շատ լաւ վիճակի մէջ: Մայտա շատ հպարտ է այս երկու գորգերով, մանաւանդ՝ որբերուն աշխատած գորգով. ան կ՛ըսէ. «Ղազիրի գորգերուն երրորդը իմ տան մէջ է»:
Յովէլ կը շարունակէ իր հօր արհեստը՝ ժամագործութիւնը. ան կը հաստատէ ժամագործութեան գործարան մը ու կ՛արտադրէ «ՄՈՒԿ» անունով ժամացոյցները: Յովէլ ամուսնացած է ֆրանսացի աղջկայ մը հետ, որ հայերէն լեզուն կատարեալ սորված է եւ մասնագէտ է գրաբարի ու միջնադարեան հայկական պատմութեան մէջ: Ան հայերէնէ ֆրանսերէն կը թարգմանէ գրաբար գրութիւններ: Յովէլ բախտաւորուած է երկու մանչ եւ մէկ աղջիկ զաւակներով. Յովան՝ 32 տարեկան, բժիշկ է եւ մասնագիտացած զարկերակային վիրաբուժութեան մէջ (arterial surgeon), Սեւակ՝ 29 տարեկան, դեղագործ է, իսկ Գայիանէ՝ 22 տարեկան, կ՛ուսանի չինական մշակոյթ:

Բժիշկ Քիւնցլերի գորգին պատմականը գրած ենք քանի մը շաբաթներ առաջ եւ հանրութեան սեփականութիւնը դարձուցած ենք մամուլով: Այս գորգը այժմ կը գտնուի Լոս Անճելըս, Քիւնցլերի դստեր՝ 97 տարեկան Լիզպէթ Քիւնցլերի մօտ:
Այս երեք գորգերը կենդանի յուշարարներ են Հայոց Ցեղասպանութեան եւ անոր հետեւանքով ստեղծուած «Հայ Որբաշխարհ»ին։

Մոնթրէալ
Յուլիս 20, 2015

ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ

Սեպտեմբեր 26ին հայ ժողովուրդը կը նշէ ծննդեան տարեդարձը իր հանճարեղ զաւակներէն ամէնէն հոգեհարազատին՝ հայու հոգին երգ ու երաժշտութեամբ վերծանած, շնչաւորած ու աշխարհով մէկ հնչեցուցած անզուգական, անկրկնելի Կոմիտաս վարդապետին, որուն մահուան ութսունամեակն է այս տարի:

Հայ ազգային երաժշտութեան աշխարհահռչակ հիմնադիրը ոչ միայն սեփական երգ տուաւ հայուն, այլեւ իր անձին օրինակով, բարձրարժէք ստեղծագործութեանց յորդառատ կեանքով ու խելագարման եղերական վախճանով՝ ինքնին երգը դարձաւ մեր ժողովուրդի ճակատագիրին:

Շնչաւորեց ու անմահացուց երգը բարութեամբ ու վեհ արարումով մարդկային քաղաքակրթութիւնը հարստացուցած հայ ժողովուրդին, բայց նաեւ երգը՝ թրքական պետութեան կողմէ ցեղասպանական ոճրագործութեամբ անճիտուած, հայրենազրկուած ու աշխարհասփիւռ տարտղնուած հայ ազգի ողբերգութեան:

Աւազանի անունով Սողոմոն Գէորգի Սողոմանեան ծնած էր Քէօթահիա, 26 Սեպտեմբեր 1869ին: 11 տարեկանին որբացած եւ յանձնուած էր Ս. Էջմիածնի Գէորգեան Ճեմարանի խնամատարութեան: Իր բացառիկ գեղեցիկ ձայնով՝ Սողոմոն անմիջապէս գրաւեց ուշադրութիւնը իր ուսուցիչներուն, որոնք ոչինչ խնայեցին երաժշտական եւ բանաստեղծական մեծ տաղանդով օժտուած պատանիին գեղարուեստական մշակման ու կատարելագործման համար:

Ապագայ Մեծն Կոմիտասի երաժշտական դաստիարակութեան մէջ հիմնական դերակատարւթիւն ունեցաւ իր ուսուցիչը՝ Սահակ Ամատունի, որուն ղեկավարութեամբ պատանի Սողոմոն նուիրուեցաւ հայ հոգեւոր երաժշտութեան ուսումնասիրութեան, հմտացաւ հայկական նոթաներուն եւ աշակերտական իր տարիները անցուց Արարատեան դաշտի հայութեան պահպանած հոգեւոր թէ ժողովրդական երգերը հաւաքելով, գրի առնելով եւ մշակելով:

Ստեղծագործական իր մշակումներուն ձեռնարկեց 1890ին, Խաչատուր Աբովեանի, բանաստեղծ Յովհաննէս Յովհաննիսեանի եւ իր կրտսեր դասընկեր Աւետիք Իսահակեանի գործերը դաշնաւորելով: 1891ին, «Արարատ» հանդէսը լոյս ընծայեց իր «Ազգային Օրներգ»ը՝ երկձայն, ինչպէս նաեւ եռաձայն ու խմբային կատարումներու համար նախատեսուած ստեղծագործութիւնը, որուն բառերը Ճեմարանի աշակերտ Ա. Թաշճեանին կը պատկանէին:

1893ին, Ճեմարանի ուսումնական շրջանը աւարտելով, անմիջապէս կոչուեցաւ Ճեմարանէն ներս ուսուցչութեան՝ երգ ու երաժշտութիւն սորվեցնելու, ինչպէս եւ Մայր Տաճարի երգչախումբին խմբավարութիւնը ստանձնելու համար: 1894ին կուսակրօն քահանայի իր ուխտը կատարեց, իրեն շնորհուեցաւ 7րդ դարու բանաստեղծ ու երաժիշտ Կոմիտաս կաթողիկոսի անունը: 1895ին արժանացաւ վարդապետի աստիճանին եւ այնուհետեւ մեր ժողովուրդին ու աշխարհին ճանչցուեցաւ Կոմիտաս վարդապետ անմահ անունով:

1896ին, կարճ ժամանակով, Թիֆլիսի մէջ աշակերտեց Մ. Եկմալեանի՝ հարմոնիայի դասեր առնելով եւ այնուհետեւ ուղարկուեցաւ Պերլին, Ռ. Շմիթի անուան մասնաւոր երաժշտանոց եւ ապա Արքունական համալսարան՝ երաժշտական իր բարձրագոյն ուսումը ստանալու նպատակով:

1896էն 1899 Կոմիտաս վարդապետ ապրեցաւ Պերլին, ուր ոչ միայն մեծահռչակ ուսուցիչներու հոգածութեան տակ կատարելագործեց իր ձայնամարզումն ու երաժշտական գիտելիքները, այլեւ՝ համերգային ելոյթներով ու երաժշտական կատարումներով հայ ազգային երաժշտութիւնը ծանօթացուց եւ սիրելի դարձուց օտար հասարակութեան:

Նոյն շրջանին արարեց նաեւ գերման մեծ բանաստեղծներու գործերուն վրայ հիմնուած երգեր, ռոմանսներ եւ խմբերգներ, որոնք միջազգային համբաւի արժանացուցին հայ հանճարեղ երաժիշտը: Իբրեւ այդպիսին՝ Կոմիտաս վարդապետ հիմնադիր անդամներէն եղաւ նորաստեղծ Միջազգային երաժշտական ընկերութեան, որուն Պերլինի բաժանմունքին հրապարակային ձեռնարկներուն ելոյթ ունեցաւ՝ հայ ազգային երաժշտութիւնը ներկայացնող բանախօսութիւններով ու կատարումներով:

Վերադառնալով Էջմիածին՝ Կոմիտաս վարդապետ եռանդով լծուեցաւ մէկ կողմէ մանկավարժական գործունէութեան, արժէքաւոր երաժիշտներու սերունդ հասցնելով, իսկ միւս կողմէ ստեղծագործական բեղուն աշխատանքի՝ ժողովրդական եւ գեղջկական մեր երգերու հաւաքման ու մշակման իր հետազօտութիւնները ամբողջացնելով:

1906ին հրաւիրուեցաւ Փարիզ՝ իր յօրինումներն ու կատարումները ներկայացնելու ճոխ յայտագիրով, նաեւ դասախօսութիւններ կարդալով հայ ժողովուրդի ազգային՝ հոգեւոր եւ ժողովրդական երաժշտութեան վերաբերեալ: Նոյնօրինակ ելոյթներու հրաւիրուեցաւ նաեւ Զուիցերիա, Վենետիկ եւ Վիեննա՝ ամէնուր բարձրագոյն գնահատանքի արժանանալով: Աշխարհահռչակ երաժիշտներու վկայութեամբ՝ Կոմիտաս վարդապետ արժանացաւ երաժշտական աշխարհին մէջ Ներդաշնակութեան եւ բազմաձայնութեան հազուագիւտ վարպետի կոչումին:

1910ին սկսաւ մեծ վարդապետին կեանքի բախտորոշ շրջանը: Էջմիածինէն տեղափոխուեցաւ Պոլիս, ուր մանկավարժական ծաւալուն գործունէութեան զուգահեռ՝ համերգային եւ կատարողական նախանձելի ելոյթներ ղեկավարեց: Շրջեցաւ Օսմանեան կայսրութեան հայաշատ բոլոր քաղաքներն ու օսմանեան տիրապետութեան ենթակայ երկիրներու հայաշատ գաղութները՝ ամէնուր տարածելով եւ պաշտամունքի արժանացնելով հայ հոգեւոր ու ժողովրդական երգն ու երաժշտութիւնը:

Այդ շրջանի իր մեծագոյն իրագործումներէն մէկը եղաւ «Գուսան» (հետագային՝ «Հայ Գուսան») երգչախումբի կազմութիւնը, որուն միջոցաւ Կոմիտաս վարդապետ լծուեցաւ իր արժանաւոր յաջորդներու երաժշտական պատրաստութեան: Այդ աշխատանքին արգասիքը եղան «Կոմիտասեան հինգ սաներ» անունով՝ հետագային իրենց կարգին հռչակուած հայ մեծ երաժիշտները.  Բ. Կանաչեան, Մ. Թումաճեան, Վ. Սարգիսեան, Վ. Սրուանձտեան եւ Յ. Սէմէրճեան:

Կոմիտաս վարդապետ չբաւարարուեցաւ հայ ազգային երաժշտութեան սահմաններով: Եռանդով լծուեցաւ նաեւ թրքական ժողովրդային երաժշտութեան, ինչպէս եւ ընդհանրապէս արեւելեան ժողովուրդներու երգարուեստի ուսումնասիրութեան ու մշակումին: Յատկապէս թուրք հասարակութիւնը մեծապէս գնահատեց հայոց մեծ վարդապետին ներդրումը, բայց ատիկա բաւարար չեղաւ թրքական պետութեան վարիչներուն համար, որպէսզի խնայեն կեանքը արդէն ամբողջ աշխարհին պատկանող հանճարեղ երաժիշտին:

Կոմիտաս վարդապետ, իր կարգին, 24 Ապրիլ 1915ին ենթարկուեցաւ հայ մտաւորականութիւնը հարուածող ահաւոր խորշակին, ապրեցաւ տարագրութեան մղձաւանջը, թէեւ մարմնապէս փրկուեցաւ սպանդէն, բայց վերջնականապէս կորսնցուց իր հոգեմտաւոր հաւասարակշռութիւնը…

Ինչպէս որ տասնամեակներ ետք մեծանուն Սեւակ պիտի գոռար՝ «Դէ եկ, վարդապետ, ու մի խելագարուիր…»։

Ինչպէ՜ս չխելագարէր Մեծն Կոմիտաս՝ ի տես այն անասելի ցեղասպանութեան, որուն բարբարոսական գործադրութեամբ թրքական պետութիւնը իր… «երախտագիտութիւն»ը յայտնեց դարերով թրքական հասարակութիւնն ու մշակոյթը հարստացուցած հայ ժողովուրդին: 1919ին, արդէն ծանրօրէն հիւանդ՝ Կոմիտաս վարդապետ տեղափոխուեցաւ Փարիզ, ուր աւելի քան 15 տարի հոգեբուժական խնամքի արժանացաւ, բայց երբեք չապաքինեցաւ: Եւ 22 Հոկտեմբեր 1935ին, իր ամբողջ ազգին խաչելութիւնը սեփական աչքերով տեսած եւ հոգեպէս «նահատակուած» Մեծն Կոմիտաս նաեւ մարմնապէս հեռացաւ մեր աշխարհէն:

Հայկեան հանճարին երաժշտական դափնեպսակը հանդիսացող Մեծն Կոմիտասի աճիւնները տարուեցան Հայաստան, ուր իր վերջնական հանգիստը գտաւ հայ ազգային երաժշտութեան եղերաբախտ հիմնադիրն ու անգերազանցելի Վարպետը:

 
ԱՐԱ ԳԱԶԱՆՃԵԱՆ
Օգոստոսի կէսերուն, «Ասպարէզ» լոյս հրատարակեց «Շահան Շահնուր եւ Արփիկ Միսաքեան» խորագիրով յօդուածս, ուր օգտագործած էի Արփիկ Միսաքեանի ստորագրած «Որպէս Վկայութիւն» անունով գրութիւնը, ուր ան կը ներկայացնէր Շահնուրի հայ գրականութեան «վերադարձ»ի բոլոր մանրամասնութիւնները: Ատենին, յօդուածը դրական ձեւով ընկալուեցաւ յատկապէս մտաւորական շրջանակի մը կողմէ, որուն համար բաւական լուսաբանական կէտեր կային, յատկապէս Շահնուրի վերջին տարիներու ոդիսականին եւ Արփիկ Միսաքեանի տարած հոգատարութեան եւ խնամքին շուրջ: Այս դրական մօտեցումն է որ պատճառ դարձաւ «Ասպարէզ»ի խմբագիրէն խնդրելու, որ նոյնանման քանի մը յօդուածներով, պատմական որոշ տուեալներ վերստին հանրութեան սեփականութիւնը դարձնել, որովհետեւ անկասկած, որ ատենին լայն արձագանգ ձգած են այդ յօդուածները, սակայն վերստին կարդացուելու պէտքը ունին եւ որպէս պատմական վկայութիւն որոշ կարեւորութիւն կը ներկայացնեն:
Այս յօդուածներու շարքին մէջ կ՛իյնայ Արփիկի «Սիրելի Շահնուր» գրութիւնը, ուր ան կը պատմէ Շահնուրի դագաղին ընկերակցելով ճամբորդութիւնը դէպի Փարիզի հայկական եկեղեցի եւ ապա՝ Փեռ Լաշեզի գերեզմանատան մէջ Շաւարշ Միսաքեանի ընտանեկան դամբարանին մէջ անոր թաղումը: Այլ առիթով մը պիտի ներկայացնեմ Զարեհ Որբունիի գրած յօդուածը՝ Նիկողոս Սարաֆեանի դիակին այցելութեան առիթով գրուած: Նոյնպէս պիտի աշխատիմ Հրանդ Սամուէլի գրած «Ինչպէ՞ս Ծնաւ Յառաջ»ը յօդուածին ճամբով, պատմական կարեւոր այլ վկայութիւն մը տալու: Այս յօդուածով սակայն պիտի ներկայացնեմ Շահնուրի եւ Արփիկ Միսաքեանի վերջին ուղեւորութիւնը դէպի Փարիզ, մէկը՝ դագաղին մէջ պառկած, իսկ միւսը՝ մտածումներու անծայրածիր ովկիանոսի մը մէջ ընկղմած:
Ահաւասիկ Միսաքեանի պատմական կարեւոր նշանակութիւն ունեցող յօդուածը.

Սիրելի Շահնուր,
Է ահաւասիկ վերջին նամակս, զոր պիտի չստանաս: Այլեւս երբեք նամակ պիտի չստանաս: Ոչ ալ թերթ: Ու հոս է, որ հաւանաբար քու մեծագոյն զրկանքդ, այսօր: Այցելուները կրնան շատնալ, Փեռ Լաշեզը աւելի մատչելի է, քան այն բոլոր հանգրուանները ուրկէ անցար, գիտես ասիկա, դուն, որ երկու տարի առաջ, Մեռելոցի այս նոյն առաւօտը, հեռաձայնեցիր ինծի ու ըսիր. «Երանի՜ թէ գերեզման մը ըլլայի»: Չհասկցայ ու հարցուցի. «Ինչո՞ւ»: Անողոք էր պատասխանդ՝ «Այցելու կ՛ունենայի» ըսիր: Չանդրադարձար թէ որքա՜ն ազդուեցայ: Բայց շաբաթ մը ետք, ճամբայ ինկայ ու եկայ: Այդ խօսքէդ ետք, չէի կրնար չգալ: Հիմա, գերեզման մըն ես: Ու այսօր, գուցէ այցելուներ ունենաս: Բայց, ներէ՛, սիրելիս, ես պիտի չգամ: Ամէն օր կրնամ գալ, բայց այլեւս երբե՛ք, Մեռելոցի ա՛յս օրը:
Կը յիշե՞ս մեր վերջին ճամբորդութիւնը: Հինգշաբթի, Օգոստոս 22 ժամը չորսն էր ու առաւօտը դեռ սեփ-սեւ, նման կառքին, որով եկար զիս առնելու՝ «Հոմ-Արմէնիէնի» դրան առջեւ: Դուն պառկած էիր փակ տուփի մը մէջ ու միասին ճամբայ ելանք: Կը զգայի՞ր թէ մօտդ եմ: Չեմ գիտեր: Ծոցդ դրած էի քու վերջին գրութիւնդ «Բայց Երազն Էր Գերհզօր»* ու կ՛երթայինք պարապ կառուղիին վրայ:
Մէկ տարուան մէջ, երրորդ անգամն էր, որ միասին այս ճամբան կը բռնէինք: Քանի մը շաբաթ առաջ, կրկին քեզի հետ հոսկէ կ՛անցնէինք, բայց այն ատեն փառաւոր կարմիր կառքով մը, ու լուռ չէիր, ինչպէս այսօր: Կը խօսէիր, կը դիտէիր, կը խնդայիր, կը կատակէիր, փորձելով ուշադրութիւնս ցրուել, որպէսզի աչքէս վրիպի թէ ծխիկ մը կը վառես:
Իսկ անցեա՞լ տարի: Հիւանդատար կառքով մըն էր, «Տէ-Էս» մը, ինչպէս պահանջած էր բժիշկը, որպէսզի ցնցում չըլլայ: Զուարթ էիր, նոյնիսկ մեզի ընկերակցող բժիշկին ներկայութիւնը գուշակել չէր տուած թէ վիճակդ ծանր է: Սա չափոյ միայն գիտէիր, թէ գործողութեան հարց մը կայ, ու Փարիզ կը փոխադրուէիր որպէսզի՝ կա՛մ չըլլաս, կա՛մ ապահով պայմաններու մէջ ըլլաս: Կը մաղթէիր որ չընեն, բայց ձայն չէիր հաներ: Ցերեկին կեցանք ճաշի համար, ու քեզի բերի առանց աղի միս մը ու առանց աղի սալաթ մը: Գէշ տեսակէն բարկացար ու «Չե՛մ ուտեր» պատգամեցիր, կտրուկ ու վերջնական: Գաւաթ մը Պոժոլէ եւ կտոր մը «քամանպեր» մը պահանջեցիր: Չբերի ու պահ մը ես ալ բարկացայ: «Սերթութիւն չեմ սիրեր» ըսիր ու չկերար: Ինչպէ՞ս խոստովանէի քեզի թէ մեկնումէն առաջ բժիշկը ըսած էր. «Vous n’arriverez jamais jusqu’a Paris, il vous claque entre les doigts», (Դուք երբեք Փարիզ պիտի չհասնիք: Ան ջիւղերդ պիտի քայքայէ: Ա.Գ.):
Ինչպէ՞ս խոստովանէի քեզի, թէ երբ ընկերակցող բժիշկէն արտօնութիւն ուզած էի պուտ մը պանիր ու քիչ մը գինի տալու քեզի, խելացին սապէս պատասխանած էր. «Նման պարագայ մը ունեցանք անցեալները, մարդը՝ հիւանդանոց մտնելէն առաջ, ուր գործողութիւնը պիտի ըլլար, լաւ մը կերաւ ու մեռաւ»:
Ու շարունակեցինք մեր ճամբան: Մօտ մէկ ժամ «քէն» ըրիր ու յանկարծ հարցուցիր. «Համա, եթէ մեզ հիւանդանոցը չառնե՞ն»: Զարմացած նայուածքիս, անմիջապէս պատասխանեցիր. «Ինծի՛ պատահած է»:
Եւ ես այսպէս ետ գացած էի, երբեմն տարի մը, երբեմն քանի մը շաբաթ: Կառքը կ՛երթար արագ, քաղաքներու անուններ՝ Էքս-ան-Փրովանս, Մարսէյ: Շարժավարը շատ մեռել փոխադրած էր, բայց երեւի զգաց թէ ա՛յս մէկը ուրիշ էր, ու հարցուփորձի սկսաւ: Ի՞նչ կրնայի ըսել: Ինչպէ՞ս բացատրէի սա գաւառացի պարզ տղուն, որ կը խոստովանէր թէ նոր կ՛իմանար, որ «Հայ ըսուած բան մը կայ» ու աւելի կը զարմանար, երբ կը ճշդէի, թէ «Հայաստան ըսուած բան մը կայ», որ դուն «Պճեղ Մը Անոյշ Սիրտ»ը գրած ես: Չկրցայ ու մէկ խօսքով գոհացայ. «Գիտցէ՛ք թէ Սփւռքի մեր վերջին մեծ գրագէտը կը փոխադրէք»: Ու լռեցի:
Ես կը նախընտրէի քեզի հետ խօսիլ. այսինքն քեզի հետ լռել:
Առաւօտը կը սկսէր բացուիլ: Մշուշոտ արեւ մը կը սկսէր բարձրանալ դեռ վարանումով: Չամըլճայի առաւօտը չէր: Թէեւ օրը կ՛ուզէր գեղեցիկ ըլլալ, բայց ես այնքա՜ն տխուր էի, այնքա՜ն տխուր: Լաւ որ չտեսար: Ո՞ւր կ՛երթայինք, այսքան արագ, այս ամայի, այնքան սիրած ճամբաներէդ: Քեզ ո՞ւր կը տանէի, այս անգամ: Փոս մը:
Ու յանկարծ վարորդը մեր լռութիւնը կը խզէր: Չէր համակերպեր լռութեան: Այլեւս գիտէր, թէ սովորական փոխադրութիւն մը չէ, քիչ մը շուարած էր ու կը վախնար, որ ձախաւեր բան մը կ՛ըսէ: Անքա՜ն զգոյշ էր, որ պարզ, միայն ձախաւեր բան մը կրնար ըսել: «Գիտէ՞ք տիկին, այս տաք օրերուն, շատ լաւ աշխատեցանք, չէինք հասնիր, ամէն օր կաթուած, սրտի տագնապ, ծովի արկած, արեւահարութիւն: Փաթրոնը ստիպուեցաւ նոր պաշտօնեայ առնել երէկ, ձերինին հետ, չորս հատ ուրիշ դագաղի զետեղում ունէինք»:
Ու յանկարծ կը լռէր, անդրադառնալով, որ սխալ մը գործած էր: Ու ճամբան կ՛երկարէր մեր առջեւ, անսահման: Օգոստոսեան այս օրը, դեռ ոչ ոք վերադարձի ճամբան բռնած էր ու գրեթէ մինակ էինք: Ես կրկին ետ կ՛երթայի: Քանի մը օր առաջ էր միայն: Պառկած էիր կաթուածահար, եւ ուզեցիր որ քեզի ընթերցում ընեմ: Բերած էի վերջին նամականիդ՝ երկու «Նայիրի» եւ մէկ բացիկ, զոր ստորագրած էին՝ Յարութ, Զուլալ, Բաբգէն ու Փօլատ** եւ որ քեզի այնքա՜ն ուրախացուց: Ուզեցիր որ կարդամ «Նայիրի»ի տպած Զօհրապի նամակները: Վարանեցայ, բայց շատ պնդեցիր, «հրահանգեցիր» ու սկսայ կարդալ, ի տես անչափելի յուզումիդ, կեցայ: «Շարունակէ՛», պոռացիր: Այո՛, պոռացիր:
Ամբողջ Եղեռնը կը տողանցէր աչքիդ առջեւ: Աւարտեցի ու թերթը մէկ կողմ նետեցի, բայց որովհետեւ աչքէդ բան չէր վրիպեր, ըսիր. «Շարունակէ՛, ետե՛ւն ալ կայ»: Շարունակեցի ու երբ վերջացուցի, դուն գացիր Պոլիս, Սկիւտար, յիշեցիր սերունդը որ չկայ: Ահաւոր էր տառապանքդ ի տես արեւմտահայութեան նահանջին, արեւմտահայութեան վախճանին: Նեղուեցար, որ չէի արտատպած «Մարմարա»ի մէկ փոքրիկ գրութիւնը նուիրուած Սկիւտարի: Չէի տեսած ու ըսիր անմիջապէս. «Գնա՛ սենեակս, դարանը բաց, վերը, աջին, գիրքերու վրան պահած եմ»: Զարմացած երեսդ նայեցայ, քիչ մը ժպտեցար, դուն ալ ուրախ՝ որ յիշողութիւնդ իսկ չէր դաւաճանած: Յանկարծ աղէկնալ ուզեցիր, դուն որ օրերէ ի վեր մահ կը բաղձայիր, «Ըսելիք ունիմ, գրելիք ունիմ» ըսիր յուզուած, անշարժ ձեռքդ ցոյց տալով:
Ուզեցի մէկ մխիթարել ու շատ ձախաւեր բան մը ըսի. «Աժա՛ն ազատեցար»: Շշմած նայեցար ու հարցական ըսիր. «Աժա՞ն ազատեցայ»:
Դժուար է խելացի խօսք մը ըսել սիրելի անբուժելի հիւանդի մը, բայց այսքան յիմարութեան չէի սպասեր: Անմիջապէս փորձեցի կացութիւնը փրկել, աւելցնելով. «Անշո՜ւտ, խելքդ գլուխդ է, յիշողութիւնդ տեղը, լաւ կը խօսիս, գիտե՞ս ընդհանրապէս կաթուած ունեցողները զուրկ են այս ամբողջէն»: Անմիջապէս վերագտար շահնուրեան հիւմուրդ ու ըսիր. «Ես ատանկ ապուշութիւն կընէի՞»:
Վարորդը կրկին ընդմիջեց մեր լուռ խօսակցութիւնը: Բացակայ էի, երբ մարդը սկսաւ կրկին հարցումներ ընել: Առիթ էր, կ՛ուզէր «զարգանալ» ու վերադարձին պատմել իրեններուն. «Գիտէ՞ք, Հայաստան մը կայ եղեր, հոն Կովկասի մէջ, թուրքերը բոլոր հայերը չեն կրցեր ջարդել, անոնց կէսը դուրսն է, կէսը ներսը, գրագէտ ալ ունին եղեր, որ ոչ միայն հայերէն, այլեւ ֆրանսերէն ալ կը գրէ»:
Ամէն հա՛յ Սփիւռքի մէջ, պարտի շալկած տանիլ իրեն հետ հայոց պատմութիւն: Ի՞նչ հասկցաւ չեմ գիտեր, կարեւոր ալ չէ, մարդուն խօսեցայ Երեւանէն, Սեւանէն, բայց նաեւ՝ Անիէն ու Աղթամարէն, եւ չմոռցայ Արարատը: Ու չմոռցայ «Մեր Հողերը»: Յետոյ կրկին լռեցի, հասկցուցի, որ զիս թողու քեզի հետ ու չխանգարէ մեր վերջին հանդիպումը:
Ես կրկին ետ կ՛երթայի, Ֆրեժիւսի հիւանդանոցը: Կ՛ըսէիր թէ նոր գրութիւն մը կը պատրաստես, որ արդէն գրած ես միտքիդ մէջ: Խորագիրն է «Բացիկներ», «չորս հատ են, կարճ», ըսիր ու պատմեցիր առաջինը: Մե՜ղք որ չկրցար գրել: Յետոյ յանկարծ, կրկին ընկճուեցար ու տխուր, շա՜տ տխուր բաներ ըսիր, «Ի՜նչ աղէկ կ՛ըլլար, զիս դագաղը դնէիր ու վաղը հետդ տանէիր»: Ահա, դրեր եմ դագաղը ու կը տանիմ:
Այնքա՛ն արագ կ՛երթար կառքը, այնքա՜ն պարապ էր ճամբան, որ կանուխ հասանք Փարիզ: Մեռելատան պաշտօնեաները մեզի կը սպասէին եկեղեցւոյ դուռը ժամը երեքուկէսին, ու մենք Փարիզի դուռը հասանք ճիշդ 12ին: Վարորդը շուարած երեսս նայեցաւ. «Ի՞նչ պիտի ընենք, հիմա»։ Ես ալ շուարեցայ ու յանկարծ որոշեցի վերջին անգամ մը քեզ խմբագրատուն տանիլ: Այնքա՜ն կը սիրէիր խմբագրատունը, որ վստահ էի որ գոհ կ՛ըլլաս: Հասանք խմբագրատուն ու հոն մնացինք շուրջ երկու ժամ: Յետոյ գացինք եկեղեցի:
Ճիշդ երկու ամիս առաջ, քիչ մը աւելի, երբ Փարիզ էիր, կրկին եկեղեցի գացած էինք, այդպէս փափաքած էիր, Հոգեգալուստի այդ առաւօտը, երբ ես կը պատրաստուէի գնումի երթալ: «Եկեղեցի՛ տար զիս», ըսիր: Ու գացինք: Շատ կանուխ էր, ու եկեղեցին գրեթէ պարապ: Շատ տխրեցար, պատարագը չէր սկսած ու տժգոյն ժամերգութիւնը գէշ ազդեց վրադ: Յանկարծ «մեկնի՛նք» ըսիր, ու մեկնեցանք: Փորձեցի արդարացումներ գտնել, ըսել թէ ժողովուրդը ուշ կու գայ: Չէիր կրնար համոզուիլ, պարզ է, վասնզի գիտէիր, աւելի քան որեւէ մէկը, թէ երբ եկեղեցիներն ալ կը պարպուին…
Այլեւս հանգիստ ես հիմա: Քանի մը տարի առաջ, վարանումով ուզած էիր հասկնալ ինձմէ թէ արդեօք Սեն Ռաֆայէլի գերեզմանատունը կը թողո՞ւմ քեզ: Երբ կատակելով պատասխանած էի. «Ո՛չ, սիրտդ կը նեղուի, գիտես Փօլ Ֆոռի խօսքը‘ Փեռ-Լաշեզ կ՛ուզեմ թաղուիլ, որովհետեւ հոն է, որ ամէնէն շատ ծանօթ ունիմ, քեզ Փեռ Լաշեզ կը տանիմ»: Սիրտդ հանգստացաւ այլեւս: Աւելի առաջ, երբ Փարիզ եկած էիր, գարնան օր մը ուզած էիր այցելել: Գացած էինք նախ Շ.ին (հիմա Շ.երուն) շիրիմին, ապա Անդրանիկին, Վլիւարին եւ Ֆետերերներու Պատը:
Մեռելոց է այսօր, Շահնուր, ու ես գերեզման պիտի չգամ: Թոյլ կու տա՞ս որ ըսեմ՝ զիս կը հասկնայ այն մարդը, որ երբ իր առջեւը նայի, կը տեսնէ նոյն բանը՝ փոս մը:
Ու նամակս կը վերջացնեմ, ինչպէս անցեալին, հայերէն աննման բառով մը, որ երբեք այսքան իմաստ չէր ունեցած ինծի համար՝

Կարօտով՝
Արփիկ Միսաքեան
1974, Նոյեմբեր 1

* Շահնուրի գրած վերջին յօդուածը, Յարութիւն Կոստանդեանի գրականութեան վերլուծական մը, հրատարակուած մահուընէ երեք օրեր առաջ (Ա.Գ.)
** Յարութիւն Կոստանդեան, Զուլալ Գազանճեան, Բաբգէն Պոտոսեան եւ Կարօ Փօլատեան
(Ա.Գ.)

ՅԱՍՄԻԿ ՏՕՆԱՊԵՏԵԱՆ

Ապագայ առաջնորդներու փոխանակման (FLEX) ծրագիրը կը հովանաւորուի Միացեալ Նա-հանգներու կառավարութեան կողմէ: Ծրագիրը նախատեսուած է նախկին ԽՍՀՄի 10 հանրապետութիւններու՝ ներառեալ Հայաստանի դպրոցական աշակերտներու համար: Այս շրջագիծով աշակերտներուն կրթաթոշակ կ՛ապահովուի ուսուման մէկ տարեշրջանը ԱՄՆի մէջ անցընելու համար: Մասնակիցները կը մնան ամերիկեան հիւրընկալող ընտանիքներու մօտ եւ կը յաճախեն ամերիկեան դպրոց: Ծրագիրի շրջանաւարտները ապա կը սկսին աշխոյժօրէն մասնակցելու համայնքային կեանքի իրադարձութիւններուն:
Եւ ահա, Սեպտեմբեր 3-6 Հայաստանի, Վրաստանի եւ Ատրպէյճանի ՖԼԵՔՍ ծրագրի 45 շրջանաւարտներ մասնակցեցան Հարաւ-կովկասեան FLEX-Ability աշխատաժողովին: Աշխատաժողովի նպատակն էր շրջանաւարտներուն տալ հմտութիւններ եւ գիտելիք՝ մասնագիտութեան զարգացման, անգլերէն լեզուի դասաւանդման եւ ընկերային մետիայի ոլորտի մէջ: Անոնք նաեւ սորվեցան նախագիծներ կազմել, որոնք յետագային կ՛իրականացնեն ի-րենց համայնքներուն մէջ:
Աշխատաժողովէն բացի մասնակիցները ժամանակ ունեցան նաեւ իրարու իրենց ազգային պարերը սորվեցնելու: Ահա այդ ժամանակ էր, որ մասնակիցները հասկցան, թէ որքան նման ու միաժամանակ որքան տարբեր են իրարմէ:
«Մեր ազգերը կարծես երեք խնձորներ ըլլան. մէկը կանաչ է, միւսը կարմիր, միւսն ալ դեղին: Անոնք կրնան տարբեր համեր եւ գոյն ունենալ, բայց անոնք բոլորն ալ նոյնն են», կը կարծէ ատրպէյճանցի մասնակիցներէն մէկը:
Հայաստանցի մասնակից Նունէ Յարութիւն կը փաստէ. «Ծրագիրը ինծի օգնեց կոտրելու բոլոր կարծրատիպերը: Մենք՝ վրացի կամ ատրպէյճանցի, մեր հասակակիցներու հետ չենք շփուիր, մեր հիմնական տեղեկատուական աղբիւրը մետիան է, որ մեծ մասամբ լցուած է խեղաթիւրուած լուրերով: Նման ծրագիրները կ՛օգնեն հասկնալու ու պատկերացում կազմելու, թէ սահմանէն այն կողմ իմ հասակակիցը արդեօք նո՞յն կեանքով կ՛ապրի՝ ինչ որ ես»:

«Ակօս»