ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԵՒ ՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԸ ԴԷՄ ԱՌ ԴԷՄ

ԳՐԻԳՈՐ ԵՊՍ. ՉԻՖԹՃԵԱՆ

 Վերոյիշեալ երկու բառերը ինչքան ալ ոմանք իրարու հետ շփոթեն, սակայն տակաւին տարբերութեան հսկայ պատով մը անոնք իրարմէ կը զանազանուին: «Խորագէտ» բառը պիտի գործածէր Յիսուս, պատուիրելով իր հետեւորդներուն խորագէտ ըլլալ օձերու պէս, սակայն ի պահանջելու հարկին ըլլալ նաեւ միամիտ՝ աղաւնիներու նման:

Առօրեայ կեանքը իր բոլոր երեսներով՝ ընտանեկան, ընկերային, աշխատանքային, նոյնիսկ կրօնական ու քաղաքական իր խմբաւորումներով, դժուարին եւ բարդ իրավիճակ մը կը պարզէ ներկայիս: Ընտանիքը, որ ամէնէն սեղմ ու հարազատ յարկն է, մեզի այնպէս կը թուի, թէ անկեղծագոյն միջավայրն է: Սակայն հոն եւս կը հանդիպինք դժուարութիւններու, որոնք երբեմն անլուծելի մնալով վերջնական «լուծում»ներու կը յանգին՝ խզումի այլընտրանքով: Ուրեմն, անձնական հաշիւներ, կողմնակցութիւններ, շահադիտական մօտեցումներ եւ սեփական քաղաքականութեան յատուկ նախասիրութիւններ պատճառ կը հանդիսանան, որ ամէնէն նեղ միջավայրէն եւս անկեղծութիւն բացակայի:

Խորամանկութիւնը, Յիսուսի մտածողութեան իսկ բառով՝ խորագիտութիւնը, դրական կենցաղակերպ է, երբ նախազգուշական բոլոր միջոցները ձեռք առած, մարդ իր կեանքը կ՛ապրի այս աշխարհի բազմագոյն իրականութեան մէջ: Այս բառին աւելի մեղմ կամ «քաղաքակիր»չ իմաստ եթէ ուզենք տալ, կրնանք զայն անուանել «Շրջահայեցութիւն»: Թէ ի՛նչ կ՛անցնի կը դառնայ շրջապատիդ մէջ քու անձիդ նկատմամբ, պէ՛տք է տեղեակ ըլլաս: Այլապէս, ստախօսներ, զրպարտողներ, նախանձորդներ ու բամբասողներ ոջիլի պէս կը վխտան շուրջդ ու առանց գիտութեանդ նաեւ գլխուդ մազերուն մէջ կը բնակին եւ կը սնանին անոնց արմատները կրծելով, օր մը քեզ իրենց նման ճաղատ դարձնելու համար: (Կ՛ըսեն թէ ոջիլները ճաղատ կ՛ըլլան): Գլխուդ կնտանալէն (ճաղատ դառնալէն-Խմբ.) ետք ալ իմաստ չունի ոջիլի դէմ տեսակաւոր հականեխիչներ գործածելու փութաջանութիւնդ: Ճիշդ ժամանակին պէտք է գործածես զանոնք, որպէսզի յետոյ քերուըտուքով չտանջուիս, ո՛չ ալ եղունգներդ քերծես ու մաշեցնես, քերելով գլուխդ, ոջիլները հեռացնելու ապարդիւն փորձեր կատարելով:

Վերոյիշեալ պատկերաւոր փոխաբերական բացատրութիւնը անոր համար էր, թէ խորագէտ կամ խորամանկ ըլլալը այս կեանքին մէջ, նախազգուշութիւն մըն է, կամ շրջահայեցութիւն, ապահով անցնելու համար առօրեայ կեանքի ճանապարհէն:

Այս ճամբէն սակայն ոմանք շեղելով, յանկարծ կը յայտնուին ուրիշ «գաղտնի» արահետի մը մէջ, որ այս պարագային խաբեբայութիւնն է: Գաղտնի արահետ է այս, որովհետեւ խաբեբան մայր ճամբուն վրայէն բնա՛ւ չի քալեր, այլ կը նախընտրէ մութ ու խոնաւ փողոցները, ներքին անտեսանելի անցքերը, տուներուն եւ պողոտաներուն ետեւի թաղերը, ուր շատ երթեւեկութիւն կամ անցուդարձ չկայ:

Խաբեբայութիւնը եթէ ոմանց համար հոմանիշ է խորամանկութեան, մենք պիտի ըսենք, թէ անոնք չարաչար կը սխալին: Մինչ խորամանկութիւնը ինքնապաշտպանողական նախազգուշութիւն մըն է, անդին խաբեբայութիւնը անձէն բացի, նաեւ դիմացինին համար վնասակար ունակութիւն մըն է: Մեր կողմէ ի գործ դրուած խորամանկութիւն մը կրնայ թերեւս մեր բարիքին ծառայել, սակայն խաբեբայութիւնը ի՛նչ աստիճանի վրայ ալ գործադրուի, անպայման վնասաբեր պիտի ըլլայ:

Երկու պատկերներ պիտի տանք, աւելի յստակ դարձնելու համար մեր մտածումը: Խորամանկութիւնը «ցանկապատ» մըն է, զոր մեր ձեռքերով մեր շուրջը կը քաշենք, արգիլելով օտար մարդոց ներս թափանցելու համարձակ կամ գաղտնի փորձերը: Մինչ խաբեբայութիւնը «թակարդ» մըն է, զոր կը լարեն անպայման մէկը բռնելու նպատակով: Թակարդին բարի տեսակը չկայ, ո՛չ ալ անոր նպատակը բարի կրնայ ըլլալ: Մարդիկ կենդանիներուն համար թակարդ լարելէ աւելի, կը սիրեն իրարու համար թակարդներ լարել խօսքով կամ գործով, որուն հիմը եթէ խաբեբայութեամբ կը դրուի, հետեւանքը միշտ չար ու կործանարար կ՛ըլլայ:

Կրթական հաստատութեան մը պատասխանատուն իր առօրեայ փորձառութենէն պատմելով, ուրախութիւն կը յայտնէր մեր նոր սերունդին խորամանկ կամ խորագէտ դաստիարակութիւն ստանալուն: Ան կ՛ըսէր, թէ ուսուցիչ մը դեռ շատ մատղաշ իր աշակերտներէն մէկը պատժելու համար կ՛ուղարկէ իր գրասենեակը: Իսկ ինք՝ խրատելով դաստիարակելէ ետք, քաղցրեղէն մը կու տայ անոր ու ետ կը ճամբէ դասարան: Միջանցքին մէջ նոյն աշակերտը հանդիպելով իր մէկ ընկերոջ, կը յայտնէ, թէ քաղցրեղէն ստացած է իբրեւ «պատիժ»: Այս անգամ, անոնք միասնաբար կ՛ուղղուին պատասխանատուին գրասենեակը, եւ քիչ առաջ «պատժուող» աշակերտը ներկայացնելով իր ընկերը, կ՛ըսէ թէ այն ալ չարութիւն ըրած է, ուրեմն կ՛առաջարկէ, որ այն ալ «պատժուի» քաղցրեղէն ստանալով…

Ահա թէ ինչպէս ուշիմ ու «խորագէտ» են մեր նոր սերունդի զաւակները, մանկական խորամանկութիւն ցուցաբերելով: Ասիկա ո՛չ թէ մտահոգութիւն, այլ՝ ուրախութիւն կը պատճառէ մեզի: Մեր հայրերը անցեալին ոչխարի նման քշուեցան, կոտորուեցան, հազար անգամ խաբուեցան, խաբեբայական ծրագիրներէն անտեղեակ մնացին, որովհետեւ խորագէտ չէին: Անոնք իրենց հաւատարմութեան եւ միամտութեան զոհ գացին: Միամտութեան կողքին պէտք է նաեւ խորագիտութիւնը ուսանինք ազգովին, արժանապատիւ շարունակելու համար ապրիլ մեր հաւաքական եւ անհատական կեանքը այս աշխարհին մէջ:

Երեխայանալու պէտք չունինք դարձեալ խորագիտութիւն ուսանելու համար: Կեանքը եւ մեզ շրջապատող մարդիկ պէտք է մեզ դաստիարակեն ամէն օր, որովհետեւ աշխարհը իր անհաւասարակշիռ քաղաքականութեամբ, իսկ մարդիկ իրենց փոքրոգի խաբեբայութեամբ ամէն վայրկեան կրնան «ուսուցում»ներ կատարել մեզի: Խորամանկ կամ խորագէտ եթէ չըլլանք, կեանքի այդ «դասաւանդութիւն»ներէն ո՛չ մէկ բառ կը հասկնանք: Իսկ եթէ սորվինք այս ճիւղը ու մասնագիտանանք անոր մէջ, անպայման պիտի տեսնենք, թէ ինչպէս խաբեբաները իրենք պիտի բռնուին, իրենց լարած թակարդներուն մէջ, եւ չորս ոտքերով, ճարպիկ ու փորձառու աղուէսներու պէս:

Խորամանկ, խորագէտ՝ այո: Սակայն խաբեբայ՝ ո՛չ: Ահա կեանքէն եկող իմաստութիւնը:

ԵՐԵՒԱՆ, «Արմէնփրէս».– Հայաստանի Գրողներու միութենէն յայտնած են, որ մահացած է գրող, լրագրող, թարգմանիչ, թատերագէտ, միութեան անդամ Սվետլանա Աւագեան. անոր հոգեհանգիստը տեղի ունեցած է 7 Մարտին, իսկ թաղումը պիտի կատարուի 8 Մարտին։

Ան ծնած է 1935ին, Թիֆլիս: Աւարտած է Երեւանի պետական համալսարանի բանասիրական կաճառի ռուսական բաժինը: Երկար տարիներ աշխատած է համալսարանի հրատարակչութեան մէջ՝ որպէս աւագ խմբագիր: Միաժամանակ աւարտած է Մոսկուայի Հրատարակչութիւններու հիմնարկի բարձր որակաւորման դասընթացքը: Ս. Աւագեանի թարգմանութիւններուն շնորհիւ ռուս ընթերցողը ծանօթացած է հայ ժամանակակից գրողներու ստեղծագործութիւններուն, որոնք լոյս տեսած են ռուսական տարբեր հանդէսներու, նաեւ «Լիտերատուրնայա Արմէնիա» ամսաթերթին մէջ, ինչպէս նաեւ՝ առանձին գիրքերով: Հանրապետական թերթերու մէջ տպագրուած են անոր ստորագրութիւնը կրող եւ հայ արուեստագէտներու նուիրուած բազմաթիւ յօդուածներ, ակնարկներ, հարցազրոյցներ: Հրատարակած են նաեւ «Ակնթարթներ Եւ Յաւերժութիւն», «Մենակութիւն», «Տարբեր Ճակատագրերում», «Միայն Տասը» յուշագրութիւնները: 2010ին ան արժանացած է Հայաստանի Գրողներու միութեան եւ Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածինի «Կանթեղ» թարգմանական մրցանակին:

ՀԱՄԲԻԿ ՊԻԼԱԼԵԱՆ   

Երբեմն դառն ճակատագիրի հեգնանքը իր հետ կը բերէ բարեբեր հովիկ մը, որ իր կարգին կը սփոփէ մեզ՝ դառնակսկիծ վիճակներէ պահ մը հեռու մնալու, ստեղծելու եւ ըստ այդմ շարունակելու մեր կեանքը:

Նման յայտնութիւն մը հանդիսացաւ վերոնշեալ գիրքին հեղինակը՝ Լալա Միսկարեան-Մինասեան, որուն սրտամօտ եւ հոգեգրաւ գրիչին հայ ընթերցասէր հասարակութիւնը ծանօթացաւ հայ մամուլի էջերէն, երբ ան սկսաւ Սուրիոյ պատերազմի ահաւորութիւնը օրագրելու:

Այո՛, օրագրել ամբողջ ժողովուրդի մը ապրած դժոխային օրերն ու ամիսները, տարիները: Օրագրել երկիրի մը մէջ պատահած քանդումները, անասելի վայրագութիւնները, բարբարոսութիւնները եւ մասամբ նորին:

Մեզի՝ լիբանանահայերուս համար այդքան ալ նորութիւն չեն նման արհաւիրքներ, գազանային պատկերներ եւ աւերումներ:

Այդուհանդերձ, գիրքը կը կարդացուի մեծ հետաքրքրութեամբ, որովհետեւ հեղինակը սոսկ դիպաշարերու նկարագրութիւն չէ որ կ՛ընէ, այլ կ՛ուզէ յաւերժացնել դառնութեամբ յագեցած պահը, վայրկեանը, ապրումը, զգացումը, մէկ խօսքով՝ Լալա Միսկարեան-Մինասեան իր մորթին վրայ զգալէ, նեարդով ապրելէ եւ իր յուզական աշխարհէն անցընելէ ետք է, որ սպիտակ թուղթին կը յանձնէ իր մտորումները:

Եւ այսպէս, հեղինակը խոհական արտայայտութեամբ, վճիտ լեզուով, միտքի ներդաշնակութեամբ, առանց աւելորդաբանութեան կամ անտեղի յուզականութեան ան մեզի կը ներկայացնէ պարտադրուած պատերազմի մը ահագնութիւնը:

Հատորը վիպերգութիւն մը չէ, հակառակ այն իրողութեան, որ հեղինակը ունի գրական-գեղարուեստական շունչ, մտաւորական կազմաւորում եւ արարելու ներքին մղում:

Լաւ է, որ հեղինակը օրագրութիւնը զերծ պահած է թուականներու միօրինակութենէն, աւելի լայն հորիզոն մը տալով մտորումներու այլազանութեան եւ տարողութեան:

Լալա Միսկարեան-Մինասեան իր օրագրութիւնը համեմած է նաեւ տարբեր ստորոգելիներով: Ան պատերազմի արհաւիրքի մը մէն մի պատկերը կը զուգորդէ քաղաքական խօլ մրցակցութիւններու, հոգեկան վիճակներու, անորոշութիւներու եւ կենցաղային առօրեայ դժուարին ու անտանելի պահերու:

Տակաւ շարունակուող պատերազմի ահագնագոռ կացութեան առընթեր, հեղինակը շատ անգամ զուարճախօս է, լաւատես, հիւմըրով լեցուն, բնութեան բարիքներուն երկրպագուն, ժպիտով կ՛ուզէ դիմակայել խաւարն ու մութը, անօթութիւնն ու  զրկանքները, քանդումն ու սպանդը:

Անոր գրիչը պատկերաւոր է. դիպաշարերու անցման փուլերուն կը փորձէ անդրադարձ կատարել պատմական դէպքերու, անձերու, նոյնիսկ Ազնաւուր կը յիշէ, եւ կու տայ իր վերլուծութիւնները՝ մեկնելով իր շուրջը գտնուող կացութիւններէ եւ թշուառ իրականութենէ:

Հեղինակը կ՛ապրի պատերազմի մորմոքը, յուսահատութիւնն ու ցաւալի վիճակները, սակայն առանց կորսնցնելու ապագայակերտի իր համոզումները: Ան կը վկայակոչէ իր հայրենակիցներու ապրած կսկիծն ու անասելի դժուարութիւնները, գաղթականական վիճակն ու մահուան սպառնալիքները, մտասեւեռումներն ու հաւաքական մեր ճակատագիրը:

«Սուրիական Օրագրութիւն» հատորը կենդանի յուշարարն է գաղութահայ մեր կեանքի կենսագրութեան, դժուարութիւններուն եւ հեռանկարներուն:

Հայ ընթերցողը իր երախտագիտութեամբ կու գայ քաջալեր հանդիսանալու հեղինակի յանձնառու կեցուածքին եւ կատարած յոյժ գնահատելի մտաւորական աշխատանքին:

Հատորը խմբագրած է տոքթ. Արմենակ Եղիայեան, կը բաղկանայ 374 էջերէ: Գեղատիպ է եւ ներկայանալի: Հրատարակուած է «Գէորգ Մելիտինեցի» գրական մրցանակի կողմէ, Անթիլիաս, 2016ին:

ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

Երեւանեան ամէն փողոց ունի իր «ձայնը», իր ոգին: Հրապարակին մօտ, Հիւսիսային պողոտայէն ոչ շատ հեռու, Արամի փողոցին վրայ, անիկա խաչքարներ քանդակող վարպետ Վարազդատ Համբարձումեանի երկխօսութիւնն է տուֆ քարին հետ, լեզու գտած՝ մուրճի, պողպատ «մատիտ»ի եւ հատիչի շարժումներով:

Փոքրիկ խնդրանքի մը համար կը մօտենամ անոր. յաւերժութեան նշան մը՝ 12 ճառագայթներով: Երբ ան կը սկսի «քարի դարէն մնացած» իր գործիքներով աշխատելու, դժուար չըլլար տեսնել, թէ այդ գործը, վարպետին խօսքով, «զրոյց ա պապերի հետ, զոհաբերութիւն ա, դաստիարակութիւն ա, մեր ազգի դիմագիծն ա: Նախասահմանուած մի բան ա, որ ի վերուստ Աստուած տուել ա մեզ»:

Քանդակը տարբեր տեսանկիւններէն դիտելու, եւ ծխելու, համար վարպետին տուած ընդմիջումները առիթ կու տան, որ զրուցենք հայկական քանդակագործութեան եւ անոր փառաւոր դրսեւորումներէն մէկուն՝ «բարաւոր»ներու մասին:

– Պարոն Վարազդատ, հայկական միջնադարեան եկեղեցական ճարտարապետութեան ամէնէն տեսարժան եւ թանկագին տարրերէն մէկը չէ՞ «բարաւոր»ը. մուտքի դռներու, պատուհաններու վրայ հորիզոնադիր, աղեղնաձեւ կամ կամարաձեւ քար, վերնասեմ, դռնագլուխ կամ շեմագլուխ, որ կը վերցնէ բեռը: Հայկական ճարտարապետութեան մէջ մեծ մասամբ կիսաբոլոր եւ միակտուր քար է անիկա:

– Պարոն ստուգաբանութիւն, բարաւորը բարձրարուեստ է դառնում, երբ քանդակագործ-ճարտարապետը, որոշում է ստեղծել ցցուն բարձրաքանդակ կամ մակերեսին հաւասար հարթաքանդակ նկարներ: Բարաւորների սքանչելի օրինակներ դուք կը տեսնէք յայտնի վանքերի մօտ. դիտեցէք Յովհանավանքի բարաւորը, որ զարդարուել է «Իմաստուն Եւ Յիմար Կոյսեր» առակի վրայ ստեղծուած բարձրաքանդակով, եզերուած՝ ութաթեւ աստղերով եւ բուսապատկերներով: Աւան համայնքի այժմ խոնարհուած Ծիրանաւոր եկեղեցու արեւմտեան մուտքի վերեւ՝ ներսից, իբրեւ բարաւոր ագուցուել է Ք.Ա.  երկրորդ, երրորդ հազարամեակից մնացած խոշոր մի վիշապաքար: Իսկ Գոշավանքի Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ փոքր եկեղեցին ունի ծաղկաքանդակներով պատուած բարաւորներ:

– Բարաւորները ոչ միայն իրենց զարդաքանդակներով, այլ նաեւ արձանագրութիւններով կը հարստացնեն շքամուտքը: Յայտնի չէ, թէ ո՛ւր հնարուած է եւ առաջին անգամ ո՛ր շէնքի մէջ գործածուած, բայց ստոյգ գիտենք, թէ որպէս բառ «բարաւոր»ը զուտ հայկական չէ, եւ անոր բուն իմաստը չունի արուեստագէտի մը հովերը:

Հիւսիսային պահլաւերէն փոխառութիւն է «բարաւոր» բառը, որուն մէկ տարբերակն է «բարապար»ը: Ըստ Հ. Աճառեանի, երկուքն ալ կը նշանակեն… դռնապան: Անոնց արմատն է «բար»ը, «dar» բառին գաւառական մէկ ձեւը, որ կը նշանակէ դուռ: Վերջինը կը տեսնենք «դարպաս» բառին մէջ. արքունի կամ իշխանական դուռ: Կ՛արժէ նաեւ յիշել, թէ մօտիկ անցեալին «բարապար» կը կոչուէին պատրիարքարանի դռնապանները, իսկ անոնց գլուխը՝ «բարապանապետ»:

– Պարոն ստուգաբանութիւն, հակառակ իր լեզուական օտար արմատներին, հայ վարպետները ստեղծել են բարձրարուեստ բարաւորներ, որտեղ կան հայկական հոգին, կերպարուեստի տոհմիկ աւանդութիւններ: Իսկ այդ բոլորը համախմբուած են Մոմիկի ստեղծագործութիւններում:

– «Վարդպետ» Մոմիկը, որ միեւնոյն ժամանակ քանդակագործ էր, խաչքարի վարպետ, մանրանկարիչ ծաղկող եւ գրիչ:

– Պարոն ստուգաբանութիւն, հայկական բարաւորների լաւագոյն մի օրինակ կայ Արենիի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցում, որի ճարտարապետն ու քանդակագործը Մոմիկն էր:

– Ուր, ան չորս առագաստներու վրայ քանդակած էր չորս աւետարանիչներու խորհրդանշան պատկերաքանդակները:

– Եկեղեցու արեւմտեան բարաւորի վրայ քանդակուած է Տիրամայրը, մանուկ Յիսուսը գրկում: Իրապաշտօրէն պատկերուած է Տիրամայրը, ժամանակի տարազով: Բարաւորի ամբողջ մակերեսը որթատունկի ոճաւորուած զարդաքանդակներ են: Իսկ եզակի է Նորավանքի Սուրբ Կարապետ եկեղեցու գաւիթի լուսամուտի բարաւորը: Ճակատակալ այդ քարի կենդրոնում՝ Հայր Աստուածն է, մարդու կերպարանքով, տպաւորիչ դիմագիծերով, փառահեղ մորուքով, խոշոր, նշաձեւ աչքերով եւ գանգուր մազերով: Բարձրացած աջ ձեռքին Յիսուսի խաչելութեան տեսարանն է, Սուրբ Կոյսով, Յովհաննէս աւետարանիչով եւ Դանիէլ մարգարէով: Ձախ ձեռքում կայ Ադամի գլուխը, Սուրբ Հոգին՝ իջնող աղաւնու տեսքով: Այս բարաւորը աննախադէպ է:

– Որովհետեւ, միջնադարուն մեր մօտ ընդունուած սովորութիւն էր Հայր Աստուածը պատկերել իր խորհրդանշաններով. աջ ձեռք կամ՝ լոյսի շող:

– Նոյն վանքի մէջ կայ, թերեւս խաչքարերի ամէնից փոքրը, ամէնից պարզը… Սա Մոմիկի խաչքար-մահարձանն է: Իսկական արհեստաւորը համեստ պիտի լինի…

«Յաւերժութեան նշան»ը վերջացած է: Վարպետը լրագրի մը թերթին կը փաթթէ զայն:

– Ի՞նչ կ՛արժէ… կը հարցնեմ:

Ծիծաղով կը պատասխանէ.

– Մենք հիւրերից պատուէրներ չենք ընդունում… Մենք անում ենք հոգուց բխած գործեր:

Յ. Գ.

Վ. Համբարձումեան UNESCO-ի կողմէ ճանչցուած է որպէս հայկական խաչքարաշինութեան արուեստի ներկայացուցիչ:

ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԵՒ ՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԸ ԴԷՄ ԱՌ ԴԷՄ

ԳՐԻԳՈՐ ԵՊՍ. ՉԻՖԹՃԵԱՆ

 Նախախնամութեան ուժի եւ աստուածային տնօրինումներու հանդէպ հաւատքի տկարութիւնը համատարած երեւոյթի վերածուելու սկսեր է: Երեւոյթ մը, որուն մասին անդրադարձեր էր Յիսուս իր քարոզութեանց ընթացքին: Մեծ Պահոց Կիրակիներէն՝ Դատաւորի Կիրակիին զուգադիպող Ճաշու Աւետարանի հատուածին մէջ կը գտնենք Յիսուսի նշանաւոր այն խօսքը, ուր կ՛ըսէ. «Երբ մարդու Որդին գայ, արդեօ՞ք հաւատք պիտի գտնէ երկրի վրայ» (Հմմտ Ղկ 18.8):

Աշխարհի զարգացման արագավազ ընթացքին բերումով, ոմանք շատ բնական կը համարեն մարդոց հաւատքին տկարացումը: Արհեստագիտութեան զարգացումը, անջրպետի հետազօտութիւններու այնքան մանրակրկիտ ուսումնասիրութիւնները եւ գիտնականներուն կատարած նորանոր գիւտերը պատճառ կը դառնան, որ մարդիկ շատ ժամանակ չտրամադրեն այլեւս հաւատքին ու կրօնքին՝ անզգալաբար հեռանալով եկեղեցիէն:

15ամեայ պատանի մը, գիտութեան իր դասատուին հեղինակաւոր կարծիքները կը կրկնէր տան մէջ թութակաբար, բնա՛ւ պատրաստ չըլլալով լսելու իր բարեպաշտ մօր եւ ծխատէր քահանային Աստուածաշնչական բացատրութիւնները, որոնք հեքիաթներու ամփոփումներ կը թուէին ըլլալ իրեն համար: Վերջապէս, այդ ուսուցիչը օրինակներ կը բերէր ու կը հիմնաւորէր իր ըսածները, իսկ կրօնքը, ըստ իրեն, անբաւարար էր, համոզել կարենալու համար զինք եւ, ինչպէս ինք կ՛ըսէր, չէր կրնար հիմնաւորուած պատասխան տալ իր հարցադրումներուն: Երեխան չէր կրնար այդ պահուն մտածել, թէ իր այդ ուսուցիչն ալ հազարաւոր այլ հարցումներու պատասխանները չէր գիտեր, ո՛չ կեանքի եւ ո՛չ ալ մահուան խորհուրդներուն մասին, իսկ անոր գիտցածն ալ, միլիառներու մէջ թերեւս մէկ ալ չէր:

Ոմանք այն կարծիքին են, թէ հաւատքի խնդիրը «տարիքի հարց» է: Այսինքն, որոշ տարիք մը թեւակոխելէ ետք մարդ կը սկսի տարբեր մտածելու: Օրինակ, ժառանգական խնդիր ունեցող ծերունի մը, որ իր եղբօր զաւակներուն հետ դատական բարդ դրութեան մէջ էր, բնականօրէն սկսաւ մտածելու «միւս աշխարհ»ին մասին, տատանելով իր առած նախկին միակողմանի որոշման վրայ: Ի վերջոյ, այս աշխարհի հարստութիւնը այստեղ պիտի թողուր ան, իսկ միւս աշխարհին մէջ իր ունենալիքին մասին դեռ բան չէր գիտեր, որովհետեւ անորոշութեան մէգով պատուած էր իր միտքն ու հոգին: Սակայն իր տարիքին քառորդը կամ կէսը եղող մարդիկ նոյն ձեւով չեն մտածեր, հարկա՛ւ: Անոնք դեռ երկա՜ր ճամբայ ունենալով կտրելիք, կ՛ուզեն անպայման աւելի՛ շահաւոր դուրս գալ նման իրադրութեանց մէջէն:

Հաւատքը, սակայն, տարիքի խնդիր չէ՛: Վերոյիշեալ օրինակը ստիպողութիւն մըն է, որ բնական ընթացքով մարդս կը մղէ մտածելու մահէն ետք բացուող կեանքին մասին: Սակայն հաւատքը դաստիարակութեան խնդիր է, զոր մարդ կը սորվի հոգեկան արթնութեան սեփական փորձով: Ոմանք փոքր տարիքին արթնութեանը այդ փորձառութիւնը կ՛ունենան, խորապէս հաւատալով Արարիչի գոյութեան եւ Անոր նախախնամութեան: Իսկ ուրիշներ, վտանգի մը կամ փորձութեան մը մէջ իյնալէ ու ելլելէ ետք միայն արժէքը կ՛իմանան Աստուծոյ նախախնամական հոգածութեան եւ հզօր պաշտպանութեան:

Մեր ապրած իւրաքանչիւր օր պարգեւ մըն է, տրուած մեզի: Տարիքի մէջ յառաջացած մարդիկ երբ առաւօտուն կ՛արթննան, փառք կու տան արեւը դարձեալ տեսնելնուն համար: Մանուկներ կամ երիտասարդութեան տարիքի մէջ գտնուողներ չեն անդրադառնար անշուշտ այս բացառիկ շնորհքին, երբ Աստուած օր մը եւս պարգեւելով, առիթ կ՛ընծայէ մեզի նախ փառաբանելու զԻնք՝ երկինքի եւ երկրի Տիրոջը, եւ ապա առիթ կ՛ընծայէ մեզի իրագործումներով լեցնելու մեր կեանքը: Երեխան քնանալէ առաջ չի՛ մտածեր, թէ յաջորդ առաւօտ կրնայ աչքերը չբանալ, այլ ընդհակառակը, բազմաթիւ ծրագիրներ առտու կանուխէն իրականացնելու երազով կը փակէ իր աչքերը: Սակայն տարեցը կը մտածէ այդ մասին ու փառք կու տայ առաւօտուն, որ Աստուած մէկ օր եւս պարգեւեց իրեն:

Այս շնորհքին արժէքը չիմացող մարդուն զարթումի պահուն, երբ հարց տաս, թէ ո՞վ արթնցուց քեզ քունէդ, անոր պատասխանը կ՛ըլլայ անսպասելիօրէն արհամարհական եւ Արարիչ Աստուծոյ հանդէպ նոյնիսկ ծաղրական.

_ Աքլորը,_ կը պատասխանէ ան:

_ Հապա՞ եթէ աքլորը սատկի…

_ Զարթուցիչին ահազանգը,_ կ՛ըսէ ան, նոյն անտարբերութեամբ:

Ո՜վ ողորմելի եւ խեղճուղեղ արարած: Դուն՝ որ ապշած կը մնաս այսօրուան արհեստագիտութեան խելայեղ վազքին դիմաց: Դուն՝ որ ձեռքէդ վար չես դներ բջիջային «իմաստուն» հեռաձայններու ընկալուչները, միշտ վազելով անոնցմէ ամէնէն արդիականին ետեւէն: Դուն՝ որ համակարգիչներուն կատարելագործուածները շուտով ձեռք բերելու ճիգ չես խնայեր, ինչպէ՞ս կրնաս անգիտանալ Աստուծոյ գոյութիւնը, որ անոնց թուայնացման ծրագիրները կազմած մարդուն ուղեղ եւ իմաստութիւն, բանականութիւն եւ շնորհք պարգեւած է: Ան է որ ամէն առաւօտ քեզ արթնցնելով, կեանքին կը մղէ:

Ըսածիդ համաձայն՝ քեզ ար-թնցնող աքլորը կրնայ սատկիլ, ժամացոյցին բարդն ալ կրնայ դատարկուիլ եւ անոնցմէ կամ ամէնէն արդիականին մէջ ալ խանգարում յառաջանալով, անիկա եւս կրնայ անգործածելի դառնալ ու աղբաման նետուիլ: Սակայն աստուածային ժամացոյցը մի՛շտ պիտի հնչէ, ամէն առաւօտ, զարթուցիչէն աւելի հզօր ուժով, որուն զանգը մեր ականջներուն մէջ չի՛ հնչեր միայն, այլ մեր հոգիի պատերուն զարնուելով կ՛արձագանգէ: Նոյն զանգը, զոր ամէն առաւօտ կը լսենք ու կ՛արթննանք մեր քունէն, օր մը պիտի չլսենք սակայն, երբ վերջ գտնէ մեր այս երկրաւոր կեանքը: Սակայն, նոյն զանգը պիտի լսենք մեր երկրորդ կեանքին մէջ, երբ հաւատքով ննջենք եւ Աստուծոյ արքայութեան մէջ բանանք մեր աչքերը:

Այնտեղ աքլորին կանչը իմաստ ու նշանակութիւն պիտի չունենայ: Այն աքլորը, որ իր կանչով կը կարծէիր թէ քեզ կ՛արթնցնէ, ա՜յ անմիտ մարդ, սատկած պիտի ըլլայ վաղո՜ւց կամ մորթուելով կերակուրի վերածուած: Հանդերձեալին մէջ ինչպէ՞ս պիտի արթննաս, երբ երկրաւոր կեանքիդ մէջ սովորական աքլորի մը կանչին վստահած էիր կեանքդ, որ քեզ պիտի արթնցնէր, իսկ անոր բացակայութեան՝ զարթուցիչիդ:

Աննիւթեղէն աշխարհին մէջ, մարդուն շինած ժամացոյցները եւ իր առօրեայ կեանքին համար կարեւոր իրերը ո՛չ մէկ արժէք պիտի ներկայացնեն: Անոնք այս աշխարհին կարիքները հոգալու համար, մարդուն իսկ ձեռքով պատրաստուած առարկաներ են: Յաւիտենական յարկերուն մէջ անոնց կարիքը չունի մարդ: Ուստի, աքլորի կանչով կամ ժամացոյցին զարթուցիչ զանգով ար-թնցող եւ այդ առիթով անոնց գոյութեան «փառք տուող» մարդոց տեղը չէ՛ երանական այն կեանքը, որուն տենչով կը փակեն իրենց աչքերը աստուածավախ մարդիկ:

Մտածէ, թէ ի՛նչ պիտի ընես ժամանակներու աւարտին, երբ յոյսդ կապած ես շուտով փետրաթափ ըլլալով մորթուելու կամ սատկելու դատապարտուած աքլորին, ինչպէս նաեւ

(«Փախչիլ Չկայ, Հա…՜» Եւ «Ոսկեհոս Ջրվէժ» Հատորներու Ողջունահանդէսին)

ՍԱՐԳԻՍ ՄԱՀՍԷՐԷՃԵԱՆ

Մեծ են այն բանաստեղծներն ու գրողները, որոնց հոգին ու էութիւնը մշտահոս աղբիւր են, անոնցմէ բխող առուակներն ու գետակները կը հասնին ընթերցողներու սիրտերուն ու միտքերուն, անոնց բխումը անսպառ է, մինչեւ իսկ եթէ գրողը հրաժեշտ տուած է կեանքին ու անոր կեանքի շրջանէն ետք անցած են դարեր: Այդպէս են Նարեկացիներն ու Շնորհալիները, այդպէս են Մեծարենցները, Վարուժանները, Սեւակներն ու Թեքէեանները:

Այս փաղանգին մաս կը կազմէ նաեւ բանաստեղծ Ժագ Ս. Յակոբեան, որ կտրած է մօտաւորապէս մէկ դարու ճանապարհ, կենսունակ կերպով կը կանգնի մեր կողքին, եւ անոր գրիչէն բխող «Մշտահոս Ջրվէժ»ները կը շարունակեն ոռոգել Հայ գիրի անդաստանները: Ժագ Ս. Յակոբեան գրող մըն է, որ չի սիրեր հանգստեան կոչել գրիչը. որովհետեւ, ինչպէս նշեցինք, անոր հոգին ու միտքը մշտահոս աղբիւր են, զինք հանգիստ չեն ձգեր, այլ կը մղեն գրելու՝ ներաշխարհի գանձերուն բաժնեկից դարձնելու ընթերցողն ու շրջապատը: Այս ճշմարտութեան ապացո՞յցը. անոր գրիչին առատ բերքը վերջին տարիներուն, իբրեւ ուղղակի շարունակութիւն գրական վաստակի մը, որ սկիզբ առած է շուրջ 80 տարիներ առաջ ու զինք ստեղծագործելու կը մղէ նո՛յն հրայրքով, նո՛յն խանդով, աննահանջ նուիրումով, երիտասարդ կը պահէ զինք ու գրիչը:

Բազմագոյն է բանաստեղծին երանգապնակը: Ան ընթերցողին կը բաշխէ անձնական յոյզեր, յիշատակներ, փիլիսոփայական խոկումներ եւ աշխարհիկ ու հանդերձեալ կեանքի մասին խորհրդածութիւններ: Տիրապետող գիծեր են մայրենիին ու հայկական բոլոր արժէքներուն հանդէպ խոր սէրը, որ չի ներկայանար յաւուր պատշաճի արտայայտութիւններով, այլ իր էութիւնը կը մատնէ արտացոլող ապրումներ, զգացումներ, պատգամներ: Այս տարրերը բանաստեղծին հետ ծնած են եւ արտացոլացում գտած՝ բանաստեղծութեան անդաստանին մէջ իր առաջին քայլերէն ի վեր, մեր գրաւոր մշակոյթի պատմութեան մէջ պիտի ապրին ու զինք պիտի ապրեցնեն յաւիտեան:

Բանաստեղծին արժանիքները արտայայտութիւն գտած են անոր նորագոյն հատորներուն մէջ, որոնք կը կրեն «Փախչիլ Չկայ, Հա՜…» եւ «Ոսկեհոս æրվէժ» խորագիրները: Անոնք լոյս տեսան 2015ին, Ցեղասպանութեան 100ամեակի հանգրուանին, գործակցութեամբ Ազգային առաջնորդարանին, որ վերջին աւելի քան տասը տարիներուն հրատարակած է բանաստեղծին գործերէն աւելի քան 10 հատոր: Ընթերցասէր հասարակութիւնը այս գիրքերուն ծանօթանալու իւրայատուկ առիթ մը պիտի ունենայ Հինգշաբթի, 17 Մարտի երեկոյեան, Ազգ. առաջնորդարանի յարկին տակ, զոյգ հատորներուն ողջունահանդէսին, որ կազմակերպուած է Ազգ. առաջնորդարանի Մշակութային եւ դաստիարակչական յանձնախումբին կողմէ. գիրքերուն ներկայացումը պիտի կատարէ ծանօթ հրապարակագիր եւ գրող Գէորգ Պետիկեան: Ձեռնարկը կը հովանաւորէ առաջնորդ սրբազանը՝ Մուշեղ արք. Մարտիրոսեան, որ գրած է հատորներուն մուտքի խօսքը:

«Փախչիլ Չկայ, Հա՜…» հատորը հոգեւոր խորհրդածութիւններու շարք մըն է, գիծ մը, որ բանաստեղծին երանգապնակին մէջ հիմնական տեղ ունեցած է աւելի քան կէս դարէ ի վեր: Ցեղասպանութեան 100ամեակին նուիրուած իր մուտքի գրութեամբ, մտաւորական Ժագ Ս. Յակոբեան կը հաստատէ, որ թուրքը պիտի չկարենայ փախչիլ հայուն պահանջատիրութենէն, ինչպէս որ հատորին միւս գրութիւնները ցոյց կու տան, թէ մարդ արարածը չի կրնար իր սխալներուն համար փախուստ տալ Աստուծոյ աչքէն ու արդարութենէն: Իսկ երկրորդ հատորը արձակ ու չափածոյ կտորներու հաւաքածոյ մըն է, ուր յուշագրութիւնն ու պատմուածքները կը հոսին բանաստեղծական կտորներու կողքին:

Ինչպէս բանաստեղծին ողջ գրականութիւնը, այս հատորներն ալ վկայութիւն են հայերէնի գեղեցկութեան մասին գրողին խոր ըմբռնումին, որ կը հասնի պաշտամունքի աստիճանի: Խորքին մէջ, Ժագ Ս. Յակոբեան մեզ կը կամրջէ մեր գեղապաշտ սերունդի գրողներուն հետ, բարձր պահելով Վարուժանի, Սիամանթոյի, Զարդարեանի, Մեծարենցի եւ Թէքէեանի պէս գրողներու վառած ջահը, նաեւ գործնապէս պատգամելով, որ գեղեցիկ հայերէնը մեր ամէնէն թանկագին գանձերէն է, պէտք է մնայ անկորնչելի:

ԿԱՐՕ ՂԱԶԱՐԵԱՆ

Իր կարմիր խնձորներով,

Իր կապոյտ երկինքով,

Եւ իր նարնջագոյն պարտէզներով,

Քեսապը կը շարունակէ արթուն մնալ՝

Սպասելով իր պանդուխտ զաւակներուն

Պապենական տուն վերադարձին:

Իր նախահայրերու անթառամ շիրիմներով,

Իր հասունցած ծերունիներով,

Իր հողին կառչած ու հաւատարիմ մնացած քեսապցիներով,

Քեսապը կը շարունակէ մնալ՝

Սպասելով իր հեռացած սերունդներու զաւակներու հայրենի օճախ ժամանելուն:

Ոչ մէկ տեղ այդքան քաղցր յիշատակներով Ծանրաբեռնուած,

եւ այնչափ հարազատ սիրով Կապուած կ՛ըլլայ իր զաւակներուն հետ,

Որքան է մեր դարերէ ի վեր ողջ մնացած Քեսապը:

Կիլիկեան դարերէ փոխանցուած,

Այդ քարերն ու հողերը Քեսապի,

Ականատես են լացի ու կոծի

Եւ երգի ու պարի:

Այդ նոյն քարերն ու հողը Քեսապի,

Որոնց վրայ ապրած ու անցած են մեր բոլոր սիրելիները,

Հանդիսատես ու վկայ են մեր անցեալի յիշատակներուն,

Տխուր կամ հրճուալից,

Ուրախ կամ ցաւալի,

Հարսնիքներու երգով եւ մահուան շարականներով:

Եւ պիտի այսպէս տակաւին,

Որքան մեր կեանքը կրնանք փոխանցել մեր զաւակներուն,

Այնպէս ալ մեր Քեսապը պիտի ժառանգենք իրենց,

Իր քարերով,

Հողերով եւ ջուրերով,

Գալատուրանի ծովէն մինչեւ Սեւ Աղբիւր,

Իւրաքանչիւր սար ու ձոր:

Այդ Քեսապի երկինքին ներքոյ է,

Որ անցած է իմ հօր ու մօր,

Նաեւ՝ անոնց հայրերուն եւ մայրերուն,

Մանկութիւնը երազի մը պէս:

Ու այդտեղ ես տակաւին ունիմ գործ եւ ուխտ՝

Իրականացնելու պատանեկան օրերէս մինչեւ ներկաս,

Իմ տասնեակ տարիներու երազը,

Քալելու այդ հողին վրայ,

Խմելու այդ ջուրը,

Ինչպէս իմ հայրերն ու մայրերը,

Եւ վերջապէս բախտը ունենալու,

Տեսնել Քեսապի կարմիր խաղողը,

Կապոյտ երկինքը,

Եւ նարնջագոյն պարտէզներուն մէջ,

Իմ նախահայրերուս շիրիմներուն կողքին,

Օր մը ես ալ արժանանամ,

Զետեղուելու ու միանալու իրենց յաւիտեան:

Այս բոլորին համար է որ,

Սիրտս կ՛արիւնի Քեսապի ցաւով,

Եւ թափառական հոգիս կը ցաւի Քեսապի կարօտով:

11 Մարտ 2016, Լոս Անճելըս

ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

– Փաթիլ, գրեթէ երկու շաբաթ, ամէն իրիկուն դասընկերներուդ հետ հոս նստած ենք ու հաճելի ժամեր անցուցած: Իսկ հիմա քեզի անակնկալ մը. առ այս ծոցատետրը, նոր էջ մը բաց ու գրէ այս սրճարանին անունը:

– Պարոն, անընթեռնելի է. ռուսերէ՞ն:

– Այո, ռուսերէն. բայց դուն նոյնութեամբ ընդօրինակէ այն ի՛նչը կը տեսնես:

Ու Փաթիլ թուղթի վրայ կ՛անցնէ այդ փայլուն ութը «նէոն» տառերը։

– Եւ հիմա կարդա՝ ս-ն-ե-ժ-ի-ն-ք-ա:

***

Կաղանդը Երեւանի մէջ անցընել, ամէն սփիւռքահայու երազն է: Իսկ Քալիֆորնիոյ արեւուն տակ հասակ նետած մեր աշակերտներուն համար իսկապէս հրճուանք եւ բախտաւորութիւն է, Դեկտեմբերի գիշեր մը, մեր «Անի Պլազա» պանդոկի մայթի սրճարանը նստիլ, տաք թէյը վայելել ու սպասել, որ ձիւնի փաթիլներ իջնեն:

Այս երազով՝ շուրջ քառասուն հոգի կը գրաւենք սրճարանի սեղանները: Երբ պատանիները խումբ-խումբ կ՛ամփոփուին իրենց զրոյցներուն եւ հանգստաւէտ բազկաթոռներուն մէջ, երիտասարդ սպասաւորը մեր թէյերը կը բերէ: Ու Փաթիլին հետ օրուան այդ վերջին ժամը կը փափաքինք անցընել իր անունին մասին խօսելով:

– Զարմանահրաշ են ձիւնի հատիկները: Բոլորը վեցթեւանի են, բայց նոյն ժամանակ՝ եզակի: Իւրաքանչիւրը ունի իր ուրոյն ձեւը: Գերմանացի թուաբանագէտ եւ աստղագէտ Յոհան Կեպլերն է, որ ուսումնասիրած եւ բացայայտած է ասիկա:

– Իսկ ինչո՞ւ ճերմակ են փաթիլները:

– Լոյսը կ՛անցնի անոնց բիւրեղներէն եւ օդի մասնիկներէն ու յառաջ կու գան լոյսի ալիքներ, որոնք միաձուլուելով կը կազմեն ճերմակ լոյս: Իսկ, Փաթի՛լ, եթէ ձիւնը սկսի տեղալու այս գիշեր, Երեւան կ՛ունենայ մաքրամաքուր օդ, որովհետեւ իջնող փաթիլները կը միանան առկախ հատիկներուն եւ վնասակար նիւթերուն ու թեթեւութեամբ վար կը բերեն զանոնք:

– Հապա, անո՞ւնս:

– Կը ներես, պէտք է խոստովանիմ, թէ անունդ հայկական չէ: Բայց մի՛ տխրիր: Դուք սորված էք, թէ հայերէնը հարուստ է նաեւ իր փոխառութիւններով: Եւ հիմա դուն հպարտ եւ ուրախ կրնաս զգալ սորվելով, թէ մեռեալ լեզուի մը բախտաւոր մէկ բառը կենդանի մնացեր է քու անունիդ մէջ՝ անոր շնորհիւ:

«Փաթիլ» բառը խեթերէն փոխառութիւն է, բունը՝ «pittula»: Խեթերը, Միջին Արեւելքի ամենահին ժողովուրդներէն էին: Լեզուն կը պատկանէր հնդեւրոպական լեզուի անատոլական ճիւղին: Անոնք չորս հազար տարի առաջ, զօրաւոր պետականութիւն եւ մշակոյթ հաստատած էին Փոքր Ասիոյ մէջ: Խեթերը լաւ հողագործ էին: Կը մշակէին բամպակ, կը մանէին զայն ու կ՛արտադրէին ընտիր կերպասներ: Անոնք բամպակ մանելու գուլաները կը կոչէին «pittula», անունիդ նախահայրը: «Pittula» կամ «pattula» կը կոչուէին նաեւ դերձանի կապոցներն ու հիւսքերը: Ք.Ա. 1200 թուականներուն, երբ խեթերուն թագաւորութիւնը վերջ գտաւ, անոնց բառերը բնակութիւն գտան դրացի լեզուներու մէջ: «Pittula»ն մնաց հայերէնի մէջ, առաւ երկու ձեւ՝ «փաթիլ»ն ու «փաթուլ»ը: Լեզուաբան Գրիգոր Ղափանցեան 1945ին լոյս տեսած «Ասսուրա-Բաբելական Բառեր Հայերէնում» յօդուածին մէջ կը հաստատէ ասիկա: Պատկերաւոր մտածողութիւն սիրող մեր ժողովուրդը, բամպակի նմանողութեամբ՝ «փաթիլ» անուանեց նաեւ ձիւնի կաթիլները: Փաթի՛լ, Հրաչեայ Աճառեան Մոսկուայի Լազարեան ճեմարանին կողմէ 1913ին հրատարակուած «Հայերէն Գաւառական Բառարան» աշխատասիրութեան մէջ կ՛ըսէ. «Փաթիլ. Երեւան, Ղարաբաղ, Ղարաքիլիսա՝ քուլայ, գզուած բուրդի կտոր մը: 2. Երեւան, ուր եւ «փաթուլ», Տրապիզոն՝ ձիւնի մեծ կտոր»: Յետոյ կ՛աւելցնէ գիւղական երգի նմոյշ մը. «Ձիւն է գալի փաթիլ-փաթիլ»: Իսկ Էջմիածինի միաբաններէն Սահակ վարդապետ Ամատունի, 1912ին, Վաղարշապատի մէջ լոյս տեսած «Հայոց Բառ ու Բան»ին մէջ կ՛ըսէ. «Փաթիլ Ղարաբաղ, Լոռի, Թաթուլ Օշական, Աշտարակ, Փարպի: Սանտերքի վրայ գզուած կամ գզելի ձեռնաչափ բուրդը, ձիւնի հատիկներ»: Ապա կու տայ Յարութիւն քահանայ Ճուղուրեանի «Գիւղի Այրին» վիպակէն մէջբերում մը, ուր կայ «փաթիլ»ի նախնական եւ չորսհազարամեայ իմաստը. «Բուրդ էր բերել մանելու… փաթիլները թրջելով՝ պտտում էր մատնիչը»: Նոյն իմաստը՝ Ղազարոս Աղայեանի «Ճախարակ» բանաստեղծութեան մէջ. «Մանիր, մանիր, ի՛մ ճախարակ, Մանիր սպիտակ փաթիլներ»:

Փաթիլը բնութեան հրաշքն է, պատկերալից բառ մը: Եւ զարմանալի չէ, որ մանկական բազմաթիւ երգեր, բանաստեղծութիւններ զարդարուած են անոր հետ. «Ու ձիւնոտ է հիմա օդի մէջ երկինքը, պարող փաթիլներ են բակ իջնում խաղալու», կամ՝ «Փաթիլ-փաթիլ ձիւն է գալիս, կաթիլ-կաթիլ անձայն լալիս, օդն առել է ձիւնը վարար, փաթիլները բռնել են պար»:

– Պարոն, իսկ «սնեժինքա»ն:

– Հա՜, սրճարանին անունը… կը նշանակէ… փաթիլ:

Երբ սպասաւորը կու գայ լեցնել մեր պարպած գաւաթները, ցնծութեամբ կը դիտենք, թէ ձիւնի առաջին փաթիլները կը սկսին իջնելու ու հեքիաթային կերպարանք տալու մեր մայրաքաղաքին:

– Շնորհաւոր Նոր Տարի:

– Շնորհաւոր Նոր Տարի:

ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԵՒ ՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԸ ԴԷՄ ԱՌ ԴԷՄ

ԳՐԻԳՈՐ ԵՊՍ. ՉԻՖԹՃԵԱՆ

 Կեանքի ընթացքին պատահող որեւէ դժբախտութիւն, մեծ կամ փոքր, ցաւ կը պատճառէ զայն կրող անձին: Նոյնիսկ անոր շրջապատին մէջ եղողներ երբեմն կը ցաւին դժբախտին համար, կը փորձեն կիսել անոր տառապանքը, սակայն՝ ի զուր: Որովհետեւ դժբախտութիւնը շատ անձնական խնդիր է, մորթի վրայ զգացուող ցաւ է, սեփական հոգիի մէջ զգացուող տառապանք է, տուեալ մարդուն միտքը չարչրկող մնայուն մտածում է:

Դժբախտութեան հետ իր քայլերը գրեթէ զուգահեռ կը պահէ յուսահատութիւնը: Դժբախտը իր սեւ բախտը լալէն բացի, նաեւ իր կեանքին շուտափոյթ վախճանը կը տեսնէ եւ կը նկարագրէ մարգարէական շունչով ու ողբասաց եղերամօր իւրայատուկ բացառիկ կարողութեամբ:

Ապագայի մթութիւնը, փապուղիին միւս կողմէն լոյսի ուշացման առթած անյուսութիւնը, կեանքին անհամութիւնը եւ վաղուան բացայայտ անորոշութիւնը, բնականաբար դժբախտը կը դնեն յուսահատութեան ցուրտ գիրկը:

Դժբախտին առօրեան մէկէ աւելի ուղիներ չունի, ո՛չ ալ նախածրագրումներ: Ան երբ առաւօտուն արթննայ, իր միտքին առջեւ կ՛ունենայ դժբախտութեան համար լալու հիմնական պարտականութիւնը: Այս ծրագիրը չի՛ թողուր, որ դժբախտը ուրիշ աշխատանքային ծրագիրներ մշակէ օրուան համար: Ուրեմն, արդէն անոր օրը ծանրաբեռնուած կ՛ըլլայ յստակ մէկ աշխատանքով, որ իր դժբախտութեան համար լալու հիմնական աշխատանքն է:

Սեւ ու չար բախտի արժանացած ըլլալուն պատճառները փնտռելով, դժբախտներէն շատեր անիծաբան լեզու կ՛օգտագործեն, երեւակայական կամ իրական յանցաւորներու դասակներ կազմելով, անոնց ձօնելու համար իրենց «օրհներգութիւն»ը: Անհաւատ դժբախտի մը համար «յանցաւորներուն յանցաւորը» Աստուած է, որ զինք այդ օրուան հասցուցած է, տէր չէ՛ կանգնած իրենց, նախախնամական հոգածութեան տակ չէ՛ առած եւ հայրաբար չէ՛ գթացած: Ամէնէն աժան եւ անիմաստ պատճառաբանութիւնն է այս, որովհետեւ զԱստուած չճանչցող մարդու մը կողմէ կը տրուի իբրեւ սոփեստութիւն: Այսպիսի իմաստակներու խօսքերուն ո՛չ ոք արժէք կու տայ, երբ մանաւանդ անոնք կը գործածեն յարձակողապաշտ լեզու, յանցաւոր նկատելով այն, որ կա՛մ լուռ է, կամ սոյն «դատավարութեան» ներկայ չէ՛:

Սովորական կեանքի մէջ ալ մարդ-մարդ յարաբերութեան պարագային այս տխուր իրականութեան ականատես կը դառնանք յաճախ: Մարդիկ յաճախ կը յանդգնին համարձակօրէն խօսիլ, երբ ներկայ չէ՛ այն անձը, զոր կը զրպարտեն: Անոնք կը համարձակին բանաձեւել անհաշիւ բամբասանք, որուն մէկ բառն իսկ պիտի չյանդգնէին ըսել ներկայութեան այն անձին, որուն անուան շուրջ կը ծաւալէին իրենց այդ բամբասանքը: Եթէ մարդոց պարագային երբեմն այսպիսի հաշիւներ կը կատարենք, ինչպէ՞ս կը համարձակինք Աստուծոյ «ետեւէն խօսիլ»:

Դժբախտութեան պատճառները միշտ պէտք է մեր մէջ փնտռենք, Աստուծոյ մօտ փնտռելէ առաջ զանոնք: Ամէն բանի անպատճառ Պատճառը ըլլալու իրողութիւնը պատճառ չէ՛ որ Աստուած ըլլայ մեր կեանքին մէջ պատահող բոլոր անհաճոյ երեւոյթներուն ալ պատճառը: Միւս կողմէ, մէկուն համար դժբախտութիւն համարուող երեւոյթ մը կրնայ ուրիշի մը համար բախտաբեր նկատուիլ: Օրինակ, ինծի համար անհաճոյ մարդու մը հետ բարեկամութիւնը դժբախտութիւն է, իսկ ուրիշի մը համար, նման նկարագիրով մարդու հետ ընկեր ըլլալը՝ պատիւ ու գերագոյն հաճոյք… Ուրեմն, դժբախտութեան այս տեսակը, փաստօրէն, յարաբերական է: Յարաբերաբար այսինչին, այդ մարդը դժբախտաբեր է ու վատ: Իսկ յարաբերաբար այն միւսին՝ անիկա բախտաբեր է ու օգտակար:

Դժբախտութեան հականիշ իբրեւ, բոլորս ալ կը սիրենք յիշել երջանկութիւնը: Բայց ի՞նչ է երջանկութիւնը: Անիկա երբեք համեմատելի չէ՛ դժբախտութեան հետ: Երջանկութիւնը՝ դժբախտութեան նման, մէկ հասցէ, մէկ վերնագիր, մէկ գլուխ, մէկ ուղի եւ մէկ վախճան չունի: Երջանկութիւնը բազմաթիւ իմաստներ, գոյներ, ձեւեր, չափեր ու ըմբռնումներ ունի։

Իւրաքանչիւր մարդու համար անիկա կրնայ նոր տարածքներ շահիլ, ընդարձակուիլ կամ ամփոփուիլ, երկարատեւ կամ կարճատեւ դառնալ, վերջապէս անկանխատեսելի հետեւանքներ ալ կրնայ ունենալ:

Դրական եւ շատ բարձր գնահատուած այս երեւոյթը՝ երջանկութիւնը, ուրեմն, շատ աւելի խնդրայարոյց է ու «վտանգաւոր», քան՝ սովորական իմաստով ըմբռնուած եւ «թափանցիկ» դժբախտութիւնը: Ինչպէս ըսուեցաւ, այս վերջինը մէկ ուղղութիւն ունի, որ դժբախտութեան ողբերգութիւնը հիւսելու սեփական պարտականութիւնն է տուեալ դժբախտ անձին:

Երջանկութեան հազարումի ճանապարհներէն որեւէ մէկն ալ փափաքելի է ոեւէ մէկուն համար: Որովհետեւ ամէն մարդ երջանիկ կ՛ուզէ ըլլալ կեանքի մէջ: Սակայն, երջանկութիւն ցանկացողներէն շատեր չեն գիտեր, թէ ի՛նչ է երջանկութիւնը: Անոնք չեն գիտեր զայն ունենալուն կերպը, ու մանաւանդ բնաւ գաղափար իսկ չունին, թէ ունենալէն շատ աւելի դժուար է զայն պահելը:

Շատեր թերեւս երջանիկ են իրենց կեանքին մէջ, սակայն չեն անդրադարձած, թէ այդ է երջանկութիւնը, ու տակաւին կը խարխափեն, ուրիշներու կեանքին հետ կը բաղդատեն իրենց կեանքը եւ կը հասնին այն եզրակացութեան, թէ իրենք երջանիկ չեն, այլ՝ դժբախտ:

Երջանկութիւնը նիւթական բաւարարուածութենէ աւելի, ներքին՝ հոգեկան եւ զգացական վիճակի մը տրուած անունն է: Ուրեմն, շատ անձնական զգացում կամ ապրում մը, որուն տարողութիւնը միայն զայն զգացող մարդուն ծանօթ կ՛ըլլայ: Երջանկութիւնը բնաւ բաղդատութեան դրուելու առարկայ չէ: Ատիկա չի՛ նմանիր ինքնաշարժդ ընկերոջդ ինքնաշարժին հետ բաղդատելուն: Այլապէս, եթէ իմանաս, թէ անոր ունեցած ինքնաշարժը քու ունեցածէդ թանկարժէք է, ուրեմն դժբա՞խտ պիտի համարես դուն քեզ: Ատիկա եթէ գողցուի օը մը, անոր տէրը ապերջանի՞կ կը դառնայ: Սակայն ատիկա չէ՛ իսկական երջանկութիւնը կամ ապերջանկութիւնը՝ դժբախտութիւնը:

Հոգեկան երջանկութիւնը անկողոպտելի է: Արտաքին՝ ֆիզիքական աշխարհին մէջ տեղի ունեցող ողբերգութիւններու ընթացքին, իսկ ներքին մակարդակի վրայ՝ հոգեկան աշխարհի մէջ զգացուած երջանկութեան անդորրը ո՛չ ոք կրնայ խախտել: Անիկա անքայքայելի ալ կը մնայ, եթէ այդ երջանկութիւնը ունեցող մարդը գիտնայ զայն պահպանելուն կերպը, առանց տկարանալու զայն իրմէ յափշտակել փորձող մարդոց անխնայ յարձակումներուն դիմաց:

Երջանիկ ըլլալը ուրեմն աւելի՛ դժուար է, քան՝ դժբախտ ըլլալը: Երջանկութիւնը դժբախտութեան կրնայ փոխուիլ, եթէ չկարենանք զայն պահել: Սակայն դժբախտութիւնը դժբախտութենէն աւելի ինչի՞ կրնայ վերածուիլ: Երջանկութիւնը աւելի՛ լպրծուն է, քան՝ դժբախտութիւնը: Երջանկութեան հազիւ հասած, յանկարծ կը տեսնենք որ հեռացեր է ան մեզմէ: Սակայն անգամ մը որ դժբախտութեան մէջ իյնանք, մեր մորթի գոյնին պէս կը կպչի մեզի ու երկա՜ր ժամանակ ճամբու զզուելի ընկերակից մը կը դառնայ: Երջանիկ ըլլալը եւ մնալը աւելի՛ դժուար է, քան՝ դժբախտ ըլլալը…

ԲԺԻՇԿ ԿԱՐՊԻՍ ՀԱՐՊՈՅԵԱՆ

 Քաղցկեղի բոլոր տեսակներու հետեւանքով տեղի կ՛ունենան մարմնական զանազան ախտանշաններ, որոնցմէ կարեւորագոյններն են՝ կշիռքի կորուստ (նիհարնալ), ախորժակի նուազում, նողկանք, յոգնածութիւն, գիշերային քրտինք, սակաւարիւնութիւն (anemia), մարմնական ընդհանուր ցաւ, ընկճուածութիւն եւ մտահոգութիւն:

Վերոյիշեալ ախտանշաններուն հետ կը պատահին նաեւ զանազան այլ ախտանշաններ, որոնք իւրայատուկ են իւրաքանչիւր օրկանի քաղցկեղին հետ:

Քաղցկեղի հիմնական ախտապատճառը ընդհանրապէս կարելի չէ գիտնալ ախտաճանաչումի սկզբնաւորութեան: Քաղցգեղագէտներ համաճարակագիտական (epidemiologic) ուսումնասիրութիւններու ընդմէջէն գտած են շատ մը քաղցկեղներու ախտապատճառները: Այս ախտապատճառներէն իւրաքանչիւրը առնչուած է որոշ օրկաններու քաղցկեղի ախտահարման հետ, օրինակ՝

1. Ծխախոտը՝ թոքերու, շնչափողի, խռչափողի, որկորի (esophagus), ըմբանի (pharynx), լեզուի, շրթունքի, բերանի, շարոյրի (pancreas), արգանդավիզի (cervix) եւ միզապարկի (urinary bladder) քաղցկեղներուն հետ: Ծխախոտ ծխող մը 14 անգամ աւելի շատ հաւանականութիւն ունի թոքի քաղցկեղ ունենալու, քան չծխող մը.
2. Կենդանական ճարպի չափազանց գործածութիւնը՝ հաստ աղիքի, վերջնաղիքի (rectum), շագանակագեղձի (prostate gland), թոքի, կրծքագեղձի (breast) քաղցկեղներուն հետ.
3. Ալքոլի չափազանց գործածութիւնը՝ բերանի, որկորի, ըմբանի եւ խռչափողի քաղցկեղներուն հետ, ինչպէս նաեւ կիներու կրծքագեղձի քաղցկեղին հետ.
4. Ք-ճառագայթներու շողարձակումի ենթակարկուիլը՝ սպիտակարիւնութեան աւշանօթային (lymph node) քաղցկեղի եւ մորթային քաղցկեղներուն հետ.
5. Արեւու անդրմանիշակագոյն ճառագայթները՝ մորթային քաղցկեղի եւ սեւայտուցի (melanoma) հետ.
6. Ատոմական ուժանիւթի շողարձակումը՝ մարմինի զանազան տեսակի քաղցկեղներուն հետ, առաւելաբար՝ ոսկրածուծի եւ վահանագեղձի (thyroid gland) քաղցկեղներուն հետ.
7. Միջատասպան նիւթեր՝ աւշագեղձերու քաղցկեղի եւ սպիտակարիւնութեան հետ.
8. Նիկել՝ թոքերու եւ քիթի խոռոչներու քաղցկեղներուն հետ.
9. Քարիւղ՝ սպիտակարիւնութեան եւ աւշագեղձերու քաղցկեղին հետ.
10. Կտաւաքար՝ թոքերու եւ ստամոքսա-աղիքային քաղցկեղներուն հետ.
11. Զառիկ՝ թոքերու եւ մորթի քաղցկեղին հետ.
12. Որոշ մանրէներ՝ աւշագեղձերու քաղցկեղին հետ.
13. Որոշ ժահրեր՝ հեշտոցի (vagina), լեարդի եւ աւշագեղձերու քաղցկեղներուն հետ.
14. Որոշ որդեր եւ մակաբոյծներ՝ միզապարկի քաղցկեղին հետ.
15. Որոշ ներծորոյթներ՝ կրծքագեղձի, արգանդի (uterus), շագանակագեղձի, ամորձիներու եւ վահանագեղձի քաղցկեղներուն հետ.
16. Կովու, ոչխարի եւ խոզի սեւ միս՝ հաստ աղիքի, սրբանի, կրծքագեղձի, շագանակագեղձի եւ երիկամի քաղցկեղներուն հետ.
17. Ալքոլ՝ բերանի, կոկորդի, խռչափողի, որկորի, լէարդի, հաստ աղիքի, սրբանի, կրծքագեղձի եւ թոքի քաղցկեղներուն հետ.
18. Մազի գունաւորման ներկեր միզապարկի քաղցկեղի հետ:

Քաղցկեղի ախտաճանաչումը կը կատարուի հետեւեալ գործընթացով.

1. Լսել հիւանդը եւ անոր հիւանդութեան պատմականը.
2. Կատարել բժշկական մանրակրկիտ քննութիւն.
3. Կենսահերձում կատարել (biopsy) ախտաբանական քննութեան համար, մասնաւորաբար՝ ունենալու համար բջիջներու ծինային անբնական երեւոյթները: Այս մէկը խիստ կարեւոր է, որովհետեւ անոր արդիւնքին վրայ հիմնուելով կ՛որոշուի դարմանումի եղանակը.
4. Կատարել զանազան Ք-ճառագայթային, մաքնիսարձագանգային (MRI) եւ համակարգչային շերտագրական նկարահանումներ (CT Scan).
5. Կատարել զանազան տեսակի արեան քննութիւններ.
6. Կատարել աւշագեղձերու ախտաբանական քննութիւն: Հոս տեղին է յիշել, որ իւրաքանչիւր օրկանի քաղցկեղին համաձայն կը կիրարկուին ախտաճանաչումի յատուկ քննութիւններ:

Քաղցկեղի դասական (conventional) դարմանումը հիմնուած է անոր աստիճանաւորումին եւ դասակարգումին վրայ: Ընդհանրապէս քաղցկեղի դարմանումը կը կատարուի հետեւեալ դարմանամիջոցներով.

1. Վիրաբուժական վիրահատում՝ մասնակի կամ ամբողջական հատում եւ ամբողջական վիրահատում ապահով սահմաններով.
2. Քիմիադարմանում (chemotherapy). անիկա կը սպաննէ քաղցկեղի բջիջները, սակայն անիկա կը սպաննէ նաեւ արագօրէն աճող եւ բազմացող առողջ բջիջներ կարգ մը օրկաններու մէջ, օրինակ՝ ոսկրածուծ (bone marrow) եւ ստամոքսա-աղիքային համակարգ:

Քիմիադարմանումը վատ անդրադարձ կ՛ունենայ լեարդին, երիկամներուն, սիրտին եւ թոքերուն վրայ.

3. Ք-ճառագայթներով դարմանում (X-ray therapy). Ք-ճառագայթները կ՛այրեն նաեւ ուռին շուրջ գտնուող առողջ բջիջները եւ կը յառաջացնեն որոշակի սպիներ: Ք-ճառագայթային դարմանումը եւ քիմիա-դարմանումը կը վնասեն մարմինի ընդհանուր դիմադրողական համակարգին, որուն հետեւանքով կը յառաջանան մարմնական զանազան յաճախակի բորբոքումներ եւ բարդութիւններ.
4. Վարակամերժութիւնը (immunity) զօրացնող դեղերու գործածութիւն.

(Վերոյիշեալ դարմանումի միջոցները կ՛օգտագործուին անջատաբար կամ հաւաքաբար):

5. Ժամանակաւոր ամոքիչ խնամքի մատուցում՝ նուազեցնելու համար հիւանդին տառապանքը, ցաւը եւ հոգեկան, զգացական, հոգեբանական ու ընկերային ճնշուածութիւնը:

Քաղցկեղի դասական դարմանամիջոցներու կողքին կան նաեւ տարբեր-տարբեր մօտեցումներ եւ դարմանական միջոցառումներ, որոնք կը կոչուին ոչ-դասական բժշկութիւն (non-conventional): Ասիկա կ՛ընդգրկէ «փոխընտրական բժշկութիւն»ը եւ «լրացուցիչ բժշկութիւն»ը (complementary medicine):

Գոյութիւն ունին քաղցկեղի փոխընտրական եւ լրացուցիչ դարմանամիջոցներու զանազան մօտեցումներ եւ ձեւեր, որոնցմէ կարեւորագոյններն են.

1. Բնութաբուժութիւն (naturopathy). բնութաբուժութեան կողմէ օգտագործուած ախտամիջոցներն են՝ խորհրդատուութիւն, մարմնամարզանք, խոտաբոյսեր, ջրաբուժութիւն (hydrotherapy) եւ սննդականոն:
2. Չինական «Yin եւ Yang» բժշկութիւն, որ կը հաւատայ կեանքի ուժականութեան կարեւորութեան: Անիկա կը գործէ մարմինին մէջ գտնուող երկու հակադիր՝ Yin եւ Yang ուժերու հաւասարակշռութեամբ:
3. Մարմնամտային (body-mind) դարմանամիջոց: Այս մէկը հիմնուած է այն տրամաբանութեան վրայ, որ մտային եւ զգացական ազդակներ կ՛ազդեն մարդուն ֆիզիքական առողջութեան: Անիկա կը գործէ հոգեբանական, կենցաղային եւ ընկերային միջոցառումներով պահելու համար անհատին առողջութիւնը եւ արգելք հանդիսանալու հիւանդութեան կամ դարմանելու հիւանդութիւնը:

Մարմնամտային ընթացիկ դարմանամիջոցներ են.

ա. Քնաբուժութիւն (hypnothe-rapy).

բ. Խորհրդածում (meditation) եւ ինքնակեդրոնացում.

գ. Հանդարտեցուցիչ եւ թուլացումի մարզանքներ եւ միջոցառումներ։

4. Կենսաբանական դարմանամիջոց։ Անիկա հիմնուած է բնականօրէն գոյութիւն ունեցող կենսաբանական նիւթերու, սննդականոնի, խոտաբուսակերութեան, գերկենսանիւթերու մետաղներու եւ բնասպիտի գործածութեան վրայ:
5. Մերսաբուժութիւն (massage therapy)։
6. Ուժաբուժութիւն (energy therapy). անիկա կ՛օգտագործէ մագնիսական ուժը, որ կը կիրարկուի մասնաւորապէս ցաւի դէմ մագնիսներու գործածութեամբ:
7. Երաժշտութիւնը նաեւ օգտագործուած է որպէս լրացուցիչ դարմանամիջոց: Հանդարտեցնող երաժշտութիւնը իր դանդաղ, սահուն եւ մեղմ յայտկութիւններով կը մեղմացնէ անհատին մտահոգութիւնը, ընկճուածութիւնը, սիրտի զարկը եւ զարկերակային ճնշումը: Անիկա կը բարելաւէ անհատի մտային եւ հոգեկան ներաշխարհը, ինչպէս նաեւ կը բարձրացնէ անոր ֆիզիքական կարողականութեան մակարդակը:

Վերոյիշեալ ոչ-դասական բոլոր դարմանամիջոցներէն անկախ, վերջին տասնամեակներուն զանազան երկիրներու մէջ աղօթքը որպէս հաւատքի աղբիւր՝ զօրաւոր դարմանամիջոց նկատուած է:

Ժողովուրդը ունի այն տպաւորութիւնը, որ ամէն անձ, որ քաղցկեղով ախտաճանաչուած է, կը նկատուի մահուան դատապարտուած եւ անյոյս հիւանդ մը: Սակայն իրականութիւնը այդ չէ: Քաղցկեղի սկզբնական կանուխ ախտաճանաչումով եւ շուտափոյթ ու ամբողջական դարմանումով անհատը կը ձերբազատուի իր հիւանդութենէն եւ կ՛ապրի երկար տարիներ առանց որեւէ դժուարութեան եւ վատ հետեւանքներու: Յառաջացած եւ ուշ ախտաճանաչուած պարագաները ունին ապաքինման քիչ կարելիութիւն: Շատ յառաջացած եւ տարածուած քաղցկեղի պարագային՝ դարմանումի եւ ապաքինման ոչ մէկ նշոյլ կարելի է ունենալ:

Կարելի՞ է կանխարգիլել քաղցկեղի զարգացումը: Այո՛, մասամբ: Կարելի է կանխարգիլել քաղցկեղներու կարեւոր մէկ տոկոսը, պարզապէս մեր ուշադրութիւնը կեդրոնացնելով միջավայրային եւ կենցաղային շատ մը ազդակներու վրայ, օրինակ՝ բնաւ ծխախոտ չգործածել, հետեւիլ առողջ սննդականոնի, հեռու մնալ շատակերութենէ, սեւ միս շատ չուտել, ալքոլ քիչ գործածել, կենդանական ճարպ քիչ սպառել, հեռու մնալ քաղցկեղածին նիւթերէ, ապականած միջավայրերէ, քիմիական նիւթերէ եւ կազերէ ու կատարել բժշկական հերթական քննութիւններ որոշ տարիքէ ետք՝ կարգ մը քաղցկեղներու բացայայտումին համար, մասնաւորապէս՝ արգանդավիզի, հեշտոցի, հաստ աղիքի, շագանակագեղձի եւ կրծքագեղձի:

(Շար. 2 եւ վերջ)

ՀԵՆՐԻԿ ԱՆԱՍԵԱՆ

Սովորաբար, իւրաքանչիւր օր, առաւօտ կանուխ առաջին գործս է լինում համակարգիչ բանալը՝ աշխարհի, ի մասնաւորի հայ աշխարհի նորութիւններին տեղեակ լինելու համար: Ճիշդ է, ամէնօրեայ «Ասպարէզ»ն ստանում եմ, ինչպէս եւ միւս թերթերը, բայց նորութիւններին տեղեակ լինելու համար այդ լրագրի վրայ յոյս դնել չի լինի, որովհետեւ, ոչ թերթի խմբագրութեան մեղքով, օրաթերթը վեջին մէկ-երկու տարուայ ընթացքին օրը օրին չի հասնում բաժանորդին: Օրինակ, այս շաբաթուայ ընթացքում երկու օրուայ թերթ եմ ստացել՝ երկուսն էլ նախորդ շաբաթուայ համարներ:

Բոլորիս է յայտնի ողջ Ամերիկայի տարածքին վերջին մի քանի տարում սնանկութեան աստիճանի հասած ամերիկեան փոստային ծառայութեան պժգալի պատմութիւնը:

Այժմ գանք մեր բուն նիւթին: Դիմատետրի բազմաթիւ նիւթերի մէջ առաջինը, որ գրաւեց ուշադրութիւնս, հետեւեալն էր. ինձ բոլորովին անծանօթ մի հեղինակ՝ Քոչար Ոսկանեան անունով (հաւանաբար յօրինուած անուն-մականուն), ռուսերէն երկարաշունչ մի յօդուած էր գրել տաղանդաւոր դաշնակահար եւ հանճարեղ կոմպոզիտոր Առնօ Բաբաջանեանի մասին՝ կապուած նշանաւոր հայորդու ծննդեան 95ամեակի հետ:

Յօդուածի հեղինակը բաւական ցայտուն սարկազմով (սարկազմ՝ կծու, սպաննիչ ծաղր) հարուածի տակ էր դրել Հայաստանի մշակոյթի նախարարութեանը, որ արժանիօրէն չի նշել հենց միայն երաժշտական գլուխ-գործոց եղող «Հերոսական բալլադ»ով հայ ժողովրդին հերոսացնող Առնօ Բաբաջանեանի ծննդեան 95ամեակը, այլ բաւարարուել է մի խումբ անյայտ մարդկանց հետ ծաղկեփունջ (գուցէ եւ ծաղկեպսա՞կ… չգիտենք) դնելով Երեւանի ամենահին, «Թոխմախ» անունով յայտնի գերեզմանատանը հանգչող կոմպոզիտորի գերեզմանի վրայ:

Յօդուածի բովանդակութիւնից դժուար չէր ենթադրել, որ հեղինակը Առնօ Բաբաջանեանի ընտանիքին մօտ կանգնած անձնաւորութիւններից մէկն է, որովհետեւ նա երգահանի ծննդեան թուականի հետ կապուած մի այնպիսի յայտարարութիւն է անում, որը չկայ եւ կամ ես չեմ հանդիպել կոմպոզիտորին նուիրուած որեւէ աշխատութեան մէջ:

Քոչար Ոսկանեանը գրում է, որ Առնօ Բաբաջանեանը ծնուել է 1921 թուականի ոչ թէ Յունուարի 22ին, այլ 21ին, այսինքն Ռուսական յեղափոխութեան առաջնորդ Լենինի մահուան օրը: Եւ, միանգամայն խելացի որոշումով, նորածին Առնոյի համար ծննդեան թուականի հետ կապուած, հետագայում հասարակութեան մէջ անհամ համեմատութիւններից զերծ պահելու մտահոգութիւնից դրդուած, ծնողները անսալով պատկան մարմնի թելադրանքին, համաձայնուել են մէկ օր առաջ տանել երեխայի ծննդեան թուականը եւ հաստատել Յունուարի 22ը:

Ոսկանեանի յօդուածից երեւում է, որ որեւէ լուրջ միջոցառում՝ կապուած Առնօ Բաբաջանեանի յոբելեանի հետ, տեղի չի ունեցել Երեւանում:

Ի հակադրութիւն հայաստանեան նման անհաճոյ երեւոյթի բացայայտման, յօդուածագիրը Առնօ Բաբաջանեանի ծննդեան 95ամեակին նուիրուած, Մոսկուայում կայացած մէկ ժամ տեւողութեամբ փառահեղ համերգ-երեկոյի տեսագրութիւնն է հրամցնում հասարակութեանը:

Եւ ի՜նչ համերգ. բեմում սիմֆոնիկ նուագախումբ եւ չորս տղամարդ երգիչներ՝ քառեակ կազմած, պանծացնում են Առնօ Բաբաջանեանի երաժշտութիւնը: Այս անգամ արդէն նորովի հնչողութեամբ, ֆիլմերի համար գրուած նրա երաժշտութիւնը վերածած երգերի, անուանի ռուս բանաստեղծների տեքստերի հիման վրայ: Հանդիսասրահում ցնծութիւն է, հրավառութիւն:

Նայում, լսում ես այս ամէնը, եւ հոգիդ փառաւորւում է այն գիտակցութեամբ, որ մենք՝ հայերս էլ ունենք արժէքներ, մեծութիւններ, ինչպէս իրենք՝ ռուսները, եւ կարող ենք հարստացնել իրենց արուեստի գանձարանը մեր համաշխարհային արժէքներով:

Այո, գաղտնիք չէ, որ ռուսները խելակորոյս կերպով են սիրում Բաբաջանեանի երաժշտութիւնը, ի մասնաւորի նրա երգերն ու ֆիլմերի համար գրած երաժշտութիւնը: Դէ, մենք էլ՝ հայերս, մի քանի տարին մէկ «Երեւան-70» երաժշտական փառատօն ենք անցկացնում ինչպէս Երեւանում, այնպէս էլ Լոս Անջելեսում, որի ծրագրի մէջ եղող երգերի առիւծի բաժինը մշտապէս յատկացւում է Առնօ Բաբաջանեանի երգերին:

Քոչար Ոսկանեանի գրութեան մէջ շատ դառը տողեր կան՝ Բաբաջանեանի անբուժելի հիւանդութեան եւ մահուան հետ կապուած: Ես դեռ էն հին օրերից, 1960ական թուականներից գիտէի կոմպոզիտորի սոսկալի ծանր, անբուժելի հիւանդութեան մասին: Գիտէի, որ նա դեռ երիտասարդական տարիներից տառապում էր արեան քաղցկեղով:

Յօդուածագիրը միանգամայն իրաւացիօրէն, սրտի ցաւով է նկարագրում Առնօ Բաբաջանեանի մահուան եւ թաղման մանրամասների մասին: Պարզւում է, որ ինքը՝ Բաբաջանեանն է կտակ թողել, որպէսզի իրեն հողին յանձնեն Հայաստանում, հակառակ պարագային, եթէ այդ կտակը չլինէր, անկասկած նրան կը թաղէին Մոսկուայում:

Եւ տարօրինակն այն է, որ այդ օրերի (1983 թուական) Հայաստանի իշխանաւորները, ի մասնաւորի կուսակցութեան առաջին քարտուղարը, որ անուն էր հանել որպէս ազնիւ, մաքուր, դասական երաժշտութեան գիտակ, վախենալով մոսկովեան իշխանութիւններից (միանգամայն անտեղի), չհամարձակուեց Առնօ Բաբաջանեանին արժանիօրէն թաղել Կոմիտասի անուան այգու պանթէոնում՝ հայ մշակոյթի եւ գրականութեան մեծերի հարեւանութեամբ:

Արդիւնքում՝ Բաբաջանեանի դին հողին յանձնուեց, ինչպէս վերը նշեցի, Երեւանի ամենահին՝ «Թոխմախգէօլ»ի գերեզմանատանը, հայ բեմի անզուգական վարպետ Աւետ Աւետիսեանի եւ… որքան էլ արտառոց հնչի, անկախ Հայաստանի առաջին տարիներին անփառունակ վախճանով կեանքին հրաժեշտ տուած Հայաստանի գլխաւոր դատախազ Հենրիկ Խաչատուրեանի հարեւանութեամբ:

Տարօրինակ է, չէ՞, բարեկամներ. Բաբաջանեան եւ նրա կողքին՝ հսկայական տարածութիւն զբաղեցնող պետական, քաղաքական գործիչ:

Դիմատետրի մէջ կողք-կողքի տեղադրելով երեք տապանաքարերի լուսանկարները, գրող-լուսանկարիչը նպատակ է ունեցել հասարակութեան ուշադրութիւնը բեւեռել արտառոց «եղբայրական գերեզմանի» վրայ, միեւնոյն ժամանակ առաջարկելով, միանգամայն իրաւացի, երկու խոշորագոյն արուեստագէտների շիրիմները տեղափոխել Երեւանի քաղաքային պանթէոն:

Հազիւ յօդուածի ընթերցումն աւարտած, թանձր մտքերի մէջ թաղուած իմ ուղեղը անկոչ հիւրի դրան զանգից վերադաձաւ դէպի իրականութիւն: Մտերիմ բարեկամ էր եկողը: Ինչպէս ժամանակին Երեւանում, էն լա՜ւ, անհոգ երիտասարդական տարիներին, առանց զանգ տալու, առանց ժամադրութեան: «Ձեր կողմերում էի, ասի գնամ տեսնեմ ո՞նց են մերոնք», հազիւ շքամուտքից ներս մտած ասաց նա ու առօք-փառօք տեղաւորուեց յարմարաւէտ բազկաթոռի մէջ՝ միանգամայն պարզ, ակնառու ձեռքի շարժումներով հասկացնել տալով, որ այնքան էլ շուտ գնալու մտադրութիւն չունի:

Ես վերադարձայ աշխատասենեակ, անջատեցի համակարգիչը՝ յետոյ կրկին վերադառնալու համար ծանօթ նիւթին: Ճիշդ էր ենթադրութիւնս. մինչեւ «իրեն լաւ չտեսաւ», ինչպէս ասում են ուտող-խմող տղերքը, բարեկամս չհեռացաւ մեր տնից:

Նրա մեկնելուց յետոյ անմիջապէս անցայ համակարգչի առջեւ՝ ծանօթ նիւթը կրկին ընթերցելու եւ նշումներ անելու մտադրութեամբ, սակայն… որքան էլ փորձեցի, հնարաւոր չեղաւ Դիմատետրի մէջ գտնել Առնօ Բաբաջանեանին վերաբերուող նիւթը:

Աներեւոյթ ուժեր եւ աներեւոյթ ձեռքեր հանել էին համակարգչից իրենց վարկաբեկող եւ, ինչո՞ւ չէ, իրենց ստորացնող նիւթը: Մենք շատ ենք հանդիպում նման երեւոյթների, մենք դրա փորձառութիւնն ունենք…

…Ամբողջ գիշեր չկարողացայ քնել, անընդհատ Առնոյի հետ էի: Իմ մտապատկերում վերակենդանացան դէպքեր, իրադարձութիւններ՝ կապուած Առնօ Բաբաջանեանի հետ, որոնց բովանդակութեանը այժմ սիրով կը ծանօթացնեմ ընթերցող հասարակութեանը:

Սկզբից ասեմ, որ Առնօ Բաբաջանեանին ժամանակին բնաւ չեն շփացրել հայաստանեան մամուլն ու հեռուստատեսութիւնը: Նրա մասին քիչ է գրուել: Եւ որովհետեւ նա մշտապէս Մոսկուայում էր բնակւում, միայն ժամանակ առ ժամանակ էր յայտնւում Երեւանում, շատ անգամ էլ անուշադրութեան մատնուելով Հայաստանի պատկան մարմինների կողմից:

Մեր ասածը փաստելու լաւագոյն ապացոյցը հետեւեալ պատմութիւնն է:

1971 թուականի Յունուարի 20ին, այսինքն 45 տարի առաջ, ինձ է հեռաձայնում Հայաստանում բաւական սիրուած ու տարածուն «Աւանգարդ» թերթի խմբագիրը.

«Հենրիկ, երկու օր յետոյ, այսինքն ամսի 22ին Առնօ Բաբաջանեանի 50ամեակն է, խնդրում եմ վաղն առաւօտեան յօդուածը սեղանիս լինի», առարկութիւն չվերցնող տոնով կարգադրում է խմբագիրը:

– Այդ ինչպէ՞ս, մէկ օրուայ ընթացքում այդպիսի լուրջ յօդուած գրե՞լ կը լինի, ինչո՞ւ նախապէս չէք ասել… աւելի ճիշդ կը լինի, եթէ դիմէք որեւէ երաժշտագէտի:

– Մենք միայն քիչ առաջ իմացանք այդ մասին, Անասեան, էն էլ խմբագրութիւն եկած մի երաժշտից: Տարիների փորձով ես գիտեմ, որ միայն դու կարող ես մէկ օրուայ ընթացքում արժէքաւոր յօդուած գրել Առնոյի մասին: Վաղը միւս օր միւս թերթերը կը տպեն, իսկ մենք խայտառակ կը լինենք, եթէ չ՛անդրադառնանք այդ յոբելեանին:

Ինչեւէ. յաջորդ օրն իսկ Առնօ Բաբաջանեանի 50ամեակին նուիրուած յօդուածս «Աւանգարդ» թերթի խմբագրի սեղանին էր: Յօդուածը լոյս տեսաւ թերթի 1971 թուականի Յունուարի 23ի համարում:

Եւ, որքան էլ տարօրինակ ու զարմանալի, եթէ յիշողութիւնս ինձ չի դաւաճանում, միայն «Աւանգարդ» թերթն էր, որ անդրադարձաւ Առնօ Բաբաջանեանի յոբելեանին:

Հետագայում, արդէն Միացեալ Նահանգներում, ես այդ նոյն յօդուածը տեղադրեցի 1992 թուականին Լոս Անջելեսի «Անի» տպարանում հրատարակուած իմ  «Ա՜յս Եմ Ես» շարքի երկրորդ հատորում:

1960ականների վերջին, երբ համատեղութեան կարգով վարում էի Հայկական ռադիոյի ֆոնդային ձայնագրութիւնների բաժինը, Առնօ Բաբաջանեանը երաժշտական խմբագրութեանն էր ներկայացրել իր նոր գործը՝ «Յորժամ» հոգեւոր մեղեդու մշակումը՝ լարային նուագախմբի եւ անզուգական երգչուհի Լուսինէ Զաքարեանի համար:

Ես, ի պաշտօնէ հետեւում էի ձայնագրութեանը եւ մտքեր փոխանակում Առնոյի հետ, բայց դժուարանում էի նրան հասկացնել, որ այո, ձայնագրութիւնը կը լինի, Լուսինէն էլ կ՛երգի, բայց ռադիոյով եթեր սփռել չի լինի: Երեւի նա չգիտեր, որ հայկական հոգեւոր երաժշտութիւն արգիլուած էր ռադիոյով հաղորդել:

Ձայնագրութիւնը հոյակապ ստացուեց եւ մտաւ ձայնադարանի փակ ֆոնդ: Այդ նշանակում էր, որ դու քո պատասխանատուութեամբ կարող ես այդ ձայնագրութիւնից օգտուել՝ մի փոքր մաս կամ հատուած վերցնելով նրանից, այն էլ որեւէ գրական-երաժշտական հաղորդման մէջ:

Երաժշտական հաղորդումների խմբագրութեան գլխաւոր խմբագիր, տաղանդաւոր լրագրող եւ հիանալի թարգմանիչ Արմէն Յովհաննիսեանի հետ ուղիներ էինք փնտռում Առնոյի այդ հրաշալի մշակումը եթեր տալու համար, բայց չէինք գտնում:

Եղաւ այնպէս, որ Արմէնը պիտի գնար Մոսկուա գործուղման: Ինչպէս նախկինում, ես էի փոխարինելու նրան: Ձայնադարանի տնօրէնուհին, տիկին Ռոզան միայն Արմէնի ստորագրութեամբ իրաւունք ունէր փակ ֆոնդից որեւէ ձայնագրութիւն դուրս հանելու: Որոշել էի, ինչ գնով էլ լինի՝ Առնոյի գործը հասցնել ռադիօունկնդրին, հաշուի չառնելով անգամ աշխատանքից վտարուելու վտանգը: 1965ի դէպքերի յիշողութիւնը դեռ թարմ էր մարդկանց երեւակայութեան մէջ:

Առանց երկար-բարակ, ծանր-թեթեւ անելու, քայլերս ուղղեցի դէպի ձայնադարան.

– Տիկին Ռոզա, խնդրում եմ բերէք Առնօ Բաբաջանեանի գործի օրերս կատարուած ձայնագրութիւնը, օգտագործելու եմ իմ մի հաղորդման մէջ,- միագամայն ինքնավստահ, առանց յուզումի դիմեցի տիկնոջը:

– Ախր, Հենրիկ ջան, էդ ձայնագրութիւնը փակի տակ է… եւ յետոյ, գիտես էլի, Արմէնի ստորագրութիւնն է պէտք…

– Ինչ է, չգիտե՞ս, որ նա քաղաքում չէ, եւ ես եմ նրան փոխարինում:

– Ի՞նչ իմանամ, Հենրիկ ջան… գիտես չէ՞, թէ ես քեզ որքան եմ սիրում, յանկարծ բան-ման դուրս չգա՞յ…

– Չէ, չէ՜, մի անհանգստանայ, մի փոքր հատուած եմ օգտագործելու:

Օրը Հինգշաբթի էր, ես միայն մէկ օր ունէի յանդուգն մտայղացումս իրագործելու համար: Երկուշաբթի Արմէնը գալու էր աշխատանքի: Ինձ մնում էր միայն Ուրբաթ օրը: Մտնում եմ Հայկական երաժշտութեան հաղորդումների խմբագրութիւն.

– Օֆելիա Արտէոմովնա, դուք Կիրակի օրուայ Պատուէրով համերգը կազմե՞լ էք,- դիմում եմ աւագ խմբագիր, եօթանասունին բարեւ ասող օրիորդին։

– Ոչ, դեռ չեմ կազմել, բայց պատրաստւում եմ սկսել, շա՜տ պատուէրներ կան, մանաւանդ գիւղերից:

– Ինչ լա՜ւ, Օֆելիա Արտէոմովնա, այս Կիրակի օրուայ Պատուէրով համերգը ես եմ կազմելու, դուք ձերը թողէք յաջորդ Կիրակի օրուայ համար:

– Մաղարիչ ունէք, մաէստրօ, ես էլ պատրաստւում էի ձեզ խնդրել, որ թոյլ տաք այսօր աւելի վաղ թողնել աշխատանքը:

– Ազատ էք, կարող էք հիմա իսկ գնալ, Օֆելիա Արտէոմովնա:

Վերադարձայ աշխատասենեակս ու, ինչպէս ասում են՝ անցայ հեռախօսի գլխին.

– Արարա՜տ… որտե՞ղ ես, դասասենեակո՞ւմ թէ կաբինետում (Արարատ Քոչարեանը Երեւանի Շահումեանի շրջանի Մետաքսի կոմբինատի բանուորական միջնակարգ դպրոցի տնօրէնն է):

– Կաբինետում եմ, ի՞նչ կայ, ի՞նչ է եղել Հենրիկ, ձայնդ մի տեսակ տագնապալից է հնչում:

– Ամէն ինչ լաւ է, Արարատ: Հիմա ինձ ուշադիր լսիր: Քո այդ բանուոր «աշակերտներից» մի տաս-տասնհինգ հոգուց պատուէր ես վերցնում, թէ իւրաքանչիւրն ի՞նչ երգ կամ մեղեդի կ՛ուզենայ լսել Կիրակի օրուայ Պատուէրով համերգի ժամանակ: Քեզ մի ժամ ժամանակ, ոչ աւելի:

– Հենրիկ ջան, էդ ի՞նչ բանի ես ախպե՜ր, ի՛նչ համերգ, ի՛նչ պատուէր…

– Արարատ, դու ինձ զարմացնում ես, ի՞նչ է, դու էս աշխարհից չե՞ս… հեչ պատուէրով համերգ չե՞ս լսել Կիրակի օրերին…

– Լսել եմ, ինչպէ՞ս չեմ լսել…

– Դէ՜, եթէ լսել ես, սա էլ դրանցից մէկն է: Շարունակեմ ասելիքս: Պատուէրներից մէկը պարտադրաբար պիտի լինի միջնադարեան «Յորժամ» հոգեհանգստեան մեղեդին՝ Լուսինէ Զաքարեանի կատարմամբ: Ընտրիր այնպիսի մէկին, որը քիչ-միչ կարդացած լինի:

– Այդ ի՞նչ ես անում, եղբա՛յր, յեղափոխութի՞ւն… ռադիոյով հոգեւոր ե՞րգ…

– Այո, Արարատ, մենք միասին ենք յեղափոխութիւն անելու…

– Հասկացայ, Հենրիկ, հիմա հասկացայ, միայն թէ ինձ համար պարզ չէր, թէ ինչ էր գործի անուանումը:

– «Յորժամ», երկու վանկ է, Յոր-ժամ…

– «Յորժամ»… լա՜ւ… բա էդ խեղճ աղջիկն ի՞նչ գիտի, թէ ինչ է Յորժամը, իսկի ես չգիտեմ:

– Յորժամ՝ գրաբարից է գալիս եւ նշանակում է՝ երբ որ, երբ: Մի խօսքով՝ կարելի է ասել նաեւ այն ժամանակ: Մարդ ես, եթէ այդ աղջկան հարցնող լինի թէ որտեղի՞ց է լսել այդ մեղեդին, թող ասի, որ լսել է Էջմիածնի Մայր եկեղեցում, պատարագի ժամանակ, Լուսինէ Զաքարեանի կատարմամբ:

– Եղաւ, Հենրիկ, հասկացայ… բայց դու չգիտե՞ս, որ ես կուսակցական եմ, այդ ի՞նչ հակախորհրդային յանձնարարութիւն ես տալիս ինձ:

– Լսի՜ր, ընկեր կուսակցական, բա ինչի՞ ես գալիս եկեղեցի, դեռ մոմ էլ ես վառում…

– Ես քո պատարագները լսելու համար եմ գալիս…

– Գիտեմ: Կիրակի օրն էլ պատուէրով համերգի ընթացքին կը լսես Առնօ Բաբաջանեանի մշակած «Յորժամ»ը՝ Լուսինէ Զաքարեանի կատարմամբ:

… Բաւական երկար տեւեց չարաբաստիկ համերգի պատրաստելը: Որոշել էի մի քանի նախադասութեամբ ներկայացնել թէ՛ Բաբաջանեանին, թէ՛ կատարուող ստեղծագործութեանը եւ թէ սքանչելի երգչուհուն, որ նոր-նոր էր արժանացել համընդհանուր ճանաչման: Հետագայում հասկացայ, որ նման մօտեցմամբ, ես թեթեւացրել էի իմ մեղքը՝ «արգելուած պտուղը» հրամցնելով հասարակութեանը:

Ես մերոնց տեղեակ չէի պահել երեւոյթի մանրամասների մասին, միայն խնդրեցի, որ բոլորս մէկտեղուենք մեր խոհանոցում՝ լսելու պատուէրով համերգը: Երեւանում սովորութիւն է ռադիոընդունիչը խոհանոցի պատին ամրացնելը: Եկաւ «Յորժամ»ի պահը, եւ բոլորս քարացանք: Ոչ մի ձայն, ոչ մի շշուկ մինչեւ մեղեդու աւարտը եւ նրանից յետոյ էլ մի քանի վայրկեան: Երկար լռութիւնից յետոյ հայրս էր խօսողը.

– Էս ի՞նչ է, Հենրիկ, արդէն թոյլատրւո՞ւմ է հոգեւոր երաժշտութիւն հաղորդել ռադիոյով:

– Ո՛չ, հայրիկ, չի՛ թոյլատրւում: Այդ ես է, որ խախտել եմ օրէնքը: Ինչո՞ւ պիտի ազատօրէն կարողանանք եթեր սփռել Բախի, Մոցարտի, Բեթհովենի հոգեւոր երաժշտութիւնը, իսկ մերը՝ հայկականը ոչ: Ի՜նչ տխմար որոշում է, չէ՞, հայրիկ: Մի խօսքով, մի քանի խոչընդոտներ յաղթահարելուց յետոյ ես հասայ իմ նպատակին: Թէ գործից պիտի հանեն, թող հանեն:

Առանց մի խօսք ասելու հայրիկս յուշիկ քայլերով գնաց դէպի իր աշխատասենեակը՝ մինչ այդ մի անմեղ ժպիտ պարգեւելով ինձ:

Երկուշաբթի առաւօտեան, սովորականից աւելի նկատելի հագուստ-կապուստով գնում եմ ռադիոկոմիտէ: Նախամուտքին, դռների առջեւ կանգնեցնում է ծանօթ ոստիկանը.

– Անասեան՝ նախագահի մօտ:

– Գիտեմ, ես սպասում էի դրան:

Նախագահի քարտուղարը ինձ տեսնելով՝ շանթահար եղածի պէս վեր թռաւ տեղից ու.

– Ընկեր Անասեան, խնդրում եմ մի րոպէ սպասէք, հարցնեմ տեսնեմ կարո՞ղ է հիմա ձեզ ընդունել թէ  ոչ:

– Սիրո՜վ, Նունիկ ջան, բայց ինչո՞ւ ես մի տեսակ վախեցած…

– Չգիտե՜մ, չգիտեմ… ձեր մասին եմ մտածում…

Յստակ էր, որ օրիորդը ծանօթ էր պատմութեանը: Երկու երկվայրկեան անց նախագահի դրան ներսի կողմում էի: Սպասում եմ հրամանի, բայց ոչ մի ձայն չկայ, պարոնը երկու ձեռքերով բռնել է անկողնի սաւանի չափ «Սովետական Հայաստան» թերթը եւ խորասուզուած է ընթերցանութեան մէջ: Քիչ անց.

– Հը՜, եկել ես, հա՞… հերոս ենք խաղում, էլի… Դէ որ եկել ես, մօտ արի ու մանրամասն պատմի՝ գիտես ինչի մասին է խօսքս:

Առանց որեւէ մանրուք բաց թողնելու, մանրամասն պատմեցի ամէն ինչ, չմոռանալով ճառել հայկական հոգեւոր երաժշտութեան անփառունակ վիճակի մասին, եւ որ մեր պարտքը պիտի լինի եւրոպական հոգեւոր երաժշտութեան ժողովրդականացման հետ մէկտեղ, տեղ յատկացնել նաեւ մեր աննման հոգեւոր երաժշտութեանը:

Իմ ամբողջ «ելոյթի» ընթացքում ոչ մէկ վայրկեան ինձ չընդհատեց նախագահը: Մի քանի րոպէ երկուսս էլ լուռ էինք: Յետոյ նա վեր ելաւ իր շքեղ բազկաթոռից ու մօտեցաւ ինձ՝ ակամայ ինձ ստիպելով, որպէսզի ես էլ ոտքի ելնեմ: Մօտեցաւ ու զսպուած ժպիտով, երկու ձեռքերով բռնեց ուսերս ու թափ տալով ամբողջ մարմինս ասաց.

– Գնա՛, գնա աշխատիր, ես ամէն ինչ հասկացայ,- ուրիշ ոչ մէկ բառ:

Ելքին չհասած շուռ եկայ: Նախագահը կանգնած էր նոյն դիրքով, նոյն տեղում: Ես էլ կանգնեցի մի պահ եւ ձեռքս բարձրացրի վեր՝ ասել ուզելով, թէ ի՛նչ են որոշելու աւելի վերեւներում:

Հասկանալով թէ ինչն է ինձ անհանգստացնում, այս անգամ արդէն բարձրաձայն, գրեթէ բղաւելով ասաց.

-Գնա՜, գնա ասացի, եւ աշխատիր նոյն ոճով…

… Սառոյցը հալուեց: Կարծրամտութիւնը իր տեղը զիջեց առողջ տրամաբանութեանը: Պարբերաբար հայկական ռադիոյից սկսեցին հնչել հայ հոգեւոր երաժշտութեան գոհարներ:

Այն ամէնը, ինչ ներկայացրի ընթերցողին՝ մի նպատակ է հետապնդում. երբեք չմոռանանք մեր մեծերին, ի մասնաւորի եզակի մեծութիւններին, եւ աշխարհից նրանց հեռանալուց յետոյ, արժանի ձեւով պահենք նրանց յիշատակը: Ինչպիսի՞ն էր Առնօ Բաբաջանեանը՝ մեծերից մեծը: Սա է պատասխանը: Պէ՞տք է նրան մեր յիշողութեան մէջ պահել. անկասկած: Միշտ եւ անդադար: Եթէ նրա երաժշտութիւնն էլ մտաբերելու չլինենք, նրան յիշելու համար, բաւ է որ մտովի գնանք Երեւան, ուր, Կարապի լճի հարեւանութեամբ կը տեսնենք նրա՝ դաշնամուրին հենուած բրոնզէ քանդակը: Իսկ ողջ քանդակի ամենածանօթ բաղադրիչներից մէկը հանճարեղ կոմպոզիտորի նշանաւոր քիթն է…

«…Եթէ ես բեմի վրայ չտեսնէի քո խոշոր քիթը, կը մտածէի թէ Ռիխտերն է նուագում…»,- Առնօ Բաբաջանեանի՝ որպէս հանճարեղ դաշնակահարի մասին այսպէս է արտայայտուել սովետական ականաւոր երաժշտագէտ Ասաֆեւը:

Առնօ Բաբաջանեանի մասին յոբելեանական յօդուած չէ, որ մենք ներկայացրինք ընթերցողին, այլ կոչ ու թելադրանք Հայաստանի պատկան մարմիններին, որպէսզի նրանք ըստ ամենայնի կարողանան գնացած, բայց յաւերժ մնացած մեր մեծութիւններին մշտապէս պահել ժողովրդի յիշողութեան մէջ:

Իսկ ես խոստանում եմ լուրջ, մասնագիտական յօդուածով հանդէս գալ հինգ տարի յետոյ, Առնօ Բաբաջանեանի ծննդեան 100ամեակի օրերին, եթէ Տէրը կամենայ եւս հինգ տարի շնորհել ինձ…

 ԵՐԵՒԱՆ.– 29 Մարտին Հայաստանի սփիւռքի նախարարութեան շէնքի 9րդ յարկի դահլիճին մէջ տեղի պիտի ունենայ հունգարահայ գաղութին կողմէ վերահրատարակուած Հայոց Ցեղասպանութեան մասին պատմող «Մուսա Լերան 40 Օրերը» գիրքին հունգարերէն թարգմանութեան շնորհահանդէսը: Գիրքը պիտի ներկայացնէ Հունգարիայի Հայ ազգային ինքավարութեան ղեկավարի տեղակալ Ալեքս Աւանեսեան:

Ապրիլ 2015ին, Հայոց Ցեղասպանութեան 100ամեակի նախաձեռնութիւններու ծիրին մէջ հունգարահայ գաղութին կողմէ վերահրատարակուած է գիրքին հունգարերէն թարգմանութիւնը:

«Մուսա Լերան 40 Օրերը» վէպը առաջին անգամ հրատարկուած է 1933ին եւ մէկ տարի ետք արժանացած «Տարուան լաւագոյն վէպը» միջազգային միցանակին: Անիկա լոյս տեսած է շուրջ մէկ միլիոն օրինակով եւ թարգմանուած 36 լեզուներու: Հունգարիոյ մէջ անիկա առաջին անգամ թարգմանուած եւ հրատարակուած է 1945ին, այնուհետեւ վերահրատարակուած է 1957, 1965, 1966, 1973, 1978, 2001 եւ 2015 թուականներուն: Վէպը նաեւ բեմականացուած է հունգարերէնով, ինչպէս նաեւ ազգային ռատիոյով հաղորդաշարերու ձեւով ներկայացուած է քանի մը անգամ։

ԿԱՐՕ ԱՐՄԵՆԵԱՆ

Ընթերցողի սեղանին վրայ կը գտնուի վերջերս լոյս տեսած «Ասատուր Չալեանի Յուշեր»ու գեղատիպ հատորը իր հայերէն բնագրով եւ նոյն կողքին մէջ ընդգրկուած անգլերէն թարգմանութեամբ:  Հատորը հրատարակութեան պատրաստած է հեղինակի որդին՝ Պր. Զարեհ Ա. Չալեան, «Ասպարէզ»ի խմբագիրներ՝ Աբօ Պողիկեանի, Արա Խաչատուրեանի եւ Չալեան ընտանիքի այլ անդամներու աջակցութեամբ: Մեծապէս ողջունելի նախաձեռնութիւն մը եւ կարեւոր ներդրո՛ւմ մը արդարեւ՝ Հաճնոյ ինքնապաշտպանութեան եւ անոր յաջորդող Կիլիկիոյ հայաթափման եւ առհասարակ Հայոց Ցեղասպանութեան պատմութեան վաւերագրական ֆոնդը համալրելու տեսակէտէն:

«Հաճընցի եմ», կ՛ըսէ Ասատուր Չալեան բանալով իր հպարտ մարդու եւ կորովի հաճընցիի վկայարանը: «Հաճըն քաղաքը՝ արծուեբոյնը Կիլիկեան Հայաստանի շրջանին կը գտնուի Ատանա նահանգին հիւսիսը: Զուտ հայաբնակ քաղաք մըն էր, 25000 բնակչութեամբ: Շատ քիչ թուով թուրքեր կային միայն, որոնք Չանտր կը կոչուէին. տեղւոյն հայերու բարբառով կը խօսէին եւ անոնց կենցաղը ունէին…» Այնուհետեւ տողերը կը հոսին վճիտ կոհակներով եւ կը պատմեն կեանքի անկեղծ զինուորին պատմութիւնը քսաներորդ դարու մեծ տեղաշարժերու ընդմէջէն:

Ասատուր Չալեան խիտ խօսքի մարդն է եւ իր 98 տպագիր էջերէ բաղկացած հատորը կ՛առինքնէ ընթերցողը իր պարզութեամբ, անմիջականութեամբ, ջերմութեամբ եւ անկեղծութեամբ: Ան իր յուշերու տետրը ամբողջացուցած է 1956ին, Պէյրութի մէջ եւ զայն որպէս աւանդ փոխանցած՝ իր զաւակներո՛ւն: Ձեռագիրը մնացած է անտիպ հեղինակի հարազատներուն մօտ եւ գուրգուրանքով պահուած՝ որպէս ընտանիքի նահապետին բաբախուն յիշատակարանը՝ Չալեան գերդաստանի եւ առհասարակ Հաճնոյ հերոսական ժողովուրդի (իր սիրած բառով՝ «հաճընցիութեան») ապրած ժամանակի բախտորոշ իրադարձութիւններու ժամանակագրութեամբ: Հիմա, որ ան կը գտնուի հանրային շրջանառութեան մէջ, ան այլեւս փրկուած է յաւիտենութեան համար: Ան այժմ մաս կը կազմէ Ցեղասպանութենէն վերապրած մեր հայրերու սերունդի հետզհետէ ճոխացող վկայութեանց ընդհանրական մատենագիտութեան:

Խմբագիրներու օրինակելի նախանձախնդրութեամբ, յուշերու այս գիրքը նաեւ հարստացուած է լուսանկարներով, Կիլիկիոյ քարտէզով եւ հարիւրամեակի մը բովէն վերընձիւղած Չալեան գերդաստանի տոհմածառով: Կ՛արժէ մօտէն քննել այս տոհմածառը…

Կարապետ Չալեան ընդ Հռիփսիմէ  Խրիմեանի Ս. պսակի խորհուրդէն սկիզբ առած ընտանեկան բոյնը հրաշքով կը վերապրի 1909ի եւ 1915ի ցեղասպանական  բնաջնջումներէն եւ սակայն զոհ կ՛երթայ Քեմալական վոհմակներու կազմակերպած ջարդին, երբ Հաճնոյ իննամսեայ ինքնապաշտպանութիւնը  փուլ կու գայ (1920 թուի Հոկտեմբերի 15ին) հաճընցիներու հերոսական դիմադրութենէն ետք: Կը փրկուի միայն իրենց Աստուածատուր որդին, որ իրեններուն կողմէ կը կոչուէր Ասատուր, ներկայ հատորին հեղինակը: Կը փրկուի շնորհիւ այն բախտաւոր իրողութեան, որ ան Ատանա կը գտնուէր Հաճնոյ պաշարման ամիսներուն: Ատանայի մէջ, Ասատուր պատասխանատուներէն է Հաճնոյ դիմադրութեան պարենաւորման գործին տեղւոյն ՀՅԴ մարմնի (որուն անդամ է ինք) եւ Ազգային Միութեան   ղեկավարներուն հետ: Ֆրանսական իշխանութիւնները զարմանալի եւ անհասկնալի հետեւողականութեամբ կը մերժեն օգնել Հաճընի մարտիկներուն. անոնք նաեւ անկարելի կը դարձնեն Ատանայէն կամաւոր ուժերու մուտքը Հաճըն: Ֆրանսան արդէն իսկ սկսած է թիկունքէն դաշունահարել Կիլիկիոյ հայութիւնը Քեմալի հետ վարած իր յայտնի եւ գաղտնի բանակցութիւններով: Հաճնոյ փլուզման կը յաջորդէ հաճընցիներու մեծ կոտորածը: Մարաշի, Հաճնոյ, Այնթապի հերոսական ճակատամարտերը ի վերջոյ փուլ պիտի գան եւ ծայր պիտի առնէ Կիլիկիոյ աղիտալի պարպումը: Եւ յանկարծ, շաբաթներու եւ ամիսներու միջոցին, վերջ պիտի գտնէ Կիլիկիան պատմութեան համար: Ան վերջ պիտի գտնէ իր նոր վերածնունդի նախաշեմին:

Կորսնցնելէ ետք իր հարազատները, Ասատուր մաս կը կազմէ կիլիկեցիներու խուճապահար գաղթին: Չալեաններու մեծ գերդաստանի այս վերապրող շառաւիղը Պէյրութ կը հասնի1921ի Նոյեմբերին, երբ արդէն թեւակոխած էր իր երեսուներորդ տարին:1923ին ան կը կազմէ իր ընտանիքը՝ ամուսնանալով հաճընցի Չամսարեան ընտանիքի դուստր՝ Երանուհիին հետ: Ասատուր եւ Երանուհի Չալեաններ կը բախտաւորուին հինգ զաւակներով, չորս մանչ եւ մէկ աղջիկ: Սկիզբ կ՛առնէ յետ-պատերազմեան հայ մարդուն մեծ արկածախնդրութիւնը. Սփիւռքի ամէնէն բնորոշ ստորոգելիներով կերտուող ընտանեկան օճախին դժուարին վերե՛լքը՝ գաղթական կեանքի խոչընդոտները յաղթահարելու, անոր բոլոր մարտահրաւէրներուն քաջութեամբ ընդառաջելու վճռակամութեամբ:

Վերելքի այս պատմութիւնը պատմութիւնն է մեր ժողովուրդին: Ասատուր Չալեանի տետրը հայելին է մեր հայրերու իմաստութեան, անոնց հերոսական պայքարին՝ անկարելին նուաճելու եւ ամէն օր գերազանցութեան նոր չափանիշներ հաստատելու. հայելին է մեր ժողովուրդի անընկճելի ուժին, խիզախութեան, քաջութեան, պարզութեան եւ անբուժելի լաւատեսութեան: Գրքին վերջին էջին վրայ դրուած է Ասատուր եւ Երանուհի Չալեաններէն ծնունդ առած նոր գերդաստանին՝ այսօրուան խմ-բանկարը որդիներու, դուստրերու, թոռներու եւ թոռնուհիներու քաղցր եւ շողշողուն դէմքերով, որոնք միասնաբար Ասատուր Չալեանի եւ մեր ժողովուրդին պերճախօս պատասխանն են ուղղուած այն ոսոխին, որ չկրցաւ մեզ զգետնել:

Մարտ 20, 2016

Ուաշինկթըն

Տասներկու տարուան ուսումնասիրութենէ եւ հետազօտութենէ, երեք տարի ալ հրատարակիչ մը փնտռելէ ետք, Մարտիկ Մատէնճեանի անգլերէն նոր գիրքը՝ «Ravished Paradise. Forced March to Nothingness»ը լոյս տեսաւ Յունուար 2016ին:

Մարտիկի մայրը, մահէն երկու ամիս առաջ, 2001ին, անակնկալ կերպով տղուն ըսած էր. «Տղաս, պատմութիւնս չգրեցիր»:

Մօր մահէն ետք Մարտիկ մտածեց, թէ ինչպէս պիտի գրէր մօրը կեանքը, ամէն անգամ երբ հարցուցած էին իրեն անցեալի մասին՝ «Ամա՜ն, մի յիշեցնէք այդ տխուր օրերը», ըսած էր:

Սակայն Մարտիկ որոշեց ծնողքին կենսագրութիւնը գրել՝ Ցեղասպանութեան մասին գիրքերու ցանկը եւս գիրքով մը ճոխացնելու նպատակով: Մանաւանդ որ Թուրքիոյ մէջ սկսած էին Ցեղասպանութեան մասին դրական արտայայտութիւններով խօսելու: Այդ թուրքերուն նեցուկ կանգնելու եւ անոնց փաստ մը եւս տալու մտադրութեամբ, ծրագիրը գործադրութեան դրաւ:

Համագիւղացիներու զաւակներուն դիմեց մանրամասնութիւններ քաղելու համար: Ցեղասպանութենէ վերապրած մէկը չէր մնացած: Անոնց զաւակներէն լսեց որքան կարելի էր: Մինչեւ Թահիթի ճամբորդեց հանդիպելու համար չեփնիցի Աբրահամ Սինանեանին, որուն հայրը 1915ին 31 տարեկան էր եւ յաճախ մանրամասն պատմած էր Ցեղասպանութեան մասին: Մանաւանդ Աբրահամի հայրը իսլամանալով, ողջ մնացած էր զանազան շրջաններու մէջ, մինչեւ որ Պոլիս գաղթէր:

Ճամբորդեց զանազան քաղաքներ՝ Պէյրութ, Փարիզ, Մարսէյ, Աթէնք, նոյնիսկ Երեւան, Կիւմրի եւ Բերքաշատ, հայրենակիցներու հանդիպելու եւ անոնցմէ տեղեկութիւն քաղելու համար: Յաջողութեամբ պսակելէ ետք շրջապտոյտները, գրի առաւ ամէն ինչ: Համագիւղացիներուն մասին լման տեղեկութիւն քաղելէ ետք պարտք զգաց ծնողքին ծննդավայրը այցելել, հոն թուրքերու հանդիպիլ եւ լսել անոնց տալիք տեղեկութիւնները:

Թուրքիա այցելութիւնն ալ յաջող անցաւ:

Այդ բոլոր լսածներն ու քաղած տեղեկութիւնները մէկ գիրքի մէջ անկարելի էր տեղադրել: Ուստի որոշեց երեք հատորով պատմել Ցեղասպանութեան մասին ունեցած մանրամասնութիւնները, որոնք ո՛չ մէկ հայկական կամ օտար գիրքերու մէջ գոյութիւն ունէին: Հպարտ էր կատարած պտոյտներուն եւ ծախսած գումարներուն համար: Վստահ էր, որ գիրքը մեծ յաջողութեան պիտի արժանանար:

Առաջին հատորը՝ «Բռնագրաւուած Դրախտը. Բռնագաղթ Դէպի Ոչնչութիւն», լոյս տեսաւ Ապրիլ 2013ին: Այդ հատորը կը պատմէ, թէ ինչպէս Չեփնի գիւղը հիմնուեցաւ, ինչպէս շատցան եւ եկեղեցի կառուցեցին: Ինչպէս դիմադրեցին Համիտիէի գունդերուն եւ փրկուեցան ընդհանուր կոտորածներէն: Կ՛երթայ մինչեւ 1915 եւ կը նկարագրէ բռնագաղթը, Դաշնակիցներու իրարու դէմ լարած դաւադրութիւնները, Արարայի ճակատամարտը եւ ազատագրուած Կիլիկիա վերադարձը, որմէ ետք վերապրած ժողովուրդը Լիբանան հաստատուեցաւ:

Վեց ամիս ետք, գիրքին յաջողութիւն գտնելը զինք խթանեց Լիբանանի քսանամեայ պատերազմը նկարագրելու, եւ հրատարակեց «Նոր Օրերու Ֆետայիներ. Լիբանանի Մեր Տղաքը» հատորը: Այդ ալ յաջողութիւն գտնելով, 2014ի Մայիսին հրատարակեց «Բռնագրաւուած Դրախտ…»ին երկրորդ հատորը՝ «Մեր Հողերը, Մեր Հողերը» խորագիրով:

Երկրորդ հատորը, զոր հրատարակեց 2014ի Մայիսին, կ՛ընդգրկէ վերապրած ժողովուրդին Լիբանան հաստատուիլը, անոնց պայքարը ամէնօրեայ դժուարութիւնները յաղթահարելու համար եւ անոնցմէ սերած նոր սերունդին պահանջը մեր հողերուն նկատմամբ, Եղեռնի 50ամեակը, Արցախի պատերազմը եւ մինչեւ 2001 թուականը:

Երրորդ հատորին մէջ, որ հրատարակուեցաւ 2014 Յուլիսին, Մարտիկ կը նկարագրէ Թուրքիա կատարած իր այցելութիւնը եւ բռնագաղթի ճանապարհին ուսումնասիրութիւնը: Ցեղասպանութենէն ետք առաջին հայն էր, որ գիւղ կ՛այցելէր:

2014 Յունիսին, Մարտիկ հրատարակեց «Կարօն ու Մարօն» եւ «Խանասորի Արշաւանքը»: Հոս կ՛արժէ դրուատել ընթերցողները, որոնք Մարտիկի հրատարակած բոլոր գիրքերը գնեցին ու կարդալէ ետք գովասանքով արժեւորեցին իր կատարած գործը: Լիբանանի պատերազմի 40ամեակին առթիւ, Համազգայինը Պէյրութի մէջ հրատարակեց «Լիբանանի Մեր Տղաքը»՝ ի խնդութիւն լիբանանահայ գաղութին:

Մարտիկի այս նոր, բայց հին գիրքը պէտք է գտնէ նախորդ գիրքերուն յաջողութիւնը: Երբ հայերէն հատորը հրատարակեց, գտնուեցան մարդիկ, որոնք անգլերէնը ուզեցին: Իւրաքանչիւր հայու պարտականութիւնն է մեր Դատը օտարներուն ծանօթացնելը, եւ այս գիրքը յարմար առիթ է նուիրելու գիրք մը իրենց օտար բարեկամներուն:

Քոնկրեսմեններ Էտըմ Շիֆ եւ Ճուտի Չու դրուատական խօսքեր ուղղած են։

«Մարտիկ Մատէնճեանի «Բռնագրաւուած Դրախտը. Բռնագաղթ Դէպի Ոչնչութիւն» գիրքը կը յիշատակագրէ իր ծնողքին ցնցիչ պատմութիւնը եւ կը յայտնաբերէ մղձաւանջային պատկերներ Հայկական Ցեղասպանութեան զարհուրանքներէն: Իր գիրքը կարեւոր ներդրում մը կը կատարէ Ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեան ծիրէն ներս եւ մարդկային պատմութեան այս սեւ էջին վրայ հարազատ ակնարկ մը կը հայթայթէ»:

Էտըմ Շիֆ՝   Քոնկրեսի ներկայացուցիչ Քալիֆորնիոյ 28րդ ընտրաշրջանէն, Աւագ անդամ Ներկայացուցիչներու տան Տեւական ընտրեալ տեղեկատուութեան կոմիտէի

«Մարտիկ Մատէնճեանի «Բռնագրաւուած Դրախտը. Բռնագաղթ Դէպի Ոչնչութիւն» գիրքը զօրաւոր կերպով կը միաձուլէ պատմական դէպքերն ու անձնական պատմութիւնները՝ ներկայացնելով Հայոց Ցեղասպանութեան ընթացքին պատահած զարհուրանքները: Բազմաթիւ ժամեր տրամադրուած են հետազօտելու եւ պատրաստելու իր ծնողքին եւ Ցեղասպանութեան երկու միլիոն զոհերու ցաւալի պատմութիւնները, լուսարձակի տակ առնելով յաճախ ժխտուած եւ զանց առնուած պատմութիւնը, որ բոլորին կողմէ պէտք է իմացուի: Մարդ արարածը չի կրնար չցնցուիլ, երբ կը հետեւի լման գիւղերու եւ ընտանիքներու հանդէպ գործադրուած վատ վերաբերումներուն եւ բռնի քալեցնելու արարքներուն: Այս գիրքին մէջ նկարագրուած եղերական պատմութիւնները յաւելեալ պարտադրական պատճառ մըն են, թէ ինչո՛ւ Հայոց Ցեղասպանութիւնը պէտք է ճանչցուի»:

Ճիւտի Չու, PhD.՝

Քոնկրեսի ներկայացուցիչ Գալիֆորնիոյ 27րդ ընտրաշրջանէն

Օգոստոս 14, 2015

«Kirkus Reviews» տուաւ երկար գրախօսական մը, ուր երկու անգամ կը յիշուի Ցեղասպանութիւն բառը եւ մէկ անգամ՝ բնաջնջութիւն բառը: Ստորեւ հատընտիր տողեր այդ գրախօսականէն.

«Փառաւոր աշխատասիրութիւն մը Ցեղասպանութենէ վերապրած ծնողքի մը զաւակէն: Մատէնճեան… անջնջելի նկարագիրներ կը զետեղէ դարերու ընթացքին հայ ժողովուրդին հանդէպ Օսմանեան տիրապետութեան կատարած զարհուրանքներուն անդէմք պատմութիւններուն մէջ: Հարցը իր գագաթնակէտին հասաւ Համաշխարհային Առաջին պատերազմին ժամանակ, երբ Օսմանեան կայսրութիւնը սկսաւ լուծուիլ, եւ իշխանութիւնները ուզեցին բնաջնջել մնացած հայ ժողովուրդը: Մատէնճեան Ցեղասպանութիւնը կը նկարագրէ ընդհանրապէս, հետեւելով օրինակին իր ծնողքին, որոնք այդ ժամանակ երեխաներ էին եւ վերապրեցան Չեփնիի ջարդերը: Սպառիչ կերպով հետազօտուած… գիրք մը՝ ժամանակակից պատմութեան եղերական դէպքի մը մասին»:

Մարտ 31ին, Հինգշաբթի, Փասատինա գտնուող Sequoyah School-ի տեսչութիւնը աշակերտներու ծնողներուն համար կազմակերպած է ընդունելութիւն-հիւրասիրութիւն մը, ուր Մարտիկ պիտի ներկայացնէ իր գիրքը. հեղինակը գիրքէն մէջբերումներ պիտի կարդայ եւ ապա մակագրէ զանոնք: Քաջալերելու համար հեղինակը, հաճելի պիտի ըլլար հայերու ներկայութիւնը:

Հասցէն է՝ Sequoyah School, 535 South Pasadena Ave, Pasadena, 91105. From 3:45 to 4:45 p.m.

ԼՈՍ ԱՆՃԵԼԸՍ.- Ռումանացի-ամերիկացի բեմադրիչ Տայանա Էնճըլսընի « Հայաստան, Իմ Սէր»(«Armenia, My Love») ֆիլմը Ապրիլ 15էն սկսեալ պիտի ցուցադրուի Փասատինայի եւ Նորթ Հոլիվուտի «Լեմլի» սրահներուն մէջ։

Հայոց Ցեղասպանութեան օրերուն տեղի ունեցած դէպքերուն վրայ հիմնուած սոյն ֆիլմին բեմագրութեան հեղինակը եւս Էնճըլսընն է, որ նաեւ ֆիլմի դերակատարներէն մէկն է։
Հայ ընտանիքի մը պատմութիւնը լուսարձակի տակ առնող սոյն շարժապատկերին մէջ դերեր ստանձնած են նաեւ Շաքէ Թուխմանեան, Արման Նշանեան եւ Նազօ Պրավօ։

Փասատինայի «Laemmle Playhouse 7» սրահի հասցէն է՝ 673 East Colorado Boulevard, 91101, իսկ Նորթ Հոլիվուտի «Laemmle NoHo 7» սրահինը՝ 5240 Lankershim Boulevard, North Hollywood, 91601։

Յաւելեալ տեղեկութեանց համար, դիմել (818) 970-0052 թիւին կամ llewispr@aol.com հասցէին։
Նշենք, որ Էնճըլսըն վերջերս մեծարուած էր «100 LIVES» նախաձեռնութեան կողմէ, Հայոց Ցեղասպանութեան հարիւրամեակը իւրայատուկ ձեւով նշելուն համար։

ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

 Ճոպանուղին ծանրօրէն կ՛իջնէ: Ու անիկա, զուգուած աթոռակներու վրայ բազմած մեր քսան զոյգ աշակերտներուն կը պարգեւէ Ծաղկաձորի հիասքանչ տեսարանը. նախ՝ կանանչապատ ու ծաղիկներ հագած լեռը, արդարացնելով Ծաղկաձոր անուանումը, անդին, լերան ստորոտը, Կեչառիսի վանքը եւ ծառաստաններու մէջէն ցցուած երեք գմբէթները, աւելի հեռուն՝ մշուշի մէջ, Սեւանայ լիճը:

– Պարոն, սա ծառին վրայ ինչո՞ւ գունաւոր լաթեր կան:

– Թալին, հին սովորութիւն է, հեթանոսական շրջանէն մնացած… Ժողովուրդը կը հաւատայ, թէ կապողը երջանիկ կ՛ըլլայ, կ՛իրականանան իր երազները: Վանքերու մօտ պիտի տեսնես այդպիսի ծառեր: Անոնք զարդարուած կ՛ըլլան թաշկինակներով, անձեռոցիկներով: Թալին, այդ ծառին վրայ, քեզի տարեկից տասը, քսան աղջիկի յոյսը կապուած է:

Ճոպանուղին վայրէջք կը կատարէ: Զոյգ-զոյգ կայարան կը հասնին աշակերտները: Անոնց ուշադրութիւնը կը գրաւեն գիւղին երեխաները, որոնք դաշտին մէջ ոտնագնդակ կը խաղան: Անոնցմէ մէկը, որ հագած է Juventus-ի սեւ-ճերմակ մարզաշապիկը, նստած աւանակի վրայ՝ կը մօտենայ.

– Ուզո՞ւմ էք մեզ հետ խաղալ:

Անմիջապէս կը կազմուին Ծաղկաձորի եւ Սփիւռքի երկսեռ խումբերը ու առանց սուլիչի, առանց իրաւարարի, բնազդաբար կը սկսի խաղը:

– Պարոն, պտոյտի ամէնէն սիրած մասս ծրագիրէն դուրս մեր ըրած բաներն են: Ամէն ինչ բնական եւ հարազատ է հոս. գիւղին երիտասարդները, «զարդարուած» ծառերը, աւանակը…

– Թալին, ստուգաբանօրէն բոլորն ալ կապուած են իրարու…

Միջոցին, Juventus-ով տղան կօլ մը կ՛արձանագրէ. Ծաղկաձոր 1, Սփիւռք 0:

– Թալին, այս տեսարանը կարելի է բացատրել yavanak բառով: Պահլաւերէն է: Տարածուած է իրանեան բոլոր լեզուներուն մէջ. զնդերէն՝ yavan, պազենդերէն, բելուճերէն, քրտերէն՝ juvan, պարսկերէն, աֆղաներէն՝ javan: Կը նշանակէ «մատաղատի, երիտասարդ»: Այդպէս է կոչուած չորքոտանիներու, յատկապէս իշու, ձիու կամ եղնիկի ձագը: Մեր հին գրականութեան մէջ նաեւ՝ յաւանակ, յովանակ եւ ովանակ: Յիշէ, թէ «j» տառը մեր մօտ «յ» է: Դրացի լեզուներուն մէջ բառը դարձեր է jivan (ճիւան), դարմ երիտասարդ:

– Դուդուկահար Ճիւան Գասպարեանը «երիտասարդ» է ուրեմն:

– Միշտ:

Երկրորդ կօլ մը… Գիւղին երիտասարդները 2, Սփիւռք 0:

Իրանեան լեզուներէն հեռու, արեւելեան Եւրոպայի մէջ, բառը իմաստի զարգացումով նշանակեր է «սիրահար». սերպերէն՝ dzuvan, adzuvan, ռումաներէն՝ dzuban: Դէպի աւելի արեւմուտք, լատիներէն բառը juvenis էր: Հռովմէացիներու երիտասարդութեան չաստուածն էր Juventus: Բառը գոթերէն juggs է, հին բարձր գերմաներէն՝ jung, հին իսլանտերէն՝ ungr, անկլօ-սաքսոներէն՝ geong, հոլանտերէն՝ jong, անգլերէն՝ young, ֆրանսերէն՝ jeune: Վերջինը տուած է Jeunes Turcs եւ jeunesse doree՝ փայլուն, վայելուչ երիտասարդ տղայ արտայայտութիւնները:

– Վայ աւանակ, վա՜յ, կ՛ըսէ Քրիստինը Յովիկին, երբ վերջինը «կը յաջողի» իր բերդին մէջ նետել գնդակը՝ 3-0:

Բառին նախահայրը հին նախալեզուի yeu արմատն է: Բազմաթիւ լեզուներու մէջ «փոքր, մատաղ կով, մատաղ ցուլ, ցլիկ, հորթ, գառնուկ» նշանակող բառերը ունին անոր տարբերակները. junix, juvencus, junica, junosza:

– Ուրեմն, պարոն, այդ սիրահար աղջիկը, որուն թաշկինակը կը ծփար ծառի ճիւղի վրայ, սա աւանակը, անոր վրայ նստած երիտասարդ տղան, անոր շապիկը, բոլորն ալ…

– Այո, բոլորն ալ միաձուլուած են իրարու հետ: Բառը ծներ է հիւսիս-արեւմտեան Պարսկաստանի մէջ, հասակ նետեր եւ զարգացեր է, երկար ճամբորդութիւններ է կատարեր, ըստ երեւոյթին աւանակի մը վրայ, բայց միշտ մնացեր է թարմ եւ երիտասարդ. yeu, yavan, yavanak, young, Juventus:

Ահա սփիւռքահայ ձագուկներուն կոլը՝ 3-1: Խաղը կը վերջացնենք. կը զգանք, թէ բոլորը յոգնած են եւ անօթի:

– Ո՞վ շահեցաւ,- կը հարցնէ անցորդ մը:

– «Հայաստանը», կ՛ըլլայ Թալինին պատասխանը:

Անցորդը կը ժպտայ.

– Մնացէք միշտ հոգով երիտասարդ: Բարով էք եկել հայրենիք:

ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԵՒ ՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԸ ԴԷՄ ԱՌ ԴԷՄ

ԳՐԻԳՈՐ ԵՊՍ. ՉԻՖԹՃԵԱՆ

 Քա՛ւ լիցի, որ անձնապէս յանդգնութիւն ունենանք սոյն յանդիմանական բառերով դիմելու մեր հաւատաւոր ընթերցողներուն: Ինչքան ալ Սուրբ Հոգիէն ստացած ըլլանք մեր բանաւոր հօտին զգօն ու զգաստ դէտը եւ բարի հովիւը ըլլալու շնորհքն ու առաքելութիւնը, չենք արտօներ մեզի նման վարմունք: Պօղոս առաքեալին հեղինակաւոր գրիչին կարմիր թանաքով արձանագրուած եւ շեշտադրուած բառեր են ասոնք, որոնք թերահաւատութեան անորոշութեան մէջ տուայտողները կը սաստեն, ուղղելով հաւատացեալ մարդու աչքերուն պղտորութիւնը, որպէսզի ան յստակ տեսնէ բացարձակ ճշմարտութիւնը կեանքի, մահուան ու անմահութեան:

Մարդկային հոգիի խորագոյն անդունդին անմատոյց ծալքերուն մէջ թաքնուած գաղտնի զգացումներէն է անմահութեան ձգտումը: Ո՛չ ոք կը խօսի այս մասին բացայայտ, բայց բոլորն ալ կը փափաքին հասնիլ անոր անյապաղ: Ա՛յս է գաղտնիքը մեր հոգւոյն, ա՛յս է փափաքը մեր սիրտին, ա՛յս է հեռանկարը մեր միտքի սեւեռուած հայեացքին եւ ա՛յս է վերջակէտը մեր հոգւոյն ներքին անբացատրելի նպատակներու հեռահաս ուղիին:

Ֆիզիքական նուազագոյն թուլութեան պարագային, անմիջապէս վախը կը մտնէ մեր սիրտերուն մէջ, թէ պիտի կարենա՞նք յաղթահարել մեր դիմաց ծառացած առողջական այս խնդիրը: Երբեմն մինչեւ տարրալուծարանի քննութեանց արդիւնքները ստանալը, կը մտատանջուինք, փախցնելով մեր արդար իրաւունքը եղող քուն:

Անմահութիւն…

Այս այնպիսի խոր փափաք մըն է, որուն իրականացման համար ամէն ինչ պատրաստ է զոհել մարդ էակը: Իրարմէ տարբեր կրօնական հաւատալիքներ, մահուան գաղափարին մէջ կը ներկայացնեն նոյնինքն անմահութիւնը: Այդպէս չէ՞ր քրիստոնէական առաջին դարերուն ըմբռնումը անարդար մահուան կամ պարտադիր նահատակութիւններու մասին… Առիւծներու գուբին մէջ գազաններուն կեր դառնալու ստորնացուցիչ դէպքերն անգամ, քրիստոնեաներուն համար անմահութեան դուռ ու տրտմութեան հովիտէն դէպի կանաչ մարգագետիններ առաջնորդուելու անցք կը համարուէին, համաձայն «Սրբոց Վարք»երու փոխանցած տեղեկութիւններուն:

Իսկ այսօր ինչպէ՞ս կ՛ըմբռնուի անմահութիւնը. երկարակեցութի՞ւն է արդեօք մեր փափաքը: Ինչքա՞ն կրնանք երկար ապրիլ զառամեալ ծերութեամբ… Կամ՝ ինչո՞ւ համար ժամանակավրէպ դառնանք, երբ ունինք երանական կեանքով վերստին ծնելու երկնապարգեւ բացառիկ հնարաւորութիւնը: Սկիզբ ունեցող նիւթը, անպայման ունի իր վախճանակէտը, որ մարդկային մարմինին համար անխուսափելի մահն է, մինչեւ իսկ 120 կամ 130 տարիներու աւարտին: Հողայնական ճակատագիրը հողաստեղծ մարդուն, աշխարհի տէրեր համարուած իշխանաւորներն ու կայսրերն ալ չեն կրցած փոփոխութեան ենթարկել: Բոլորն ալ փոշիացեր են եւ միախառնուեր մեր ոտքերու կոխան դարձող երկիրի հողին:

Բայց թերահաւատութիւնը յետ մահու կեանքին մասին, մարդ էակը կը թողու անորոշութեան միգամած անջրպետին մէջ, կողմնորոշուելու դժուարութեան դիմաց դնելով զայն:

_ «Լսէ՛, անմի՛տ,_ կ՛ըսէ առաքեալը, սերմնացանի յատուկ լեզուով բացատրելով անոր անմահութեան ցանկալի խորհուրդը: Նախ, սերմնահատիկ մը երբ ցանես՝ հատիկը չի՛ բուսնիր, մինչեւ չմեռնի: Եւ ապա, քու սերմանածը սովորական հատիկ մըն է, ցորենի կամ այլ սերմերու, եւ ո՛չ այն հասկը որ պիտի ծլի» (Հմմտ. Ա. Կր 15.35-37): Ան կը յստակացնէ մահուան իրողութեան պատճառով մարդկային միտքին պղտորուած տեսադաշտը եւ կ՛ուժեղացնէ անոր հետեւանքով մարդու աչքերուն տկարացած տեսողութիւնը՝ ըսելով. «Այս աշխարհը, թէ՛ կեանքը, թէ՛ մահը, թէ՛ ներկան, թէ՛ ապագան, բոլորը ձեզի համար են» (Հմմտ Ա. Կր 3.22):

Ուրեմն, հիմա որ իմացար, թէ այս աշխարհի ինչպէս ուրախ, նոյնպէս ալ բոլոր տխուր ու դժբախտ երեւոյթները՝ թէ՛ հիւանդութիւնները, թէ՛ ձախորդութիւնները, թէ՛ թշնամութիւնները, թէ՛ ատելութիւնները եւ թէ մանաւանդ մահը մեզի համար են, պէտք է պատրաստուիս այս ուղղութեամբ հոգեպէս: Բանականութիւնդ ո՞ր օրուան համար զմռսուած կը պահես ուղեղիդ բազմաշերտ մսադարաններուն մէջ, անկէ օգտուելու եւ անմահութիւնը ժառանգելու ուղղութիւն ստանալու համար: Չէ՞ որ ներքին ամենագաղտնի եւ ամենասրտամօտ փափաքդ անմահ ըլլալն է…

– «Լսէ՛, անմի՛տ»,_ անմահութեան տանող ճամբուն դուռը բացուեր է արդէն Յիսուսի Հրաշափառ Յարութեամբ: Գերեզմանը ժամանակաւոր կայանատեղի եւ դէպի իսկական Կեանք տանող միջանցք մըն է այսուհետեւ, մահուան դէմ Անոր տարած աստուածավայել յաղթանակով:

– «Լսէ՛, անմի՛տ», _ Իր մահով, մահը պարտութեան մատնած Աստուած դեռ ի՞նչ աւելի ուժեղ օրինակ պէտք է տար քեզի, որպէսզի միտքէդ փարատէիր մառախուղը խորախորհուրդ նկատուած մահուան: Իսկ եթէ ունիս ուրիշ փաստ, աւելի՛ զօրաւոր, քան աստուածային Յարութեան իրողութիւնը, ինչո՞ւ կը վախնաս մահէն…

– «Լսէ՛, անմի՛տ»,_ Եթէ կեանքի դժուարութիւններուն դիմաց կ՛ուզես տոկալ եւ նոյնիսկ մահէն ետք յաղթական դուրս գալ կեանքի անհաւասար պայքարէն, ուրեմն գէթ համեստ եղիր, իբրեւ մահկանացու, իւղաբեր կանանց Յիսուսի Յարութիւնը աւետող լուսասփիւռ հրեշտակին միացնելու ձայնդ,  խոստովանելու եւ ըսելու.

_ Քրիստոս Յարեա՜ւ ի մեռելոց: Իսկ մենք, ի պատասխան անվերապահ հաւատքիդ խորունկ արտայայտութեան, պիտի պատասխանենք անվարան.

_ Օրհնեա՜լ է Յարութիւնն Քրիստոսի:

ԿԼԵՆՏԷՅԼ.- Շաբաթ, Մարտ 5ին տեղի ունեցաւ «Ֆելեֆել Արաքս»ի Կլենտէյլի մասնաճիւղի բացման պաշտօնական արարողութիւնը, որուն ընթացքին ընկերութեան նախագահը՝ իրաւաբան Ճերարտ Վ. Քասապեան, յայտարարեց, թէ նոր մասնաճիւղը մաս կը կազմէ նախ Հարաւային Քալիֆորնիոյ եւ ապա Միացեալ Նահանգներու տարածքին ընդարձակուելու ծրագիրին։

Արդիական տեսքով այս նոր ճաշարանին մատուցած ճաշատեսականերուն մէջ կան միջերկրականեան աւանդական եւ արդիական համեղ ճաշեր, որոնց մէկ մասը 1980էն ի վեր կը հրամցուի «Ֆելեֆել Արաքս»ի Հոլիվուտի (Փոքրիկ Հայաստան) մասնաճիւղին մէջ։ Ճաշերուն կողքին, բացման արարողութեան մասնակիցները վայելեցին «Սթրինկ Հարմընիզ» նուագախումբին կատարումները։

«Ֆելեֆել Արաքս»ի Կլենտէյլի մասնաճիւղի բացման պաշտօնական արարողութեան ներկայ էին առաջնորդ Մուշեղ արք. Մարտիրոսեան, Արտակ քհնյ. Տէմիրճեան, Քալիֆորնիոյ Ծերակոյտի անդամ Քեւըն Տէ Լիոն, Կլենտէյլի քաղաքապետ Արա Նաճարեան, Կլենտէյլի քաղաքապետական խորհուրդի անդամ Զարեհ Սինանեան, Կլենտէյլ քաղաքի քարտուղար Արտի Քասախեան, Քրեսենթա հովիտի թաղապետական խորհուրդի անդամ Հերի Լիոն, Քալիֆորնիոյ Իրաւական հսկումներու յանձնաժողովի անդամ Փաթիլ Ա. Գասպարեան, Կլենտէյլի առեւտուրի գրասենեակի նախագահ Ճուտի Քենտըլ եւ նոյն մարմինի ծրագիրներու վարիչ Թագուհի Սողոմոնեան։

 «Ֆելեֆել Արաքս»ի Կլենտէյլի մասնաճիւղը, իր ինը սեղաններուն վրայ, կարելիութիւնը ունի ծառայելու մինչեւ 34 յաճախորդներու, որոնք իրենց ըմբոշխնելիք ճաշերը պիտի կարենան ընտրել թուայնացած ճաշացուցակէ մը։ Տրամադրելի են նաեւ «Ֆելեֆել Արաքս» անունը կրող շապիկներ եւ այլ իրեր։

Խոհանոցը կը բանի միշտ կատարելագործման հակում ունեցող խոհարար Տանիէլ Հըպէյքայի հովանիին տակ՝ որակաւոր եւ համով ճաշեր հրամցնելով։

Ընկերութեան փոխնախագահ եւ գործադիր տնօրէն Շանթ Աւագեան կը բացատրէ, թէ «Ֆելեֆել Արաքս»ի աւանդական ճաշատեսականերուն կողքին («ֆելեֆել», հաւով եւ կովի միսով «շաուրմա», երշիկ, հաւ, «ֆաթթուշ», «հըմմոս», «մութապպալ», «թապուլէ», եւ այլն), այս եւ ապագայ բոլոր մասնաճիւղերուն մէջ տրամադրելի պիտի ըլլայ «Արաքսի վարդագոյն համեմ» անունով մկրտուած նոր համեմը եւ այլ նորութիւններ, իսկ ապագայի համար կը ծրագրուին նախաճաշի յատուկ ճաշատեսականեր եւս։

Միացեալ Նահանգներ փոխադրուելէ առաջ, Արտաշէս Օհաննէսեան 1949էն սկսեալ իր խոհարարական ձիրքերը մշակած է իր ազգականներուն պատկանող՝ Պուրճ Համմուտի «Ֆելեֆել Արաքս»ին մէջ, իսկ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմին պատճառով Լոս Անճելըս հաստատուելէ ետք, 1980ին բացած է Հոլիվուտի «Ֆելեֆել Արաքս»ը՝ արժանանալով ուտեստեղէնի մարզի մասնագէտներու գովասանքին։ Երբ Օհաննէսեանները որոշած են ընդարձակել իրենց գործունութիւնը, անոնք որոշած են գործակցիլ Ճերարտ Վ. Քասապեանի եւ Շանթ Աւագեանի, ինչպէս նաեւ՝ իրաւաբան Ռապըրթ Սութքլիֆի հետ։

«Ֆելեֆել Արաքս»ի Կլենտէյլի մասնաճիւղին հասցէն է 625 E. Colorado Street, Glendale, California 91205։ Երկուշաբթիէն Շաբաթ օրերը, անիկա բաց է առաւօտեան ժամը 10էն մինչեւ երեկոյեան ժամը 10, իսկ Կիրակի օրերը՝ առաւօտեան ժամը 11էն մինչեւ երեկոյեան ժամը 8։

Յաւելեալ տեղեկութեանց համար, դիմել (818) 696-2303 թիւին, կամ այցելել

www.FalafelAraxUSA.com կայքը։

ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

– Եզակի է այս խորանին կոնքը՝ թէ՛ հայկական եկեղեցական ճարտարապետութեան եւ թէ հայկական գեղանկարչութեան մէջ. եօթը մեթր բարձրութիւն ունեցող որմնանկար, ուր պատկերուած է Համբարձման տեսարանը: Եօթներորդ դարու գործ է: Նկարին մէջ Քրիստոսն է, ձեռքին՝ ոլորուած մագաղաթ, որուն վրայ գրուած է Յովհաննէսի Աւետարանէն հատուած մը: Պահպանուած է նաեւ նկարիչին անունը, երկաթագիր տառերով՝ Ստեփանոս: Սիրելի աշակերտներ, հազուագիւտ են հայկական այն եկեղեցիները, որոնց կոնքերը նկարուած են: Հիմա ազատօրէն կրնաք լուսանկարել: Յետոյ կ՛ուղղուիք ձեր յաջորդ յուշարձանը տեսնելու:

Արուճի տաճարին մէջն է աշակերտական մեր խումբը: Երբ պատանիները հիացումով կը լուսանկարեն հսկայ տաճարը, ուղեցոյցին հետ ժամանակ կ՛ունենանք զրուցելու «կոնք»երու մասին:

– Զարմանալի է «կոնք»ը. հայոց լեզուին մէջ թերեւս չկայ ուրիշ բառ, որ ունենայ անոր չափ բազմատեսակ գործածութիւն: Մարդկային կազմախօսութեան մէջ, «կոնք»ը իրանը ազդրերուն կցող, երկու լայն ու տափակ ոսկորներ են, յենարան մը ողնաշարի եւ մարմինի ամբողջ վերին մասին համար: Ան նաեւ արտաքին ականջի գոգաւոր խորութիւնն է: «Կոնք»ը նոյն ժամանակ ջուրի լայն, ծոցաւոր աման է, տաշտ, ինչպէս Տաթեւ վանքի այն պատմական կոնքը, որ յիշուած է Դաւիթ Բէկ պատմավէպին մէջ.

«Վանահայրը վեր առեց մի ահագին արծաթէ կոնք, որի մէջ ոտնալուայի խորհուրդը կատարելու ժամանակ լուանում էին միաբանների ոտները:

– Այդ կոնքը Սիւնեաց Փիլիպպէ գահերեց իշխանի նուիրածն է,- ասաց վանահայրը…»:

Երուսաղէմի հին տաճարներուն մէջ քահանայի սենեակն ալ կոչուած էր «կոնք»:

– Եւ կայ եկեղեցիներու «կոնք»ը:

– Զոր կը կոչենք նաեւ «գմբեթարդ»: Եկեղեցւոյ կամարաւոր լանջն է անիկա, կիսագմբեթ մը: Կը ծառայէ խորանի կամ խորշերու կիսագլանային մասերը ծածկելու համար: Լայնօրէն գործածուած է հռովմէական եւ բիւզանդական ճարտարապետութեան մէջ: Հայկական միանաւ եւ եռանաւ տաճարներուն մէջ, չորրորդ դարէն սկսեալ կը տեսնենք կոնքեր:

– Ունեցեր ենք եկեղեցիներ, որոնց արեւելեան կոնքին վրայ տեղ կը գտնեն Քրիստոսի, Աստուածամօր կամ սուրբերու խճանկարներ, որմնանկարներ: Կը պատմեն Ղրիմի Թէոդոսիա քաղաքի Ս. Յովհաննէս Մկրտիչ եկեղեցւոյ կոնքի գեղեցկութիւնը, ուր կան Քրիստոսի եւ 12 առաքեալներու պատկերաքանդակները: Կան նաեւ եռակոնք, նոյնիսկ քառակոնք եկեղեցիներ, ինչպէս Զուարթնոցը եւ Սեւանի վրայ՝ Հայրավանքը:

– Որոշած ենք օրը վերջացնել Հայրավանքի մօտ: Աշակերտները հոն պիտի ընթերցեն Թումանեանի «Աղաւնու Վանքը»: Տեսէք, «կոնք»ը, որ մեր պատմութեան եւ արուեստի մէջ ունեցեր է այնքան մեծ նշանակութիւն՝ փոխառութիւն է: Բունը՝ յունարէն «հոնհ» կամ «գօնխ», konxe, այլ լեզուներու մէջ concha, conca, conch, conque, conchiglia, որ կը նշանակէ խեցի, խեցեմորթ, զրահաւոր ծովային կենդանի, որ ունի պտուտակաձեւ ոսկրային կեղեւ, գիտական անունը turbinella pyrum: Արմատը սանսկրիտ է, «սոնքա»: Փորթուկալացի ծովայիններ երբ Հնդկաստան եւ Պենկալ սկսած են յաճախելու, բառը ներառած են իրենց լեզուին մէջ «goncha» ձեւով եւ ապա՝ տարածած Միջերկրականի շուրջ:

Հնդկական ովկիանոսին շուրջ կոնքին ծայրամասը կտրելով՝ կը գործածեն որպէս ծէսերու փող: Ան նաեւ թանաքաման է, կղզիներու մէջ գործածուող «դրամ», զարդեղէն, մանեակ եւ վերջապէս՝ սննդեղէն: Ձախադարձ կոնքը, կոնքերուն ամենահազուագիւտը, 200 հազարէն մէկը, սրբազան է Հնդկաստանի մէջ, ուր կը կոչուի նաեւ «Երկնային կամ Աստուածային կոնք», ունի կրօնական մեծ նշանակութիւն, քանզի ութը սրբազան նշաններէն մէկն է: Իսկ հայոց լեզուին համար բառապաշարի առատաձեռն աղբիւր. կոնքագօտի, կոնքազդրային, կոնքախոռոչ, կոնքակերպ, կոնքաձեւ, կոնքեայ, կոնքամաս, կոնքային, կոնքաչափ, կոնքաչափել, կոնքեղ, կոնքոսկր:

Աշակերտները եկեղեցին ու անոր գեղեցիկ կոնքը լուսանկարելու արարողութիւնը աւարտած են: Երբ հանրակառքը ճամբայ կ՛ելլէ դէպի Հայրավանք, անոնք Թումանեան արտասանելէ ետք, կ՛ուզեն քիչ մը ազատ ժամանակ ունենալ, լճափ իջնել ու հաւաքել… հայկական կոնքեր:

ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԵՒ ՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԸ ԴԷՄ ԱՌ ԴԷՄ

ԳՐԻԳՈՐ ԵՊՍ. ՉԻՖԹՃԵԱՆ

Թշնամութեան յիմար տեսա՞կն ալ կայ: Այսպէս կը հարցնէր երիտասարդ բարեկամս զարմացկոտ աչքերը սեւեռած բիբերուս: Սակայն, այն ալեհեր ծերունին, որուն կեանքի փորձառութիւնը միշտ յարգանք պարտադրած է ինծի իր անձին ու յիշատակին նկատմամբ, այո՛ պիտի ըսէր, հաստատելով թէ կա՛յ թշնամութեան յիմար տեսակն ալ:

Թշնամութիւնը ինքնին յիմարութիւն է: Ոմանց կարծիքով, սակայն, առանց թշնամութեան կեանք չկայ: Այստեղ խօսքը կը վերաբերի ընկերային կեանքի մէջ ի յայտ եկող մեծ ու փոքր թշմանութիւններուն, եւ ո՛չ թէ քաղաքական կեանքի մէջ յայտնուող թշնամութիւններուն, որոնց հետեւանքը պատերազմները կ՛ըլլան:

Ընկերային կեանքի մէջ թշնամութիւնները զանազան դրդապատճառներ կ՛ունենան: Զգայուն մարդոց պարագային մեծ զգուշաւորութիւն պէտք է ցուցաբերել, որովհետեւ մեզի համար սովորական թուացող արտայայտութիւն մը, կրնայ անոնց արժանապատուութիւնը վիրաւորել եւ մեծ բարդութիւններու դուռ բանալ:

Նոյն ծիրէն ներս երեւակայական թշնամութիւններ ալ կան: Այսինքն, ենթական հոգեբանական ծանր դրութեան մէջ ըլլալով, մեր խօսակցութենէն, շարժուձեւերէն, ծիծաղէն կամ ժպիտէն կասկածելով, կրնայ թշնամի համարել մեզ, եւ ըստ այնմ դիրքորոշուիլ: Ցաւալի կ՛ըլլայ այն պարագային, երբ նման տրամադրութեան մէջ գտնուող մը չ՛արտայայտուիր, այլ ներքնապէս կը նախապատրաստուի իր ընելիքին:

Երեւակայութեամբ թշնամացողներու երկու տեսակներ կան: Առաջինը յարձակողապաշտ, երկրորդը՝ կրաւորական կամ ինքնամփոփ: Ինչպէս բացայայտ կ՛երեւի անոնց տրուած բնորոշումներէն, առաջինը վտանգաւոր տեսակն է, իսկ երկրորդը՝ անվնաս: Յարձակողապաշտը մինչեւ իսկ ոճիր կրնայ գործել, հանգստացնելու համար իր անձը, ու ազատուելու իր «թշնամիէն», որ խորքին մէջ լո՛ւր անգամ չունէր, թէ իսկապէս իր շուրջը կար զինք մինչեւ մահուան առաջնորդող ոսոխ մը… Երկրորդին՝ անվնաս տեսակին խառնուածքը շատ մօտիկ է հալածախտէ տառապողներուն, որոնք մելամաղձոտ, չխօսկան, ինքնամփոփ անձեր են ընդհանրապէս: Երբեմն մէկէ աւելի «թշնամիներ» կ՛ունենան ասոնք, սակայն բոլորին ալ «կը հասնին», իւրաքանչիւրին վրայ այս կամ այն չափով անարդարութեան սխալ մը գտնելով իրենց անձին նկատմամբ: Ասոնք հոգեկան տագնապ ապրողներու գերազանց օրինակներ են:

Մարդկային կեանքը յոգնած է նման մարդոց ներկայութենէն: Թէպէտ ոչինչ կ՛ընեն ասոնք, սակայն իրենց ներկայութեան մասին գիտութիւնն ալ առօրեայ կեանքին շնչառութիւնը կը դժուարացնէ:

Բնականաբար կեանքը իր տարբեր մակարդակները ունի: Բոլոր մարդիկ նոյնը չեն կրնար ըլլալ: Իւրաքանչիւրին ապրումները, անցեալն ու ներկան, պատճառ կը հանդիսանան, որ տարբեր տրամադրութիւններ ստեղծուին մարդոց հոգիներուն մէջ: Սա բնական երեւոյթ է: Սակայն անբնականը կը սկսի այն պահուն, երբ տխուր տրամադրութիւնը կը փոխակերպուի հիւանդագին վիճակի, տառապանքի մատնելով զայն կրող մարդը:

Տուեալ կացութենէն խոյս տալու «յարմարագոյն» միջոցներէն մէկը, յանցանքը գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար ուրիշին ուսերուն բեռցնելն է: Ուրիշ խօսքով, կարեւոր է մեր այդ վիճակին մէջ գտնուելուն պատճառ եղող անձ մը գտնել, եւ զայն պատասխանատու կարգել:

Ողբերգութեան երկրորդ եւ կարեւոր արարը կը սկսի այն պահուն, երբ յանցաւոր համարուած անձը ընդհանրապէս տեղեակ չ՛ըլլար թէ ի՛նքն է պատճառը անծանօթ մարդու մը դժբախտութեան…

Երրորդ եւ վերջին արարը այս «թատրոնին» կը սկսի այն պահուն, երբ նման անձեր «թշնամիիս թշնամին բարեկամս է» ծանօթ առածին հետեւողութեամբ, թշնամիիդ հետ կը բարեկամանան, վրէժ լուծելու եւ կամ՝ յաղթելու համար քեզի:

Ահա ա՛յս է որ կը կոչուի թշնամութեան յիմար տեսակը…

Գոյութիւն չունեցող թշնամութիւն մը յանկարծ առիթ կը հանդիսանայ բարեկամութեան մը, որուն նպատակը թշնամութիւն է…

Ուրեմն, երեւակայական թշնամութիւն մը յղանալով, ծնաւ անսպասելի բարեկամութիւն մը, որուն զաւակը երբ ծնի, դարձեալ պիտի ըլլայ թշնամութիւն…

Կեանքի ամէնէն տկար համարուող թշնամութիւններէն մէկը այս տեսակն է, որ իսկապէս արժանի է կոչուելու՝ թշնամութեան յիմար տեսակը: Կ՛արժէ ուսումնասիրել նման հիւանդներու մտային ալիքները՝ տեսնելու, թէ ի՞նչ ակնկալիք կրնան ունենալ նման բարեկամութիւններէ ծնած թշնամութիւնները: Այսինքն՝ մինչեւ ի՞նչ աստիճան թշնամութիւն կ՛ակնկալեն իրենց կազմակերպած այս խաղերէն: Արդեօք վրէժխնդրութիւնը այդտեղ կ՛աւարտի՞, թէ աւելի հեռուները կ՛ուզեն երթալ:

Հոգեբաններ կը պնդեն, թէ արական եւ իգական անձերու պարագային վրէժխնդրութեան միջեւ տարբերութիւն գոյութիւն ունի: Անոնք բացատրելով իգական սեռին աններող, անզիջող ու աւելի դաժան բնութիւնը, կը շեշտեն իգական ոխակալութեան եւ վրէժխնդրութեան աւելի բարձր աստիճանի մը վրայ գտնուիլը: Մինչ՝ արական սեռի պարագային, անոնց կարծիքով շատ աւելի մեղմ աստիճանի վրայ կը գտնուի վրէժխնդրութիւնը կամ ոխակալութիւնը:

Յիմարութիւնը կեանքի բոլոր բնագաւառներուն մէջ ձաղկելի է: Եթէ հոգեպէս եւ մտապէս առողջ մէկը յանկարծ յիմարութիւն գործէ, նախ ո՛չ ոք կը հաւատայ անոր ըրածին, սխալմունք համարելով զայն: Սակայն երբ բացայայտուի, թէ անիկա գիտակցաբար դիմած է այդ քայլին, բոլոր լսողները զայն մեղադրելէ աւելի կը ծիծաղին անոր վրայ, որովհետեւ գիտեն, թէ ան գիտէ՛ խելացի քայլերով յառաջանալուն առաւելութիւնը, իսկ յիմարութեամբ շարժիլը՝ գիտէ՛ թէ անպայման վնասաբեր պիտի ըլլայ իրեն համար:

Թշնամութեան այս յիմար տեսակին զոհ կը դառնան մինչեւ անգամ բարձր զարգացումի տէր մարդիկ: Անոնք իրենց անցած կեանքի ամբողջ վաստակաւոր ուղին, բարեկամութիւնները, ընկերութիւնները, սէրերն ու գործակցութիւնները մէկ վայրկեանի մէջ կը մոռնան, զանոնք յանձնելով թշնամութեան այս յիմար տեսակին՝ իրենց թշնամի համարած անձի թշնամիին հետ բարեկամանալու տարօրինակ երեւոյթին:

Կեանքի փորձառութիւնը ցոյց տուած է, թէ նման «բարեկամութիւններէն» ո՛չ ոք բարի պտուղ քաղած է ցարդ: Այդ իսկ պատճառով իմաստաւորուած է այն միւս առածը, ըստ որուն՝ «հին բարեկամը երբեք չի՛ թշնամանար»: Հեռաւորութիւնները՝ յարաբերական թէ աշխարհագրական, թշնամութեան պէտք չէ՛ վերածուին: