Quantcast
Channel: Asbarez - Armenian »Մշակոյթ
Viewing all 1707 articles
Browse latest View live

Ջիւան Աւետիսեանի Նոր Ժապաւէնը Իր Շուրջ Հաւաքած Է Յայտնի Աստղերու Կազմ Մը

0
0

1112jivan1
«ԱՐՄԷՆՓՐԷՍ»Ի ԶՐՈՅՑԸ ԲԵՄԱԴՐԻՉ ՋԻՒԱՆ ԱՒԵՏԻՍԵԱՆԻ ՀԵՏ

 
Բեմադրիչ Ջիւան Աւետիսեանի նոր՝ «Վերջին Բնակիչը» ժապաւէնը հայկական գիւղի տեղահանութենէն ետք իր ծննդավայրին մէջ մնացած միակ հայ բնակիչի մասին է:
2016 թուականին հանրութեան դատին յանձնուելիք ժապաւէնը, բեմադրիչին հաւաստիացումով, սիրոյ եւ անկէ ծնած ինքնազոհողութեան մասին է:
Բեմագրութեան հեղինակներն են Ծովինար Խաչատրեան եւ Մասիս Բաղդասարեան: Երաժշտութիւնը կը գրէ ամերիկահայ ռոք երգիչ, երգահան, «System of a Down» խումբի մենակատար Սերժ Թանքեան:
«Արմէնփրէս» նոր ժապաւէնին մասին զրուցած է բեմադրիչ Ջիւան Աւետիսեանի հետ:

««Վերջին Բնակիչը» ժապաւէնին նկարահանումները արդեն աւարտած են։
Իմ նախորդ՝ «Թեւանիկ» ժապաւէնին նկարահանումները աւարտելէ ետք սկսայ «Վերջին Բնակիչը» ժապաւէնին աշխատանքներուն:
Վերջինիս նախագիծը նախորդ տարի՝ «Թեւանիկ» ժապաւէնին հետ ներկայացուցած էի «Քանն»ի 67րդ փառատօնի շարժանկարի շուկային: «Թեւանիկ» կը նկարագրէ պատերազմական իրավիճակի մէջ յայտնուած գիւղի երեք պատանիներու մէկ օրուան կեանքը: «Վերջին Բնակիչը» ժապաւէնին գլխաւոր հերոսները ծայրայեղ լարուած պատերազմական իրավիճակի մէջ յայտնուած եօթանասունն անց մարդիկ են»:

ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ
ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹԵԱՆ
ԱՐԴԻՒՆՔ ԺԱՊԱՒԷՆ ՄԸ

«Այս անգամ ուզեցի ստեղծել ժապաւէն մը, որ ծնունդ կ՛առնէ միջազգային համագործակցութեան արդիւնքով: Ժապաւէնին մէջ իրենց մասնակցութիւնը ունեցած են դերասաններ, որոնք մեծ ճանաչում ունին աշխարհի տարբեր մասերու մէջ: Մեր հայ ճանչցուած եւ սիրուած դերասաններու՝ Ալեքսանդր Խաչատրեանի, Սօս æանիբեկեանի հետ գլխաւոր հերոսներու դերերը կը խաղան աշխարհահռչակ դերասան հմայուն Էրշատին՝ Իրանէն եւ Լիթվայէն մեծ ճանաչում ունեցող դերասանուհի Սանտրա Տաուկշայտէն: Մեր միւս շատ սիրելի հայ դերասաններուն՝ Բաբկէն Չօբանեանի, Նարինէ Պետրոսեանի, Էլֆիք Զոհրաբեանի կողքին կը խաղան նաեւ Տիմիթրա Խաթուփին՝ Յունաստանէն, Աննէ Պետիանը՝ ԱՄՆէն, Արմէն Գրիգորեանը (Գրէյգը)՝ Ռուսիայէն»:

1112jivanԺԱՊԱՒԷՆԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ
ԳԻՒՂԻ ՄԷæ ՄՆԱՑԱԾ
ՄԻԱԿ ՀԱՅ ԲՆԱԿԻՉԻ ՄԱՍԻՆ Է

«Ժապաւէնին մէջ ներկայացուած են 1988-89 թուականներու դէպքերը: Պատմութիւնը հայկական գիւղի տեղահանութենէն ետք ծննդավայրին մէջ մնացած միակ հայ բնակիչի մասին է: «Վերջին Բնակիչը» ժապաւէնին նիւթը կապուած է Արցախի, Սումգայիթեան ողբերգութեան հետ, որոնք իրենց հետքը ձգած են հազարաւոր մարդոց ճակատագիրներուն վրայ: Մարդոց հետ տեղի ունեցած են բազմաթիւ պատմութիւններ, որոնք համամարդկային տարողութիւն ունին: Պէտք է ուղղակի նկատել, պատմել…»

ԲԱՐԴՈՒԹԻՒՆՆԵՐ,
ԴԺՈՒԱՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

«Բաւական բարդ աշխատանքային օրեր ունեցած ենք, դժուարութիւններու շատ հանդիպեցանք, բայց կրցանք յաղթահարել: Առաջին հերթին, ի հարկէ, ժապաւէնի նիւթն (սիւժէն) էր, որ մարդոց գրաւեց: Ժապաւէնի բոլոր դերասանները սիրեցին պատմութիւնը, գաղափարը եւ սիրով ցանկացան խաղալ իրենց առաջարկուած կերպարները: Ինծի համար մեծ պատասխանատուութիւն էր ունենալ այսպիսի խումբ: Միայն հաղորդակցութիւնը արդէն խնդիր էր, կը հաղորդակցէինք քանի մը լեզուներով: Բոլոր խնդիրները լուծուեցան շնորհիւ ֆիլմի աշխատակազմի բարձր արհեստավարժութեան եւ բծախնդիր աշխատանքին»:

ԱՐՑԱԽԵԱՆ ՆԿԱՐԱՀԱՆՈՒՄՆԵՐ

«Նկարահանումները իրականացուցինք Արցախի, իմ հայրենի գիւղին՝ Խաչմաչի մէջ:
Գիւղի պատկերը ես շատոնց նախագծած էի իմ միտքիս մէջ՝ որպէս այս ժապաւէնին գործողութիւններու վայրը, եւ անիկա յաջողութեամբ ի կատար ածեցինք: Ժապաւէնին նկարահանումները սկսանք այս ամրան՝ Օգոստոս 8ին եւ աւարտեցինք Օգոստոս 30ին: Մեր պատրաստուածութիւնը թոյլ տուաւ 22 օրուան մէջ իրակացնելու լիամետրաժ ժապաւէնի նկարահանումները: Այժմ ժապաւէնը յետ-արտադրական փուլին մէջ է՝ մոնտաժային, ձայնային աշխատանքներ, երաժշտութիւն եւ այլն»:

ՍԵՐԺ ԹԱՆՔԵԱՆ ԺԱՊԱՒԷՆԻ ԵՐԳԱՀԱՆՆ Է

«Ժապաւէնին երգահանը բոլորիս շատ սիրելի մարդ, երաժիշտ եւ երգահան Սերժ Թանքեանն է, որ այժմ երաժշտութեան արարման ճանապարհին է: Վստահ եմ, որ հիանալի աշխատանք պիտի ըլլայ՝ համահունչ ժապաւէնի իրադարձութիւններուն եւ ըսելիքին: Ես ալ մեծ ակնկալիքով կը սպասեմ մեր յետ-արտադրական աշխատանքներու աւարտին: «Վերջին Բնակիչը» ժապաւէնը պատրաստ պիտի ըլլայ եւ հանդիսատեսի դատին պիտի յանձնուի 2016 թուականի գարնան:

«ՎԵՐæԻՆ ԲՆԱԿԻՉԸ»
ԵՒ «ԹԵՒԱՆԻԿ»

«Եթէ համեմատենք իմ երկու ժապաւէնները, ապա նմանութիւններ կը գտնենք: Երկուքն ալ առնչութիւն ունին Արցախի հետ, դէպքերը պատերազմական նոյն պատմական իրադարձութիւններու ֆոնին (խորապատկերին) կը ծաւալին, բայց երկուքին պատմութիւնները մէկը միւսէն խիստ տարբեր են: Կը յուսամ, որ հանդիսատեսը կը սիրէ նաեւ «Վերջին Բնակիչը» ժապաւէնը:
«Վերջին Բնակիչը» ժապաւէնը սիրոյ եւ անկէ ծնունդ առնող ինքնազոհողութեան մասին է: Ատիկա յոյս կու տայ, որ հակամարտութիւններէ բզկտուող աշխարհին մէջ կեանքը կը շարունակուի:
Բայց ժապաւէնը պատմելը իմաստ չունի, պէտք է դիտէ՛ք»:

«Ազատ Օր» Ժուռնալիստների միութեան ցուցասրահում Նոյեմբերի 12ի երեկոյեան բացուել է «#ElectricYerevan-2015» ֆոտօցուցահանդէսը:
Այն «Ֆոտօլուր» գործակալութեան լուսանկարիչների ստեղծած իւրօրինակ ֆօտո-ակնարկն էր այս տարուայ Յունիսի 22ից մինչեւ Յուլիսի 6ը ելեկտրաէներգիայի թանկացման դէմ բողոքի ակցիաների ընթացքում տեղի ունեցած դէպքերի եւ դրանց հերոսների մասին:
Ցուցահանդէսում ներկայացուած է 70 լուսանկար, որոնցից շատերը սիրուել եւ տարածուել են թէ՛ Հայաստանում, թէ՛ արտերկրում:
««Ֆոտօլուրը», ինչպէս նաեւ տասնեակ այլ լրատուամիջոցներ, երկու շաբաթ շարունակ, գիշեր-ցերեկ լուսաբանել են Բաղրամեան պողոտայում տեղի ունեցած դէպքերն ու զարգացումները, ինչի արդիւնքում արուեցին հարիւրաւոր լուսանկարներ, որոնց ընտրանին այսօր ներկայացնում ենք ձեզ», ասել է գործակալութեան տնօրէն Մելիք Բաղդասարեանը:
Ներկայացուած ցուցադրութեան մէջ ներառուած էին խորհրդանշական անուանումներ ստացած «Առաւօտները Բաղրամեանում խաղաղ էին», «Պոմպէյի վերջին օրը», «Սոդոմ Գոմոր» լուսանկարները եւ այլն:
«Ֆոտօլուր» գործակալութեան լուսանկարիչ Հայկ Բաղդասարեանը լուսաբանել է Բաղրամեան պողոտայի իրադարձութիւններն ամենասկզբից: Նրա խօսքերով, այսօր կարօտով է յիշում այդ օրերը, երբ հերթափոխով աշխատում էին Բաղրամեան պողոտայում:
«Առաջին երկու օրերի ընթացքում մեծ խանդավառութեամբ էինք նկարում, բայց մի քանի օր անց զգացինք, որ չափազանց յոգնած ենք: Ցուցարարներից շատերն արդէն հարազատ դէմքեր էին դարձել մեզ համար: Շատ բարի օրեր էին, որոնք մեծ կարօտով եմ յիշում», ասել է Հայկ Բաղդասարեանը:
Ցուցասրահի հէնց կենտրոնում՝ յատուկ առանձնացուած բեմահարթակում, ներկայացուած է #ElectricYerevan-2015 շարժման խորհրդանիշ դարձած լուսանկարը, որի հեղինակը լուսանկարիչ Վահրամ Բաղդասարեանն է: Միջազգային առաջատար լրատուամիջոցները հէնց այդ լուսանկարով սկսեցին պատմել երեւանեան թէժ ամրան ցոյցերի մասին: Լուսանկարն այս տարի արժանացաւ Ռուբէն Մանգասարեանի անուան մրցանակին:
Վահրամ Բաղդասարեանը չի սիրում խօսել իր աշխատանքների մասին, բայց ցուցահանդէսին ներկայ լուսանկարի հերոսը, որն ի նշան բողոքի ոտքի էր կանգնել ջրցան մեքենայի շիթերի դէմ, «Մեդիամաքս»ին պատմեց այդ օրուայ իր ապրումների մասին:
«Մինչեւ Յունիսի 23ի լուսադէմը մենք անգամ պատկերացում չունէինք, թէ ի՛նչ է ջրցան մեքենան: Իրականում, դրա ջրի տակ մնալը բաւական ցաւոտ է: Ոստիկանութեան բաժանմունքում տասնմէկ ժամ անցկացնելուց յետոյ, երբ տուն եկայ եւ սկսեցի համացանցում լուրերը փնտռել, տեսայ այդ լուսանկարը: Մի պահ չհաւատացի, որ ես եմ», պատմել է 21ամեայ ուսանող Կարօ Ղուկասեանը:
Նրա խօսքերով, իր այդ կեցուածքով նա ընդվզում էր խաղաղ ցուցարարների հանդէպ ոստիկանութեան ցուցաբերած վերաբերմունքի դէմ: Կարօն պատմում է, որ չի ցանկանում, որպէսզի այդ օրերը ետ վերադառնան, քանի որ երազում է ապրել այնպիսի երկրում, որտեղ կարիք չլինի պայքարել տարրական իրաւունքների պաշտպանութեան համար:
Ցուցահանդէսի բացումը բազմամարդ էր: Ներկայ էին ցոյցերին մասնակցած երիտասարդներ, քաղաքական, հասարակական գործիչներ, միջազգային կազմակերպութիւնների, դեսպանութիւնների ներկայացուցիչներ:
«Մեդիամաքս»ը զրուցել է նրանցից մի քանիսի հետ՝ խնդրելով բնութագրել իրենց յիշողութիւններում պահպանուած ElectricYerevan-ը:

#ElectricYerevan-ի ակտիւիստ Մաքսիմ Սարգսեան.
«Այս շարժումը կը բնութագրեմ որպէս ազգային միասնականութեան օրինակ: Որոշ իմաստով, այն նաեւ երիտասարդների վերածնունդ կարելի է անուանել, քանի որ այդ օրերի ամենաակտիւ զանգուածը երիտասարդութիւնն էր: Շատ մեծ կարօտով եմ նայում լուսանկարներին: Շատ ջերմ յուշեր կան այդ օրերի հետ կապուած: Կան նաեւ բացասական յիշողութիւններ՝ ոստիկանների գործողութիւնների հետ կապուած: Բայց հիմնականում տպաւորութիւնները դրական են»:

«Առաւօտ» թերթի համացանցային տարբերակի խմբագիր Աննա Իսրայէլեան.
«Ե՛ւ Բաղրամեան պողոտայի այս շարժումը, ե՛ւ դրանից մէկ տարի առաջ տեղի ունեցած «100 դրամ»ի շարժումը, երեւի թէ Արցախեան շարժումից յետոյ վերջին երկու տասնամեակում եղած ամենալուսաւոր շարժումներն էին: Դրանց մէջ կարծես չկար չարութիւն: Այդ շարժումները որքան էլ ինչ որ բանի դէմ էին, կարծես աւելի շատ «յանուն» էին: Շատ դրական լիցք պարունակող շարժում էր, եւ այս ցուցահանդէսը յիշեցնում է այդ մասին: Ինչ որ չափով յիշեցի Արցախեան շարժման օրերը: Ճիշդ այդ օրերի նմանութեամբ, Բաղրամեան պողոտայում նստացոյց անցկացնող երիտասարդներին քաղաքացիները բերում էին սնունդ եւ ջուր»:

Հելսինկեան ասոցիացիայի նախագահ Աւետիք Իշխանեան.
«Ինչ որ չափով այս ամրան դէպքերն ինձ յիշեցրին 1988թ.ի շարժումը: Ես մինչեւ հիմա շատ տպաւորուած եւ ոգեւորուած եմ #ElectricYerevan-ով: Այս երիտասարդներն ինքնաբուխ դուրս եկան փողոց՝ իրենց ուսերին կրելով որոշումներ կայացնելու հսկայական պատասխանատուութիւնը: Հէնց այդ տեսանկիւնից պէտք է յիշենք նրանց յուզմունքն ու ապրումները, երբ նրանց հասցէին սկսեցին շատ կոպիտ արտայայտութիւններ անել՝ անուանելով «դաւաճաններ»: Այդպէս խիստ չպէտք է դատել երիտասարդներին: Նրանք, ովքեր նայում են այս լուսանկարներին, թող հասկանան, որ իւրաքանչիւր քաղաքակիրթ երկիր դարձել է այդպիսին՝ հէնց նման պայքարների եւ երիտասարդների շնորհիւ»:

Ժուռնալիստների միութեան նախագահ Աստղիկ Գէորգեան.
«Անկախութեան հասակակից երիտասարդները փայլուն երիտասարդներ են, որոնք բռնել են ոչ թէ արտագաղթի, այլ այս երկրի տէրը լինելու ճանապարհը: Նրանք հէնց այդ մօտեցմամբ ոտքի հանեցին իրենց հասակակիցներին՝ յորդորելով բոլորին բացել աչքերը, որպէսզի հայաստանցիները պինդ կառչած մնան այս հողին: Ողջունում եմ այդ շարժումը, եւ կարծում եմ, որ իւրաքանչիւր հայի պարտքն էր միանալ այդ շարժմանը: Այդ երիտասարդների մղումն ազնիւ էր, մաքուր: Նրանք քաղաքական խնդիր չէին ուզում լուծել: Մենք պէտք է այս սերնդին պահենք, փայփայենք, քանի որ նրանք մեր հպարտութիւնն են: Լուսանկարներում տեսնում ենք երիտասարդներին, նրանց լարուածութիւնը, դիմադրութիւնը ջրի շիթերին: Կարծում եմ, նրանք այդպէս կը կանգնեն իւրաքանչիւր պահին, երբ հայրենիքը վտանգի մէջ լինի»:

ԱԺ պատգամաւոր Արամ Մանուկեան.
«Միայն բարի յուշերով եմ յիշում այդ շարժումը, որը դեռ թարմ է բոլորիս յիշողութիւններում: Շատ լաւ գործ է արուած, եւ հաճելի է տեսնել այստեղ եկած մարդկանց ոգեւորութիւնը: Այս էներգիան մեզ դեռ շատ է պէտք»:

Ցուցահանդէսի բացմանն առաջին անգամ ցուցադրուեց նաեւ «#ElectricYerevan. Ոտնահարուած Իրաւունքների Մէկ Օր» վաւերագրական ֆիլմը:
Ցուցահանդէսը գործելու է մինչեւ Նոյեմբերի 26ը:


Վերջ Մկնախաղերուն

0
0

Church
ԳՐԻԳՈՐ ԵՊՍ. ՉԻՖԹՃԵԱՆ
Առօրեայ կեանքին անակնկալները բազմաթիւ են եւ բազմազան: Զուր տեղ չէ՛ որ մեծերը միշտ կ’ըսեն՝ «Ամէ՛ն օր սորվելիք ունիս»: Ինչքա՜ն ճշմարիտ է այս խօսքը ու ինք իր մէջ հեղինակութիւն խտացնող, որովհետեւ աւելի կարող ու բանիմաց ուսուցիչ կարելի չէ՛ գտնել, քան՝ սեփական փորձառութիւնը: «Շատ կարդացած» ըլլալը բաւարար չէ՛, ո՛չ ալ համալսարանական վկայականները «թուղթի կտոր» ըլլալէ աւելի բարձր արժէք կրնան ներկայացնել, եթէ չըլլայ անձին փորձառութիւնը, որ ինքնին մեծարժէք կնիքն է կեանքի այս կամ այն վկայագրին տակ դրոշմուած:
Ճարպիկութիւնն ու ճարտարութիւնը երբեմն իրարու հետ շփոթուող վարուելակերպեր են: Երկուքն ալ թէ՛ ուրիշին ուղղուած եւ թէ՛ մեր անձին համար գործադրուող արարքներ կրնան ըլլալ: Ճարպիկ կրնամ ըլլալ ես ինծի համար, եւ իմ ճարպիկութիւնս կրնամ գործածել ուրիշին համար՝ դրական կամ ժխտական առումներով: Նոյնպէս, կրնամ ճարտար ըլլալ որեւէ անձնական գործի ձեռնարկելու պարագային, եւ նոյն ճարտարութիւնս կրնամ օգտագործել ի նպաստ կամ ի հեճուկս ուրիշին: Ուրեմն, երկու վարուելակերպերն ալ երկսայրի սուրի նման օգտագործելի են: Անշուշտ անոնք վնասակար են, երբ ժխտականօրէն օգտագործուին, իսկ լաւ ու բարի՝ երբ դրական արդիւնքի հասնելու համար գործածուին:
Ճարպիկ ու ճարտար մարդուն կը սիրենք այն ատեն, երբ ի նպաստ մեզի գործէ, եւ նոյնիսկ երբ ուրիշները կործանելով մեր գործը յառաջ տանի՝ գովեստներ կը շռայլենք անոր հասցէին: Իսկ երբ իր սուրը մեզի դէմ գործածէ, մեր շահէն ու ստացուածքէն բաժին փրցնէ ու իւրացնէ, բնականօրէն կարելի բոլոր միջոցներով կը պայքարինք անոր դէմ, ու հնարաւոր բոլոր նախազգուշութիւնները վերցնելով թոյլ չենք տար, որ ան կարենայ վնասել մեզի:
Ճարպիկութիւնը մկնախաղի կարելի է նմանցնել այն պարագային, երբ ճարպիկը մեծ փորձառութիւն չունի իր ընտրած «ասպարէզ»ին մէջ: «Սկսնակ» ճարպիկներ երկար ճամբայ չեն կրնար կտրել: Այսինքն, իրենց ճարպիկութիւնը շուտով ի յայտ կու գայ, նման այն մուկին, որ մէկ ծակէն ելլելով միւս ծակը կը մտնէ, առանց նկատելու թէ կատուն վառարանին քով ընկողմանած, կը հետեւի իր անձայն ու անշշուկ քայլերուն: Այս չի՛ նշանակեր անշուշտ, թէ փորձառու ճարպիկները չե՛ն բռնուիր: Սակայն, տոկոսային առումով աւելի շատ բռնուողները «սկսնակ» ճարպիկները կÿըլլան:
Հեռատեսիլի մանկական յայտագիրներու աւանդական նիւթերէն մէկը կը մնայ, այնքան սիրուած «Կատուն ու Մուկը» տեսաշարը: Մանուկները այս յայտագիրը բնականօրէն շատ կը սիրեն, դերակատարներու արագ շարժումներուն հազիւ հետեւելով: Սակայն մեծերն ալ կ՛ախորժին անոր մէջ յայտնաբերուող հնարամտութիւններէն, որոնք երկու դերակատարներուն կողմէ ալ հաւասարապէս ի գործ կը դրուին, հերթական յաղթանակներով եւ պարտութիւններով:
Մկնախաղերը մարդկային առօր-եայ կեանքին մէջ ալ ի յայտ կու գան, շատ ու շատ տեսականիներով: Մարդ խաբելու, իբրեւ թէ յոյժ գաղտնի հնարքներով բացառիկ շահ ապահովելու, ուրիշներու ստացուածքին անյապաղ տիրանալու, խաբէութիւններով մարդոցմէ մեծ գումարներ կորզելու, պաշտօնական քսակահատութեամբ՝ իրաւապահ մարմիններուն անծանօթ աւազակներ մնալով, իրենց գործը անվարան շարունակելու յանդգնութիւնը ունեցող մարդիկ, ճիշդ այդ մկնախաղերը կազմակերպողներն են: Ասոնք չեն անդրադառնար սակայն, թէ մարդոց աչքերէն հեռու, պատերու տակ, մայթերու անկիւններուն շա՜տ մուկերու դիակներ փռուած են, որոնք օր մը ի վերջոյ կատուի մը ճանկապատ թաթի անխնայ հարուածին տակ բռնուած ու խեղդուած են:
Մկնախաղերը կրնան երկար տեւել: Այնքա՛ն երկար, որ երբեմն փոքրիկ ու ճարպիկ մկնիկ մը մեծնալով ու իր դիզած աւարէն յղփանալով, կը դառնայ փողոցի հնարամիտ ու անկապտելի առնէտը: Անիկա ձեռնհասօրէն կը կատարէ իր աւարառութեան աշխատանքը, երբեմն մութ ու նեղ նրբանցքներէ սողոսկելով, երբեմն վտանգաւոր փախուստներու դիմելով, խոյս տալու համար հալածիչներէն: Անիկա չի՛ վարանիր նաեւ կեղտոտուելէ, երբ կոյուղիներու գարշահոտ խողովակներու պղծահամ ջուրերուն մէջէն կը թիավարէ, գետնուղիներու անտեսանելի աշխարհէն անցնելու եւ իր բարձրագոյն նպատակին հասնելու ի խնդիր: Մկնախաղերուն երկարաձգման պատճառը, յաճախ անցորդներու անտարբերութիւնն է, եւ երբեմն ալ քաղաքապետարաններու անկազմակերպ իրավիճակը: Նոյնիսկ քաղաքակիրթ երկիրներու մաքուր պողոտաներուն վրայ երբեմն կը հանդիպինք այս անմաքուր արարածներուն, որոնք կ՛եղծեն այդ երկիրներու փայլուն դիմապատկերը:
Անցորդները մենք ենք, որ երբ առօրեայ մեր կեանքի մայթերուն վրայ կը հանդիպինք այս այդէն «հասակ առած» առնէտներուն, հանդուժողութեամբ կը մօտենանք անոնց արարքներուն, թողելով որ իրենց զազրելի եւ լուապատ մարմնով շրջագային մաքուր պողոտաներուն վրայ կեանքի: Մեր անտարբերութիւնն է հիմնական յանցանքը անոնց ազատ երթեւեկութեան, եւ մենք պիտի ըլլանք պատասխանատու՝ երբ մէկուս կամ միւսիս գարշապարը խածնելով, թունաւորեն անոնք մեր մարմինը:
Քաղաքապետարանները մարդկային կեանքը կարգաւորող այն հիմնարկութիւններն են, պետական կառոյցներէն սկսեալ մինչեւ ընկերային կեանքի օրինականութեամբ մտահոգ Մարմինները, որոնց առաջնահերթ պարտականութիւնն է մարդկային իրաւանց պահպանումը: Քաղաքապետարանները եթէ ժամանակին չդեղեն ու չհականեխեն փողոցները, պատճառ կը հանդիսանան առնէտներու բազմացման եւ ընդհանրապէս քաղաքի կեղտոտուելուն:
Մարդկային կեանքի փողոցներն ալ, )իմա՛ առօրեան(, տարբեր չէ՛ վերոյիշեալ փողոցներէն, որոնք քաղաքի պատկերը կը ներկայացնեն: Նախ մեր կողմէ, եւ ապա իրաւապահ մարմիններու կողմէ թոյլ պէտք չէ՛ տրուի անմաքուր արարածներու ազատ թափառումին: Փողոցներն ու մայթերը տուներու ներքին յարդարանքին ու մաքրութեան չափ կարեւոր ու հոգածութեան առարկայ բաժիններն են քաղաքի, որոնց կանոնաւորութեամբ պէտք է հպարտանայ իւրաքանչիւր քաղաքացի: Աշխարհի վրայ կան գեր-քաղաքակիրթ երկիրներ, ուր ծամօն ծամելն անգամ արգիլուած է, փրկելու համար ծամողը, իր ծամօնը գետին նետելու փորձութենէն, որովհետեւ կը տուգանուի նման արարք գործողը խստօրէն:
Բայց ո՞վ պիտի տուգանէ մարդկային կեանքի փողոցները իրենց թուք ու մուրով կեղտոտող անհամար այն անձերը, որոնք իրենց մկնախաղերով կը շահագործեն մարդոց համբերութիւնը: Վերջապէս պիտի գա՞յ այն օրը, երբ վերջ տրուի այդ անիմաստ վազվզուքին եւ կատուի ճանկաբերդ թաթին մէջ բռնուին անոնք շնչահեղձ վիճակով: Կեանքի ապտակներու ուժգնութիւնը կը տարբերի իրարմէ: Երբեմն չսպասուած պահուն շառաչիւն այնպիսի ապտակ կը հասնի մարդու երեսին, եւ այնպիսի անձի ծանրակշիռ ափով, որուն ձայնեն կÿարթննան իրաւազրկուած մեռելներն անգամ:
Վե՛րջ մկնախաղերուն, այո՛, որովհետեւ երկար չեն կրնար տեւել անոնց դարձդարձիկ ճանապարհները, եւ բոլորն ալ ի վերջոյ կը յանգին կատուի անողորմ ու արժանի գնահատանքին:

Աշխարհը Ուշացաւ

0
0

ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԵՒ ՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԸ ԴԷՄ ԱՌ ԴԷՄ

 

ԳՐԻԳՈՐ ԵՊՍ. ՉԻՖԹՃԵԱՆ

 

 

Church1 Ամէն ինչ իր ժամանակին կատարելու իմաստութիւնը միշտ գնահատուած է, սակայն մարդիկ միշտ ուշացումի թերութեամբ յանցաւոր նկատուած են: Ժամանակը չէ՛ անշուշտ յանցաւորը, այլ մարդիկ իրենք, որովհետեւ յաւիտենական ժամանակը Աստուած վստահած է ու յանձնած բանականութեան տէր մարդուն, որպէսզի իր կեանքին համապատասխան տնօրինէ զայն ու օգտուի անոր ընձեռած հնարաւորութիւններէն:

Ուշացումը ընդհանրապէս անախորժութիւն պատճառող երեւոյթ է, նոյնիսկ եթէ այդ ուշացման պատճառով կանխուած են երբեմն դժբախտութիւններ: Ուշացման վրայ առաջին ակնարկով, դրական տպաւորութիւն չենք ստանար: Սակայն երբ այդ ուշացման հետեւանքով ստոյգ դժբախտութիւն մը բախտով հեռանայ մեզմէ, այն ատեն ակամայ կը գնահատենք ուշացումը, որ ըստինքեան ժխտական երեւոյթ է:

Ժամադրութիւն յարգելու առաքինութիւնը ունեցողներ գովեստներու կ՛արժանանան: Երբեմն ազգային նկարագիրի բնոյթ կը տրուի այս երեւոյթին: Օրինակ, կ՛ըսեն, թէ այսինչ ազգի զաւակներ սովորութիւն ունին բնա՛ւ չուշանալու իրենց ժամադրութիւններուն, այլ՝ պարտաճանաչ կ՛ըլլան ըսուած ժամէն ալ աւելի կանուխ հասնելու որոշուած վայրը ու այնտեղ կը սպասեն: Մեր ազգի պարագային, դժբախտաբար, մեր իսկ կողմէ տրուած վկայութիւնը այն է, թէ մենք միշտ կ՛ուշանանք մեր ժամադրութիւններուն, ընդհանրապէս որոշուած վայրը հասնելով որոշուած ժամէն բաւական ուշ: Սա ընդհանրացուած տեսակէտ է անշուշտ, եւ բացառութիւնները բոլոր ժողովուրդներու պատկանող մարդոց պարագային ալ յարգելի են:

Ուշացումները հիմնաւորուած պէտք է ըլլան բանաւոր պատճառաբանութիւններով: Այստեղ «բանաւոր» բառը իր ստուգաբանական իմաստէն անկախ, «հիմնաւոր» նշանակութիւն ունի:

Ընդհանրապէս, երբ ուշանանք մեր ժամադրութեան, ամէնէն սովորական դարձած երթեւեկութեան խճողումի պատճառաբանութենէն սկսեալ մինչեւ երբեմն երեւակայական եւ աւելի՛ «ծանրակշիռ» պատճառաբանութիւններ կու տանք, պարզապէս արդարացնելու համար մեր ուշացումը:

Սուտը, անշուշտ, բռնազբօս պատճառաբանութեան ամէնէն «հարազատ» ու «մտերիմ» ընկերն է, որ բուրգի նման կը սկսի կառուցուելու պատճառաբանող մարդուն լեզուին վրայ, հաւատացնելու համար այն անձին, որ գուցէ մէկ ժամ իրեն սպասած է որոշուած վայրը: Սուտին բուրգը շուտ փուլ կու գայ, սակայն: Այդ անհիմն կառոյցը փուլ բերող մուրճը, սուտ խօսող մարդու սեփական աչքերու ոսպնեակին մէջէն կ՛արտացոլայ: Ինչքան ալ «տագնապ»ով իրարու ետեւէ շարէ ու հասցնէ իր ուշացման պատճառաբանութիւնները, սուտ խօսողը չի՛ կրնար թաքցնել իր աչքերէն հոսող անվստահութիւնը, որ մուրճի հարուածներու նման ծանրօրէն կը բախուի իր իսկ կառուցած սուտի բուրգին ու փուլ կը բերէ զայն:

Ուշացումները միայն անհատական մակարդակի վրայ չեն ըլլար: Ազգեր, պետութիւններ եւ կրօններ նաեւ ուշացումի թերութեամբ կը մեղադրուին: Ազգային որոշումներ քաղաքական դիրքորոշումներ, կամ կրօնական հայեացքներ եւս ճի՛շդ ժամանակին պէտք է կատարուին, կանխելու համար մարդկութեան կեանքին մէջ ի յայտ եկող բազմաթիւ դժուարութիւններ: Վերջապէս այն պատասխանատուութիւնը զոր ստանձնած են վերոյիշեալ հաւաքականութիւններու ղեկավարներ, պէտք է միշտ զգօն պահէ զիրենք, նկատի ունենալով, որ հազարաւորներու հոգեկան եւ ֆիզիքական ապահովութիւնը իրենց առած որոշումներէն կախեալ է մեծ մասամբ:

Կրօններուն առաքելութիւնը կամ պարտականութիւնը միայն հոգեւոր ոլորտին մէջ ծառայելը չէ՛, ինչպէս յաճախ կը բնորոշուին անոնք, կամ գէթ այդ տպաւորութիւնը կը թողուն իրենց մասին մտածողներուն վրայ: Յատկապէս քրիստոնէական կրօնքին հետեւորդներու պարտաւորութիւններուն մէջ մարդասիրական բաժինը շատ շեշտուած է: Քրիստոնէութեան հիմնադիրին՝ Յիսուսին վարդապետութիւնը աւելի՛ շօշափելի դարձաւ Իր ունկնդիրներուն ու հետեւորդներուն, երբ Ան գործնական մօտեցումով, մարդասիրական ու ընկերային ծառայութիւններով հիմնաւորեց Իր պատուէրները, անոնց առաջին գործադրողը անձամբ Ի՛նք ըլլալով: Ուստի, յաճախ զԻնք շրջապատող մարդոց ֆիզիքական առողջութեան եւս բժիշկը հանդիսանալով, Յիսուս զայն միացուց հոգեւոր բժիշկի Իր դերակատարութեան, հոգի եւ մարմին ամբողջական միութեան ու առողջութեան կարեւորութիւնը գերազանցօրէն ընդգծելով:

Մարդասիրական առաքելութեան առաջին ու գլխաւոր կէտը իրարու համար աղօթելու նուիրական պարտականութիւնն է: Սա ո՛չ միայն նոյն կրօնքին պատկանողներուն համար կարեւոր պատուէր է յատկապէս ներկայ ժամանակներուն, այլ՝ նաեւ տարբեր կրօններու հետեւորդներուն միջեւ հոգեկան աներեւոյթ կապի զգալի արտայայտութիւն կը դառնայ: Նման ձեռնարկ անկասկած կրնայ նուազեցնել աշխարհի մէջ տիրապետող դարձած ատելութիւնը, յատկապէս տարբեր կրօններու հետեւորդներուն միջեւ գոյութիւն ունեցող հաւատալիքներու զանազանութենէն պատճառուող: Երբ սովորութիւն դարձնես աղօթել հաւատքիդ չպատկանող մարդուն համար, նոյնիսկ անոր՝ զոր չես ճանչնար անձնապէս, այդ պահուն սիրտիդ խորը իտէալ սէրն է որ ծնունդ կ՛առնէ: Սէր, որուն մասին շա՜տ քարոզներ լսած ես անցեալին եւ կը լսես գրեթէ ամէն օր, գրեթէ ամէն տեղ եւ գրեթէ ամէն մարդու շրթներէն: Սէր, որ առանց ճանչնալու իր առարկան, կը սիրէ զայն, այնպէս ինչպէս կրօններու հետեւորդներ առանց տեսած ըլլալու իրենց Աստուածը, զԱյն հոգեւին սիրել կը դաւանին հրապարակայնօրէն եւ երբեմն այնքան ինքնավստահութիւն բուրելով իրենց չորս դին:

Մահասփիւռ ժամանակներու ամէնէն դրական քայլը աշխարհի կողմէ միահամուռ կեցուածքի որդեգրումն է՝ ատելութիւնը ատելու եւ Սէրը սիրելու… Սակայն աշխարհը ուշացաւ այս կարեւոր պատուէրը իրականացնելու գործնական քայլեր առնելու վճռական իր որոշման մէջ եւ պատճառ դարձաւ անմեղ մարդոց սպանդին: Աշխարհի ուշանալուն գինը անմեղ կեանքեր վճարեցին ու դեռ պիտի վճարեն տարբեր երկիրներու եւ քաղաքներու մէջ, ձիւնագնդակի նման աճող անհանդուրժողութեան հետեւանքով:

Աշխարհը ուշացաւ կրօնաբարոյական իր դասաւանդութիւնները արագացնելու «կրթական» կարեւոր համակարգը կազմելուն մէջ ու առաւելաբար զբաղեցաւ ժողովրդավարական կարգերու հաստատումով, մեկուսացնելով կրօնքին այնքան կենսական լծակը: Քաղաքակիրթ աշխարհը ժողովրդավարութեան մէջ տեսնելով մարդկային իրաւանց անհրաժեշտ բոլոր տարրերը, կրօնքի ուսուցումները արդէն իսկ ներառուած համարեց իր ստեղծած ժողովրդավարութեան համակարգին մէջ: Սակայն, մարդկային ընկերութիւնը փորձառաբար տեսաւ, թէ՝ կրօնական ուսուցումները անջատելուն հետեւանքով մեծ վտանգներ կը դիմագրաւէ աշխարհը: Իսկ իր այս ուշացումը արդարացնելու համար, աշխարհը զայրոյթով լեցուած, անարդարութեան զոհ համարելով իր այնքան ժողովրդավար մտածելակերպը, որդեգրեց այլ տարբերակ, որ «արիւնով արիւն լուալ»ու այլընտրանքն է: Աշխարհ չի՛ կրնար ուրանալ իր ուշացած ըլլալը: Անոր զայրոյթը անիմաստ է, վախը անտեղի, որովհետեւ տհաճ բոլոր երեւոյթներուն պատճառները բացայայտուած կ՛ըլլային, եթէ ան ուշացած չըլլար…

 

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ-ՀՅ Դաշնակցութիւնը Գանատայի Մէջ

0
0

ARF logo 6.aiՀՅ Դաշնակցութեան Գանատայի մէջ գործունէութեան պատմութիւնը կը սկսի այն օրէն, երբ Գանատայի՝ յատկապէս հարաւային Օնթարիոյի շրջանը, աշխատանքի ճամբով հայեր կը հաստատուին: ՀՅԴ կառոյցի Գանատայի մէջ հիմնադրութեան թուականի ճշգրիտ արձանագրութիւն չկայ, սակայն մեզի հասած արխիւներէն կարելի է եզրակացնել, թէ դաշնակցական միաւորներ Գանատայի մէջ գործած են 1902-1903 տարիներէն սկսեալ: Ամփոփ գիծերով եւ յատկանշական կէտերու մատնանշումով միայն պիտի տանք ՀՅ Դաշնակցութեան Գանատայի շրջանի 114ամեայ պատմութիւնը:

ԿԱԶՄԱԿԵՐՊԱԿԱՆ
Մեր կազմակերպական պատմութիւնը կը բաժնենք կարեւոր երեք հանգրուաններու.
1. Ա. Շրջան (1902-1937՝ Գործադիր մարմինի ստեղծում)
2. Բ. Շրջան (1937-1972՝ Մեկուսի կոմիտէութեան ստեղծում)
3. Գ. Շրջան (1972-ցարդ)

Ա. Շրջան (1902-1937)
ՀՅ Դաշնակցութեան Գանատայի առաջին կոմիտէութիւնը կը կազմուի Պրանթֆըրտի մէջ, 1902-1903 շրջանին. պաշտօնական հրապարակումը կը կատարուի 16 Յուլիս 1904ին, 14 ընկերներով, իբրեւ մէկ միաւորը հիւսիսային Ամերիկայի ՀՅ Դաշնակցութեան Կեդրոնական կոմիտէութեան: Մեր տրամադրութեան տակ գտնուող Պրանթֆըրտի կոմիտէի 1904էն 1907 տետրակով պահուած արձանագրութիւնները կը սկսին էջ 63էն եւ 24 Փետրուար 1907ին առնուած «դատական վճիռ»ով եւ ապա կայացած ընկերական ընդհանուր ժողովի արձանագրութեամբ: 1907ին Պրանթֆըրտի կոմիտէութիւնը ունէր հինգ խումբեր, բաղկացած 81 ընկերներէ, առաւելաբար քղեցի երիտասարդներ: 17 Մարտ 1907ին կայացած ժողովի արձանագրութիւններէն կը տեղեկանանք, որ գոյութիւն ունի նաեւ տիկնանց կոմիտէ մը, որուն արանց կոմիտէին ուղղուած նամակը կը կարդացուի եւ կը քննուի: Տիկնանց կոմիտէն կը ծրագրէր Երկրի բանտարկեալներուն ի նպաստ խնճոյք մը կազմակերպել եւ արանց կոմիտէի հաւանութիւնն ու գործակցութիւնը կը խնդրէր: Պրանթֆըրտի մերձակայ Համիլթըն քաղաքին մէջ եւս, հաւանաբար 1903էն սկսեալ, կը գործէր նաեւ ՀՅԴ կոմիտէութիւն: Երկու կոմիտէութիւնները մէկական պատգամաւորով կը մասնակցին 1904 Դեկտեմբերին կայացած Հիւսիսային Ամերիկայի 10րդ Պատգամաւորական ժողովին: Սենթ Գաթրինզի մէջ ՀՅԴ կոմիտէութիւն կը ստեղծուի 1906ին, իսկ 1907ին, Պրանթֆըրտի կոմիտէի ջանքերով, 8 ընկերներէ բաղկացած կոմիտէութիւն մը եւս կը ստեղծուի Կալթի մէջ: Համաձայն 1907-8 տարիներու տուեալներուն, Գանատայի փոքրաթիւ գաղութին մէջ կը գործեն ՀՅԴ չորս կոմիտէութիւններ՝ 130 ընկերներով, որոնց 84ը Պրանթֆըրտի մէջ: Աշխատանքի գլխաւոր մարզերը կ՛ըլլան գաղութը համախումբ պահել, դրամ հաւաքել եւ Կեդրոնական կոմիտէի ճամբով Երկրի կարիքներուն հասնիլ եւ հայրենիք վերադարձի կրակը միշտ վառ պահել: 1910ի Դեկտեմբերին, կուսակցական գործիչներ Ե. Ակնունի եւ Ա. Ռստիկեան կ՛այցելեն Գանատայի կազմերը: Կը հանգանակուի 780 տոլար՝ ի նպաստ կովկասահայ բանտարկեալներուն, որոնց դատավարութիւնը շուտով պիտի սկսէր Ռուսաստանի մէջ, եւ որ մեզի ծանօթ է իբրեւ «ՀՅ Դաշնակցութեան Դատ»ը: 12 Մայիս 1912ին, Սենթ Գաթրինզի կոմիտէի առաջարկով, Համիլթընի մէջ կը գումարուի Գանատայի առաջին միջկոմիտէական ժողովը, մասնակցութեամբ Պրանթֆըրտի, Կալթի, Սենթ Գաթրինզի եւ Համիլթընի կոմիտէներուն: Նոյն տարին՝ 27 Յուլիս 1912ին, կը գումարուի Գանատայի առաջին Շրջանային պատգամաւորական ժողովը, որ կը քննէ միջկոմիտէական ձեռնարկներ կազմակերպելու, ինչպէս նաեւ Գանատայի խորհուրդ մը ստեղծելու կարելիութիւնները: 1 Հոկտեմբեր 1913ին, կը կազմուի Կուէլֆի կոմիտէութիւնը, որուն անդամներու թիւը 1915ին կը հաշուէր 15 ընկերներ: 1915ին, Ամերիկայի 22րդ Շրջանային պատգամաւորական ժողովին Գանատայէն կը մասնակցին չորս կոմիտէութիւններ՝ Համիլթըն, Սենթ Գաթրինզ, Կալթ եւ Կուէլֆ: Նոյն տարին, Համաշխարհային Ա. պատերազմին առթիւ կը հաստատուի ամսական տուրքի ձեւ մը, իբր «Հայ ազատագրութեան տուրք»: Իսկ 23 Մայիսին, տեղի կ՛ունենայ Գանատայի Շրջանային խորհուրդի Պատգամաւորական ժողով մը: 1919ին տեղի կ՛ունենայ Գանատայի Շրջանային խորհուրդի 4րդ պատգամաւորական ժողովը: Գործիչներու միջոցաւ թէ՛ ընկերական շարքերը եւ թէ ժողովուրդը տեղեակ կը պահուին Արարատեան Հանրապետութան նուաճումներէն: Իսկ 1919ին, Երեւանի մէջ գումարուած ՀՅ Դաշնակցութեան 9րդ Ընդհանուր ժողովի մասին զեկոյց կը տրուի 4 Մայիս 1920ին: 27 Փետրուար 1921ին, Սենթ Գաթրինզի մէջ տեղի կ՛ունենայ Գանատայի Շրջանային Պատգամաւորական արտակարգ ժողով մը, որ կ՛իմանայ Հայաստանի խորհրդայնացման մասին: Նոյն տարուան Մայիսին, Կալթի մէջ կը տօնուի Հայաստանի Հանրապետութեան 3րդ տարեդարձը: 1921ին, Թորոնթոյի մէջ կը հիմնուի 12 ընկերներէ բաղկացած կոմիտէութիւն մը, որ, սակայն, 1930ական թուականներուն սկիզբը կը դադրի գործելէ. 1944 Յունիսին կը վերակազմուի կոմիտէութիւնը, իսկ 1960ական թուականներուն կը մկրտուի «Սողոմոն Թեհլիրեան» անունով: 1923ին, Կուէլֆի մէջ կը հիմնուի Հայ Կարմիր Խաչի մասնաճիւղ մը: Նոյն տարին, Կալթի կոմիտէն կը նախաձեռնէ Խանասորի արշաւանքի տարեդարձի տօնակատարութեան: 22 Մայիս 1930ին, Կալթի շրջան կ՛այցելէ ընկեր Սիմոն Վրացեան: 24 Փետրուար 1934ին, Համիլթընի մէջ տեղի կ՛ունենայ միջկուսակցական ժողով մը, ուր կ՛որոշուի կազմել միջկուսակցական մարմին՝ Սենթ Գաթրինզի մէջ: 1937ին տեղի կ՛ունենայ Շրջանային Պատգամաւորական 4րդ ժողովը, ուր կ՛որոշուի մինչ այդ գոյութիւն ունեցող Շրջանային խորհուրդը վերածել Գործադիր մարմինի, եւ որ կը կոչուի ՀՅԴ Գանատայի Շրջանային գործադիր մարմին: Գործադիր մարմինի ստեղծումով, կը գոյանայ Գանատայի շրջանի համակուսակցական առանձին կառոյց մը, որ սակայն միշտ ենթակայ եւ մէկ մասնիկը կը մնայ ՀՅ Դաշնակցութեան Հիւսիսային Ամերիկայի Կեդրոնական կոմիտէութեան:

Բ. Շրջան
1937-1946 կը գումարուին 12 Շրջանային Պատգամաւորական ժողովներ, որոնք կը զբաղին գաղութային կազմակերպական աշխատանքով: 1951ին, Գանատայի մէջ կը գործեն 6 փոքրաթիւ կոմիտէութիւններ՝ Սենթ Գաթրինզ, Պրանթֆըրտ, Կուէլֆ, Կալթ, Համիլթըն եւ Թորոնթօ, ընդամէնը՝ 67 ընկերներով: Կը մտածուի Մոնթրէալի մէջ եւս կոմիտէութիւն մը հիմնելու մասին: 1951ին, Հայաստանի Հանրապետութեան տարեդարձը կը տօնուի օտար հիւրերու ներկայութեամբ եւ մասնակցութեամբ, որ արձագանգ կը գտնէ գանատական մամուլին մէջ: 1953ին, կոմիտէները կը սկսին տօնելու ՀՅԴի օրը: Նիակարա Ֆոլսի կոմիտէն, իր փափաքով կը միանայ Գանատայի կազմին: Մոնթրէալէն կը տեղեկացնեն, թէ կարելիութիւնը կայ հոն կուսակցական միաւոր մը ստեղծելու: 1956ին, Մոնթրէալի մէջ կը կազմուի «Միհրան Փափազեան» կոմիտէութիւնը: Հիմնադիր ժողովին ներկայ կ՛ըլլայ ընկեր Միսաք Թորլաքեան: 1969ի աշնան կը հիմնուի Վանգուվըրի «Սիմոն Վրացեան» կոմիտէութիւնը: 1971ի ՀՅԴ Գանատայի Շրջանային ժողովին կ՛որոշուի ՀՅԴ Հիւսիսային Ամերիկայի Կեդրոնական կոմիտէի հաւանութեամբ եւ ՀՅԴ Բիւրոյի արտօնութեամբ՝ Գանատայի կուսակցական միաւորը վերածել Մեկուսի կոմիտէութեան: 1972 Փետրուար 19-20 շաբաթավերջին, Թորոնթոյի Հայ Կեդրոնին մէջ կը գումարուի ՀՅԴ Գանատայի Բացառիկ Շրջանային ժողովը, իբրեւ առաջին հիմնադիր ժողովը՝ գանատական ինքնուրոյն կուսակցական միաւորին, եւ 16 ամսուան համար կ՛ընտրէ առաջին Մեկուսի կոմիտէն՝ բաղկացած 7 ընկերներէ: Յետագային կը կոչուի Անդաստանի Մեկուսի կոմիտէ: ՀՅԴ Գանատայի Մեկուսի կոմիտէութեան հիմնադիր ժողովին կը ներկայանային 7 կոմիտէութիւններ՝ 371 ընկերներով. 1. «Միհրան Փափազեան»՝ Մոնթրէալ-201 ընկեր, 2. «Սողոմոն Թեհլիրեան»՝ Թորոնթօ-80 ընկեր, 3. «Վռամեան»՝ Համիլթըն-32 ընկեր, 4. «Անդրանիկ»՝ Սենթ Գաթրինզ-19 ընկեր, 5. «Արամ-Դրօ»՝ Կալթ-16 ընկեր, 6. «Սիմոն Վրացեան»՝ Վանգուվըր-15 ընկեր, 7. «Քեռի»՝ Պրանթֆըրտ-8 ընկեր:

Գ. Շրջան
Ինչպէս թիւերը ցոյց կու տան, 1902-3ին հարաւային Օնթարիոյի հայկական փոքրաթիւ գաղութներուն մէջ ծնած եւ գործած ՀՅԴի երբեմնի աշխոյժ միաւորները ճամբայ կու տան 1960ական թուականներուն սկսած եւ օրէ օր աճող քաղաքներու՝ Թորոնթոյի եւ Մոնթրէալի կազմերու ուռճանալուն եւ ղեկավարի դերի ստանձնումին: 1962ի թիւերը ցոյց կու տան Թորոնթօ՝ 8, իսկ Մոնթրէալ՝ 45 ընկերներ: Յաջորդող 10 տարիներուն, արդէն Թորոնթոյի կոմիտէութիւնը բարձրացած է 80ի, իսկ Մոնթրէալինը՝ 201ի: Շատ հաւանաբար նոյն համեմատութեամբ աճած են նաեւ զոյգ քաղաքներու հայութեան թիւերը: Թիւը աճած էր, եւ գաղութը ինքզինք կազմակերպելու եւ զարգացնելու անհրաժեշտութեան առջեւ կը գտնուէր: Նոյն անհրաժեշտութեան առջեւ կը գտնուէր նաեւ ՀՅԴի կուսակցական մեքենան եւ «Մեկուսի»ի գոյավիճակի որդեգրումով՝ կուսակցութիւնը կը ստանձնէր ղեկավարի եւ առաջնորդի այդ դերը: 1974ին, նկատի ունենալով շրջանի կարեւորութիւնը, Օթթաուայի մէջ կը հիմնուի «Գրիգոր Զօհրապ» փոքրաթիւ կոմիտէութիւնը՝ 8 ընկերներէ բաղկացած: 1975ին, Ուինտզըր քաղաքին մէջ կը հիմնուի «Ռուբէն» կոմիտէութիւնը՝ 13 ընկերներով: 1976 Յուլիսին, Լանտընի (Օնթարիօ) մէջ կը հիմնուի «Կայծակ» կոմիտէութիւնը՝ 12 ընկերներով: 1976-77 տարեշրջանին, կուսակցական ընկերներու թիւը կ՛անցնի 500ը եւ ինքնաբերաբար՝ «Մեկուսի» կոմիտէութիւնը կը ստանայ Կեդրոնական կոմիտէի կարգավիճակ եւ կը կոչուի ՀՅԴ Գանատայի Կեդրոնական կոմիտէութիւն՝ 10 մեծ ու փոքր կոմիտէութիւններով եւ 511 ընկերներով, հետեւեալ ստորաբաժանումներով. 1. «Միհրան Փափազեան»՝ Մոնթրէալ-278, 2. «Սողոմոն Թէհլիրեան»՝ Թորոնթօ-105, 3. «Անդրանիկ»՝ Սենթ Գաթրինզ-27, 4. «Վռամեան»՝ Համիլթըն-26, 5. «Արամ-Դրօ»՝ Կալթ-21, 6. «Ռուբէն»՝ Ուինտզըր-13, 7. «Ս. Վրացեան»՝ Վանգուվըր-13, 8. «Կայծակ»՝ Լանտըն-12, 9. «Քեռի»՝ Պրանթֆըրտ-8, 10. «Գրիգոր Զօհրապ»՝ Օթթաուա-8:
1977-78 տարեշրջանին Կեդրոնական կոմիտէի գրասենեակը կը փոխադրուի Մոնթրէալ: 1981ին, ընկերներու թուական նուազումին պատճառով կը լուծուի Օթթաուայի «Գրիգոր Զօհրապ» կոմիտէութիւնը: Նոյն տարին՝ Մեսինայի «Մուրատ» կոմիտէութիւնը կը վերամիանայ Արեւելեան Ամերիկայի Կեդրոնական կոմիտէութեան: 1982ին թուական նուազումի պատճառով կը լուծուի նաեւ Լանտընի «Կայծակ» կոմիտէութիւնը, եւ տակաւին գործօն ընկերները մաս կը կազմեն Գեմպրիճի «Արամ-Դրօ» կոմիտէութեան: 1991ի ՀՅԴ Գանատայի Շրջանային ժողովը, նկատի ունենալով, որ Մոնթրէալի հայութեան մէկ կարեւոր մասը արդէն իսկ Լավալի շրջանը կը փոխադրուի, ինչպէս նաեւ «Միհրան Փափազեան» կոմիտէութեան ընկերներու թիւը արդէն 300ը անցած է, պարտականութիւն կու տայ նորընտիր Կեդրոնական կոմիտէին քննել կարելիութիւնները՝ Լավալի մէջ համայնքային կառոյց մը ստեղծելու, ինչպէս նաեւ «Միհրան Փափազեան» կոմիտէութեան լավալաբնակ ընկերներէն կուսակցական միաւոր մը յառաջացնելու: 1992ի Սեպտեմբերին կը հիմնուի ՀՅԴ Լավալի «Սարգիս Զէյթլեան» կոմիտէութիւնը՝ 91 ընկերներով: Ներկայիս, ՀՅ Դաշնակցութեան Գանատայի Կեդրոնական կոմիտէութիւնը կը բաղկանայ 8 կոմիտէութիւններէ եւ մէկ ուսանողական միութենէ, հետեւեալ ստորաբաժանումներով.
1. «Միհրան Փափազեան», Մոնթ-րէալ
2. Սողոմոն Թէհլիրեան, Թորոնթօ
3. «Սարգիս Զէյթլեան», Լավալ
4. «Արամ-Դրօ», Գեմպրիճ
5. «Անդրանիկ», Սենթ Գաթրինզ
6. «Վռամեան», Համիլթըն
7. «Ս. Վրացեան», Վանքուվըր
8. «Ռուբէն», Ուինտզըր։
9. «Արմէն Գարօ», ուսանողական։

ՀԱՅ ԴԱՏ ԵԻ ԱՐՏԱՔԻՆ-ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ
Յիսունական եւ վաթսունական թուականներուն, Ապրիլեան Եղեռնի ոգեկոչման ձեռնարկները, ինչպէս այլուր, Գանատայի մէջ եւս սգատօնի տարազով կը կազմակերպուէին: Նոյն շրջանին, հայաշատ քաղաքներու մէջ կազմակերպուող խաղաղ ցոյցերը կը միտէին բաւականանալ օտար հասարակութեան եւ հանրային կարծիքին վերյիշեցնելով դարուս առաջին Ցեղասպանութիւնը: Սակայն 1965ին, Եղեռնի յիսնամեակը անկիւնադարձային նշանակութիւն ունի հայութեան հասցուած այս ոճիրին նկատմամբ կուսակցութիւններու, կազմակերպութիւններու, թէ կառոյցներու մօտեցումի տեսակէտէն: Վաթսունական թուականներու կէսէն ետք Ապրիլեան Եղեռնի ոգեկոչական ձեռնարկները կը քաղաքականան, իսկ Ապրիլ 24ին կազմակերպուած ցոյցերը կը ստանան պահանջատիրական բնոյթ: Այսպէս, 1972ին, Հայ Դատի Շրջանային յանձնախումբին նախաձեռնութեամբ եւ բոլոր քաղաքներուն մէջ Ապրիլ 24ի առիթով կը կազմակերպուի արեան արշաւ. 384 հայեր արիւն կու տան գանատական Կարմիր Խաչին: Ցոյցեր կը կազմակերպուին նաեւ Մոնթրէալի ու Թորոնթոյի մէջ: Դարձեալ 1972ին, ՀԵԴի ուխտերը կը կազմակերպեն «24 ժամ Ապրիլ 24» կարգախօսով երիտասարդական ցոյց Օթթաուայի թրքական դեսպանատան առջեւ: Յաջորդող տարիներուն, ՀԵԴն կը շարունակէ երբեմն տարբեր ձեւերով նման պահանջատիրական ելոյթներ կազմակերպել նոյն վայրը: 1975ի 60ամեակի առթիւ, զանազան քաղաքներու մէջ կը կազմակերպուին Եղեռնի ոգեկոչման հանդիսութիւններ, արիւնարշաւ, սեմինարներ եւ Օթթաուայի մէջ՝ միացեալ ցոյց: 1978ի Նոյեմբեր 10ին բողոքի ցոյց մը տեղի կ՛ունենայ Մոնթրէալի լիբանանեան հիւպատոսարանին առջեւ, Պիքֆայայի (Լիբանան) Նահատակաց յուշարձանի քանդումին պատճառաւ: 1979ի Ապրիլ 23ի կէսօրին՝ Օթթաուայի թրքական դեսպանատան առջեւ 24 ժամուան հացադուլ կը յայտարարեն Հայ Երիտասարդաց Դաշնակցութեան անդամ 50 երիտասարդ-երիտասարդուհիներ: 1979ի Ապրիլ 24ին տեղի կ՛ունենայ ժողովրդային հաւաք՝ Գանատայի խորհրդարանին առջեւ ապա հանրութիւնը կը քալէ դէպի թրքական դեսպանատուն՝ միանալու համար երիտասարդ հացադուլաւոր-ցուցարարներուն: Լրատուական միջոցները՝ մայրաքաղաքի թէ Մոնթրէալի ու Թորոնթոյի մէջ, լայնօրէն կ՛արձագանգեն նախաձեռնութիւններուն: 1980ի Ապրիլ 23-24՝ լրատուական միջոցները լայնօրէն կ՛արձագանգեն Մոնթրէալէն դէպի Օթթաուա երիտասարդներու քայլարշաւին, Գանատայի խորհրդարանին առջեւ տեղի ունեցած ժողովրդային հաւաքին, մանաւանդ թրքական դեսպանատան առջեւ կատարուած բողոքի ցոյցին: 1990ին, Եղեռնի 75ամեակին առթիւ Օթթաուայի մէջ, Գանատայի խորհրդարանին առջեւ կազմակերպուած հաւաքին ներկայ կ՛ըլլան Դաշնակցային 3 կուսակցութիւններէ 12 երեսփոխաններ եւ 3000է աւելի հայորդիներ: Ոգեկոչական տեղական ձեռնարկներ եւ արիւնահաւաք տեղի կ՛ունենան հայահոծ քաղաքներու մէջ, ինչպէս նաեւ եկեղեցական արարողութիւններ ու հոգեհանգիստ Եղեռնի զոհերու յիշատակին, Գեմպրիճի եւ Վանգուվըրի մէջ, իսկ Մոնթրէալի եւ Թորոնթոյի պարագային Հայց. եկեղեցւոյ զոյգ թեմերու համագործակցութեամբ:
Արցախի զօրակցական ցոյցեր՝ 28 Փետրուար 1988էն սկսեալ, Օթթաուայի, Թորոնթոյի, Մոնթրէալի եւ այլ քաղաքներու մէջ, յաճախ իր նախաձեռնութեամբ, երբեմն գործակցաբար Գանատայի մէջ գործող հայ քաղաքական միւս կուսակցութիւններուն եւ եկեղեցական կառոյցներուն, ՀՅԴ օղակները կը կազմակերպեն Ղարաբաղի հայութեան արդար պահանջներուն մամլոյ ասուլիսներ եւ զօրակցական ցոյցեր Խորհրդային Միութեան դեսպանատան եւ հիւպատոսարանին դիմաց: Նոյն առիթներով, կը հրապարակուին մամլոյ հաղորդագրութիւններ, յուշագիրներ, հանրագրութիւններ, պրակներ, պատկերիզներ, եւ այլն: 11-12 Մարտ 1989ին, ՀՅԴ Գանատայի Կեդրոնական կոմիտէն կը կազմակերպէ Ղարաբաղ կոմիտէի բանտարկուած անդամներուն ազատ արձակումը պահանջող ցոյցեր Խորհրդային Միութեան դեսպանատան դիմաց:

ՀՅԴ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԱԿԱՆ
1934ի Մայիսին, Կալթի կոմիտէն կ՛ուսումնասիրէ Ցեղակրօն ուխտ մը ստեղծելու կարելիութիւնները: Խանասորի արշաւանքի տօնակատարութեան ներկայ կ՛ըլլայ Գարեգին Նժդեհ: Սեպտեմբերին կը կազմուի Համիլթընի «Ցեղակրօն Արարատ» ուխտը: 1956ին կը հիմնուի նաեւ Հայ Երիտասարդաց Դաշնակցութեան (ՀԵԴ) «Լեւոն Շան»չ ուխտը: 1964ի Զատկուան շաբաթավերջին տեղի կ՛ունենան ՀԵԴի Գանատայի առաջին մարզական խաղերը եւ առաջին Շրջանային ժողովը: 1969ին, ՀԵԴ Գանատայի ուխտերը կ՛ընտրեն իրենց Շրջանային վարչութիւնը, որ իր հերթին տակաւին ենթակայ է Ամերիկայի ՀԵԴի Կեդրոնական վարչութեան: 1973-74 տարեշրջանին, ՀԵԴի Գանատայի միաւորն ալ կ՛անջատուի Ամերիկայէն եւ կ՛ունենայ իր Կեդրոնական վարչութիւնը:

ՀԱՂՈՐԴԱԿՑԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐ
28 Մայիս 1979ին, ՀՅԴ Գանատայի Կեդրոնական կոմիտէն կը սկսի հրատարակելու իր պաշտօնաթերթ «Հորիզոն» շաբաթաթերթը: Անցնող տասնամեակներուն, հետեւեալ հաղորդակցական միջոցները հիմնուած ու օգտագործուած են ՀՅԴ զանազան կազմակերպական օղակներուն կողմէ՝ Մոնթրէալի Հայկական ռատիօժամ՝ 1969-1991, Մոնթրէալի «Հայ Կեդրոնի ձայն»՝ 2004-ցարդ, Հայկական ռատիօժամ, Համիլթըն՝ 1978-ցարդ, «Հայ Հորիզոն» հեռատեսիլի յայտագիր, Մոնթրէալ՝ 1983-ցարդ, «Հայ Հորիզոն» հեռատեսիլի յայտագիր, Թորոնթօ՝ 1993-ցարդ, «Հայ Հորիզոն» հեռատեսիլի յայտագիր, Վանքուվըր, La Cause Armenienne-The Armenian Cause՝ 1984-ցարդ, «Թորոնթոյի Հայ կեդրոնի ձայն» (հեռաձայնային լրատու, դադրած), «Մոնթրէալի Հորիզոն» հեռաձայնային լրատու (դադրած)։

ԳԱՂՈՒԹԱՅԻՆ ԿԵԱՆՔ
ՀՅ Դաշնակցութեան Գանատայի Գործադիր մարմինի ստեղծումը 1937ին զուտ կուսակցական կառուցային փոփոխութիւն ըլլալէ աւելի, կը բխէր ստեղծուած համահայկական-սփիւռքեան պահանջքէն: Անցեալի առժամեայ եւ միշտ տեղափոխուող, առաւելաբար երիտասարդներէ կազմուած գանատահայ փոքրաթիւ գաղութը կը գտնուէր նոր հրամայականի մը առջեւ. հայութիւնը Գանատայի մէջ հետզհետէ սկսած էր տեղաւորուող եւ մնայուն երեւոյթ ստանալու. գանատածին նոր սերունդ կը հասնէր, եւ այլեւս պէտք էր կազմակերպուիլ իբրեւ հաստատուող գաղութ: Ինչպէս Սփիւռքի բոլոր այլ շրջաններուն, ՀՅ Դաշնակցութիւնը Գանատայի մէջ եւս պարտաւոր էր ստանձնել եւ նախաձեռնել այդ կազմակերպական աշխատանքին եւ ՀՅԴ Գանատայի Գործադիր մարմինը, իր միաւորներու միջոցաւ, այդ գործին պիտի ձեռնարկէր:

ՀԱՅ ԿԵԴՐՈՆՆԵՐՈՒ ՀԱՍՏԱՏՈՒՄ
ՀՅ Դաշնակցութեան Գանատայի մէջ գործունէութեան ամէնէն յատկանշական իրագործումներէն է այն ակումբային ցանցը, որ առ այսօր կը գործէ Գանատայի զանազան հայաշատ քաղաքներու մէջ: Հետզհետէ քանակական եւ որակական աճ ապրող գաղութը համախմբելու, հայապահպանման գործը առաջ տանելու, ազգային-եկեղեցական, քաղաքական, մշակութային, երիտասարդական, մարզական կեանք զարգացնելու առաջադրութեամբ, հայ կեդրոնները հանդիսացած են հիմնաքար թէ՛ այդ երդիքին տակ գործող զանազան կառոյցներուն եւ կազմակերպութիւններուն համար եւ թէ գաղութի հաւաքական կեանքին ժամադրավայր հանդիսանալու տեսակէտէն: Ահաւասիկ անոնց հիմնադրութեան թուականները.
Սենթ Գաթրինզ – 1933
Համիլթըն – 1950
Մոնթրէալ – 1959
Թորոնթօ – 1967
Ուինտզըր – 1979
Գեմպրիճ – 1983
Վանքուվըր – 1986
Լավալ – 1992
Տասնամեակներու ընթացքին, հայ կեդրոնները եղած են այն յարկերը, ուր ՀՅԴ կոմիտէութեանց կողքին, համերաշխօրէն գործած են Հայց. Առաքելական եկեղեցւոյ հոգաբարձութիւնները, ՀԵԴ եւ ՀՅԴ ԳԵՄ, ՀՕՄ, ՀՄԸՄ եւ Համազգային կազմակերպութիւնները, իրենց ենթակառոյցներով, յանձնախումբերով եւ այլ օղակներով: Բոլոր այս կազմակերպութիւններն ու կառոյցները սակայն, իրենց գործունէութեան եւ տարածած քարոզչութեան առընթեր, անհրաժեշտութիւն համարած են մնայուն եւ հետեւողական ձեւով հայեցի կրթութեան ջամբումը, որուն համար դիմած են զանազան նախաձեռնութիւններու: Յաջորդող տասնամեակներուն, երբ գաղութը կը սկսի մնայուն եւ հաստատուող տեսք ստանալու, ընտանիքներու կազմութեան հետ կը ծագի նորահաս սերունդը հայօրէն դաստիարակելու խնդիրը: Հետեւաբար, գաղութներու ղեկավարութիւնը կը ձեռնարկէ հայկական գիշերային դպրոցներու հաստատումին: Այս կրթական հիմնարկները ժամանակի հոլովոյթին հետ կը վերածուին նախ միօրեայ՝ ապա ամէնօրեայ վարժարաններու: Այսպէս, Մոնթրէալէն մինչեւ Վանքուվըր, բոլոր հայաշատ քաղաքներուն մէջ այսօր կը գործեն հայկական շաբաթօրեայ, կիրակնօրեայ եւ ամէնօրեայ վարժարաններ:

«Հորիզոն»

«Պապիկը Կարդալ Չի Գիտեր» (Գէորգ Պետիկեան, 2015)

0
0

Ս. ՄԱՀՍԷՐԷՃԵԱՆ
kEVORK BEDIKIANՑեղասպանութեան 100ամեակի տարուան աւարտէն առաջ, Գէորգ Պետիկեան մեր նահատակներուն նուրիուած գրադարանին մէջ յաւելում մը կատարեց, լոյս ընծայելով «Պապիկը Կարդալ Չի Գիտեր» խորագրեալ արձակ գործերու հաւաքածոն, վեցերորդը՝ ցարդ իր հրատարակած հատորներուն։
192 էջերու վրայ տարածուող գեղատիպ հատորը ունի ներքին երեք բաժիններ. առաջինը ամէնէն ծաւալունն է, կը բովանդակէ 31 պատմուածք, քրոնիկ, յուշ եւ մանրապատում. յաջորդ բաժինը կը բովանդակէ մահագրական բնոյթով 5 գլուխ, իսկ վերջին բաժինին մէջ կան գրողին մասին մեր մամուլէն քաղուած երեք վկայութիւն։ Գիրքը ունի մեկենաս՝ Գրիգոր Շէնեան, լոյս տեսած է «Քասըլ» տպարանէն։
Ինչպէս նախընթաց հատորները՝ այս մէկն ալ կազմուած է Գէորգ Պետիկեանի ծանօթ ու անտիպ շարք մը գրութիւններէն։ Ծանօթները՝ վերջին տարիներուն պարբերական մամուլին տրուած նիւթերն են, որոնց կողքին կան նաեւ անտիպ էջեր։
Ընթերցողը բնականաբար պիտի տարուի առաւելաբար առաջին բաժինի գրութիւններով, որոնք արտացոլացումն են գրողին մտածումներուն, խորհրդածութիւններուն, նշմարներուն ու նկատողութիւններուն, ձեւով մը հայելին՝ իր ներաշխարհին ու զինք «պատանդ բռնած» խոհերուն։
«Պատանդ»ի այս վիճակին մէջ հեղինակը առանձին չէ, որովհետեւ զինք տագնապեցնող հարցերը հազիւ թէ կը մնան անձնականի սահմաններուն մէջ, այլ առաւելաբար կ՛արձագանգեն հայ հաւաքականութեան ու, ինչո՞ւ չէ, մարդկութեան մերօրեայ մտահոգութիւններուն։
Քրոնիկի ոճը տիրական ներկայութիւն է բոլոր գրութիւններուն մէջ, անոնք ըլլան պատմուածք, յուշագրական թէ խոհական արտայայտութիւններ կամ ուղղակի զրոյց՝ ինքն իրեն կամ ընթերցողին հետ։ Եթէ որոշ էջերու մէջ ընթերցողը հանդիպի գրական աղուոր պատկերներու եւ արտայայտութիւններու, պիտի նկատէ, որ անոնք բնական ընթացքով արձանագրուած են, եւ ոչ անպայման գեղարուեստական գրականութիւն մշակելու ճիգի։
Արծարծուած նիւթերը, ինչպէս ակնարկեցինք, ընդհանրական հարցեր են, հայութիւնը յուզող ու տագնապեցնող, սակայն նաեւ մարդ արարածը վերիվայրումներու ենթարկող՝ 21րդ-դարեան հարցեր։ Անոնք կը ներկայանան պատմուածքներով ու առօրեայ պատահարներու նկարագրումով. երբեք ալ կարեւոր չէ թէ այդ դէպքերը իսկապէս պատահա՞ծ են, թէ՞ ծնունդն են գրողին երեւակայութեան, կամ՝ իրականութեան մը «շինծու» վերարտադրութիւնը (շինծու բառը չենք գործածեր բացասական առումով, այլ գրողին կողմէ հնարովիի իմաստով)։ Էջերուն, լայն տեղ ունին հայութեան դիմագրաւած մարտահրաւէրները, ինչպէս երիտասարդութեան որոշ տագնապները (ընկերային, կենցաղային եւ այլ), աւանդներու եւ աւանդութեանց խամրումը, մեր լեզուին շարունակուող ոդիսականը, Հայ Գիրքին գլխավերեւը կախուած «Դամոկլեան Սուր»ը (թէեւ տեղ մը բառացիօրէն կը խոստովանի որ գրելն ու, հետեւաբար՝ գիրք հրատարակելը հաճոյք է), արդի արհեստագիտութեան բարիքներուն չարիքի վերածուիլն ու կեանքերուն տիրապետելը, հալէպեան վիճակներ եւ այլն։
Գէորգ Պետիկեանը ճանչցողը կը նկատէ, որ հատորին էջերէն յաճախ կ՛արտացոլայ ի՛ր զուարթախոհութիւնը, որուն դրսեւորման համար յաճախ ունի «նոխազներ»։ Օր մը՝ տիկնոջ կամ հարազատի մը հետ վէճը, ուրիշ ատեն թոռնիկին ընծայած մէկ փորձառութիւնն ու հոգեխռով վիճակը, տակաւին՝ բժիշկի մը այցի երթալու համար սխալ դարմանատուն մտնելը, ու կը պատահի որ դարմանատունը… կիներու յատուկ տեղ է, ու նման կացութիւններ՝ Գէորգի ժպիտը կը հասցնեն ընթերցողին, երբեմն ալ ժպիտին կ՛ընկերանայ մեղմ կսմիթը։
Այս հեղինակը կը սիրէ նաեւ իր ընթերցողը քիչ մը երկար սպասցնել, մինչեւ որ անոր հաղորդէ, թէ տուալ գրութիւնրը ինչո՞ւ ճամբայ ելած է։ Մտածումները, խոհերն ու ինքն իր անձին հետ զրոյցները կը կազմեն ընդարձակ նախամուտներ՝ բուն պատումին, երբեմն գրաւելով ամբողջ նիւթը. օրինակի համար, մահագրութեան մը մէջ, մահաքունի մէջ գտնուող մահամերձին համար անխուսափելիէն ետ կենալու հարազատներու ճիգը զինք կը տանին այնպիսի մտորումներու եւ կենաց-մահու հարցերու մասին վերլուծումներու, որ ընթերցողը հազիւ թէ հաղորդակից կը դառնայ մահացողին կեանքին ու նկարագրային գիծերու ուրուագիծին, եթէ անշուշտ արդէն ծանօթ չէ մեկնողին։ Երբեմն ալ դիտումնաւոր կերպով կը դիմէ չափազանցութիւններու, մանր հարցի մը կու տայ փոթորիկի տարողութիւն, ինչպէս, օրինակի համար, իրենց բնակարանէն ներս… մրջիւններու բանակի մը ներթափանցումի դէպք մը։ Սա արդէ վերածուած է Պետիկեան գրողը յատկանշող գիծի, ինչպէս անմիջական հաղորդակցութեան կարգ մը արտայայտութիւնները, օրինակի համար յաճախ կրկնուող «ա՛ քեզի… (բան մը)» բառերը։
Հաճելի ընթերցում ընծայելու կողքին, Գէորգ Պետիկեան ընթերցողը կը մղէ խորհրդածելու իր դրած հարցերուն մասին, ու թելադրելու՝ որ ընդհանրապէս համակարծիք ըլլայ իրեն հետ։
Այս սեղմ ակնարկը աւարտելէ առաջ, եւ հիմնուելով նոյնինքն հեղինակին մօտ անխառն ու անսխալ հայերէնին նկատմամբ անկեղծ նախանձախնդրութեան վրայ, պէտք է արձանագրենք, որ հատորը զերծ չէ մեր նորօրեայ բազմաթիւ հրատարակութիւններու եւ մամուլի մեղանչանքներէն, որոնք կը ներկայանան տպագրական-գրաշարական եւ լեզուական-ուղղագրական թերութիւններով։ Այսուամենայնիւ, պէտք է ըսել նաեւ, որ այս հատորը արտացոլացումն է Գիրք հասկացութեան նկատմամբ գրողին հաւատարմութեան ու հաւատքին, ինչպէս նաեւ իր գրութիւնները հատորի մը մէջ ամփոփելով՝ մոռացութենէ փրկելու նախաձեռնութեան։
Այսպիսի գրողներու պէտք է մաղթել անտիպ գործերու հրատարակման միջոցներ…

ԲԱՌԵՐՈՒ ԽՈՐՀՐԴԱՒՈՐ ԱՇԽԱՐՀԸ- Որբ

0
0

 

ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
Որբանոց այցելելու օր է: Երեւանէն ճամբայ ելած աշակերտական մեր հանրաշարժը կ՛ընթանայ դէպի Կիւմրի քաղաքը:
– Պարոն, քանի՞ հատ որբ ունին հոն:
– Հարիւրի չափ, ըսին, Լորենի: Ճիշդ չենք գիտեր նաեւ, թէ անոնք քանի՛ տարեկան են:
– Պարոն, կը կարծէ՞ք, թէ մեր բերած խաղալիքները յարմար կ՛ըլլան:
– Կասկած չկայ: Առաւել, Լորենի, ձեր առած գրենական պիտոյքները, մատիտները, ներկերը, գծագրութեան տետրակները, անկախ տարիքէն՝ բոլորին պէտք է ուրախացնեն:
Հանրաշարժը կը կտրէ Շիրակի դաշտը, որ մեր աչքերուն առջեւ կը պարզուի որպէս դեղին բնանկար մը՝ անծայրայծիր:
Այս համայնապատկերը ունի միօրինակութիւն, որ առիթ կու տայ զրուցելու «որբ» բառին մասին ու տեսնել, թէ բառը բոլորովին «որբացած» չէ, այլ՝ ունի բազմաթիւ արիւնակիցներ:
«Որբ» բառը բնիկ հայկական է: Անիկա ուղղակիօրէն սերած է հնդեւրոպական նախալեզուի orbhos հոմանիշէն: Բազմանդամ է «որբ»ին ընտանիքը. ունի բազմաթիւ ժառանգորդներ. սանսկրիտ՝ «արբհա», յունարէն՝ «օրֆանոս» եւ լատիներէն՝ «օրբուս»:
Լատինածին են Սպանիայէն Ալպանիա եւ մինչեւ Ռումանիա հասնող տարբերակները. orb, orbo, orbu, uorbo, orvu, uarb, vuarb, verbur, եւ tschorv: Իսկ հիւսիսային լեզուներու մէջ, ինչպէս՝ գոթերէն, հին իրլանտերէն, գերմաներէն, անգլօ-սաքսոն, եւ այլն՝ նոյն արմատին պատկանող arbi, arfr, erbi, orbe, erbe եւ erf բառերու նախնական իմաստն է «որբին ձգուած ժառանգութիւն»:
Յ. Թումանեանի կողմէ «Որբի հայրենիք» կոչուած մեր երկիրը, ունեցեր է «որբ»ի անհամար տեսակներ. ծնողազուրկ զաւակներ Խարբերդի մէջ դարձեր են «օրբ», Կարնոյ մէջ՝ «օրփ», Մշոյ մէջ՝ «ոռբ», Ալաշկերտի մէջ՝ «վոռպ», Թիֆլիսի մէջ՝ «վուրփ», Սալմաստի մէջ՝ «վու-էրփ», Սեբաստիոյ մէջ՝ «վերփ», Տիգրանակերտի մէջ՝ «վըրփ» եւ Ասլանբէկի մէջ՝ «էօրփ»:
«Որբ»ը յաջողեր է ծնունդ տալ բազմաթիւ բառերու եւ մեր լեզուն դարձած բազմանդամ. որբանոց, որբասնուցանոց, որբախնամ, որբասէր, որբանալ, որբութիւն, որբիկ, որբուկ, որբուհի, որբեւայրի: Համաշխարհային Ա. պատերազմի օրերուն ունեցեր ենք «որբահաւաք» ազգանուէր անձեր, ինչպէս՝ Վահան Թէքէեանն ու Երուանդ Օտեանը, որոնք հազարաւոր «օր-բ»եր, «վուրփ»եր, «վուէրփ»ներ, «վըրփ»եր կամ «էօրփ»եր փրկած են:
Կը մտնենք Կիւմրի: Բոլորս կը նկատենք, թէ քաղաքի ժողովրդական ճարտարապետութիւնը տարբեր է մայրաքաղաքէն:
Բնակելի տուները եւ փողոցները չունին սովետական կաղապարները, այլ՝ բոյրը ունին զուտ հայկական պատմական բնակավայրի մը: Անկախութեան հրապարակի կեդրոնը տեղադրուած «Հայուհի» յուշարձանը, իր ձեռքի խաչով եւ երկինքէն «իջնող» աղաւնիով, կու գայ մեզի յիշեցնելու Մեծ Երկրաշարժը եւ քաղաքի սգաւոր, վշտահար մայրերը:
Որբանոցին առջեւ մեզ կը դիմաւորեն բոլորը. երեխաները, մանկախնամ տիկինները եւ տնօրէնուհին: Մեզի համար պատրաստած են գեղարուեստական յայտագիր:
Խումբ մը տղաներ կ՛երգեն Սայաթ Նովայի «Քամանչա»ն: Ապա կարմրաթուշ աղջնակ մը բեմ կը բարձրանայ: Ան հպարտօրէն կ՛արտասանէ Գ. Էմինի «Սասունցիների Պարը» պօէմը:
Վերջաւորութեան, բոլորս պարտէզ կ՛ելլենք: Լորենին իր դասընկերներուն հետ կը սկսի բաժնելու նուէրները, որոնց մէջ ուշադրութիւն կը գրաւէ FIFA տեսակի ոտնագնդակը:
– Պարոն, կրնա՞նք հիմա Երեւան չվերադառնալ ու քիչ մը հոս մնալ:
– Ինչքա՛ն որ ուզէք, Լորենի:
Ու կը սկսին Կիւմրի-Սփիւռք խաղերը:
Մեր աղջիկներու խումբը՝ որբանոցի ամենափոքրիկները գրկած, կը փութան օրօրոցներ եւ հեծանախաղեր: Ոտնագնդակի համար կը կազմուին խումբեր: Տեսարանը ցնծագին է: Մինչ, տնօրէնուհին կը մօտենայ փոքրիկ ճշդումի մը համար.
– Մեր հաստատութիւնը չենք ուզում կոչել «որբանոց»: Նախընտրում ենք ասել՝ «մանկատուն»:
– Մանկատո՜ւն: Ի՛նչ դրական անուանում:
Իսկապէս, սա գորովագութ երդիկ է: Իսկ մեր Լորենին կ՛որոշէ «որդեգրել» այդ ջերմ բոյնը ու ամէն տարի անոր պիտանի առարկաներ առաքել:
– Պարոն, այս մանկատունը մեծ ընտանիք մըն է: Եւ ես պիտի սիրեմ Թումանեանի այդ բանաստեղծութեան վերջին տողերը յիշել. «Յոյսի հայրենիք, լոյսի հայրենիք»։

Մահը Մահախոց Ընելու Միջոցը

0
0

ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԵՒ ՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԸ ԴԷՄ ԱՌ ԴԷՄ

 

ԳՐԻԳՈՐ ԵՊՍ. ՉԻՖԹՃԵԱՆ
ChurchՄահը պարտութեան մատնելու բազմաթիւ միջոցներու դիմած է ցարդ մարդկութիւնը, սակայն միշտ ալ ամօթահար պարտութեամբ դուրս եկած այս առեղծուածային խաղէն, որովհետեւ մահուան երեւոյթը նկատած է անյաղթելի, անխոցելի, անխուսափելի եւ անժխտելի:
Քրիստոնէական կրօնքն է միայն, որ կրցած է խորապէս համոզել մարդկային հոգին, թէ Քրիստոսի յարութեան յոյսով մահը պարտութեան մատնուած կ՛ըլլայ: Սա կրօնքի եւ հաւատքի դիտանկիւնէն տեսնուած պարտութիւնն է մահուան, որ անշուշտ գերակշիռ արժէք ունի այս եւ միւս աշխարհներուն համար: Սակայն, այս աշխարհի մէջ, հաւատացեալ թէ անհաւատ, կրօնասէր կամ հակակրօն մարդուն ակնոցով, պէտք է նաեւ միջոց մը գտնուի մահը սպաննելու կամ գէթ զգետնելով՝ պարտութեան մատնելու:
Յաղթանակները միայն սպանութիւններով չեն աւարտիր: Անոնցմէ ոմանց պարագային թշնամիին շղթայակապ գերեվարութիւնը, ցմահ բանտարկութիւնը կամ առնուազն ծունկի գալն ու պաղատիլը բաւարար կը նկատուին յաղթողին ձեռքը վեր բարձրացնելու եւ յաղթանակը տօնելու համար: Բայց մարդիկ ընդհանրապէս այնքանով բաւարարուողը չեն: Անոնք միշտ իրենց հակառակորդին մահը կը ցանկան: Նոյնիսկ եթէ մա՛հն ալ ըլլայ իրենց հակառակորդը, ան ալ պէտք է «մահանայ», որպէսզի խորապէս բաւարարուած զգան ու ամբողջական յաղթանակը ապահոված: Իսկ մինչեւ այսօր, Յիսուսէն բացի ոեւէ մէկը կրցա՞ծ է մահը «սպաննել», այս բառին ամէնէն վաւերական իմաստով: Զանիկա յաւիտենապէս սպաննելու իմաստով՝ ո՛չ: Ո՛չ ոք կրցած է ցարդ մահուան վրայ տանիլ այն յաղթանակը, զոր Քրիստոս տարաւ: Սակայն, ոչ գեր-մարդկային կարողութիւններով, այլ պարզ՝ մարդկային մակարդակի վրայ եւս կարելի է մահը խոցոտել, այսինքն՝ մահախոց ընել: Ահա այս գրութիւնը ա՛յդ մասին է:
Կեանքը թարմ ու աւշալի պահելու համար ամէն օր նորութեանց կարիքը ունի մարդ: Չենք զարմանար, երբ տեսնենք ամէն օր փողոցները չափագրող մարդիկ, որոնց երբ հարցնենք, թէ ինչո՞ւ դուրսն էք, մեզի պատասխանեն. «Ըսինք, մէյ մը դուրս ելլենք, նայինք՝ ի՞նչ կայ չկայ»:
Այս պատասխանին մէջ, յստակ է, որ այդ մարդոց փնտռածը օրուան նորութիւններն են: Նոյն նպատակով չէ՞ որ յատկապէս տարեց մարդիկ օրաթերթը ձեռք առնելնուն պէս, հապճեպով վերնագիրները կը կարդան, իրազեկ դառնալու օրուան նորութիւններուն: Ոմանք ալ հետաքրքրական փութկոտութեամբ, օրուան նորութիւնները փոխանցելու պարտականութիւն կը ստանձնեն, օրաթերթի խմբագրութեան անվճար պաշտօնեաները եւ թերթի բանաւոր խօսքի ձրի ցրուիչները համարելով իրենց կամաւոր անձը:
Տիեզերքի գոյառումը Աստուծոյ ձեռամբ, «ոչին»չին վրայ տարուած մեծագոյն յաղթանակն է անհուն անջրպետի անժամանակ պատմութեան: Այս օրինակը համայն մարդկութեան տրուած լաւագոյն օրինակն է, աշխատանքով անաշխատութիւնը նուաճելու: Անաշխատութիւնը պարտուած պիտի ըլլայ, եթէ աշխատանքով անոր դիմագիծը փոխուի եւ անոր տրուի «գեղեցիկ դիմագիծ», որովհետեւ աշխատութիւնը միշտ դրական իմաստով օգտագործուող բառ է:
Տիեզերքի գոյառման համար գործածուած աստուածաշնչական բառը՝ «ստեղծագործութիւն»ն է: Այս բառը, սակայն, աշխարհի ստեղծումէն բացի այլ նիւթերու համար ալ օգտագործելի է, յատկապէս՝ արուեստներու աշխարհին մէջ: Այսպէս, նկարիչի մը կամ քանդակագործի մը, նոյնիսկ երաժիշտի մը կամ կիրառական արուեստի առարկաներ պատրաստողի մը գործերուն համար, շատ սովորական դարձած է «ստեղծագործութիւն» բառին գործածութիւնը մեր լեզուին մէջ: Նոյն բառը նաեւ կարելի է գործածել գրական՝ թատերական, բանաստեղծական, արձակ եւ այլ սեռի կտորներ արտադրող հեղինակներու գործերուն համար իբրեւ ածական:
Մահկանացու էակներ ըլլալով, ստեղծագործող այս արուեստագէտներն ալ օր մը «հողին պիտի դառնան», ինչպէս անոնցմէ շատեր «դարձեր են» արդէն: Սակայն, անոնցմէ վաւերականները իրենց գործերով արդէն անմահացած կը նկատուին, որովհետեւ սերունդէ սերունդ կը ներկայացուին անոնց ստեղծագործութիւնները, հիացում պատճառելով դիտողին, կարդացողին, լսողին ու վայելողին:
Որոշ արուեստագէտներու կարծիքով, ստեղծագործելու համար անհրաժեշտ է տրամադրուածութիւն, մթնոլորտ եւ յարմար վայր: Ոմանք անյարմար նկատելով վայրը, թերեւս լսուող տճահ երաժշտութիւն մը կամ նոյնիսկ անհաճոյ անձնաւորութեան մը ներկայութիւնը, «կը խանգարուիմ» ըսելով, կը հրաժարին ստեղծագործելէ այդ պահուն եւ աշխատանքը կը թողուն ուրիշ առիթի մը:
Աստուածաշունչը կը պատմէ, թէ Աստուած վեց օրուան ընթացքին ստեղծեց աշխարհը: Սա մեծագոյն ուժին կատարած ստեղծագործութիւնն էր: Իսկ մե՞նք… քա՛ւ լիցի որ մեր ստեղծագործութիւնները սահմանափակենք վեց կամ աւելի նուազ օրերու մէջ եւ յայտարարենք, թէ մեր գործը աւարտած ենք՝… Ոեւէ անձ, որուն ի վերուստ տրուած է շնորհքը ստեղծագործելու արուեստի որեւէ բնագաւառէ ներս, մի՛շտ պէտք է ստեղծագործէ: Յարատեւ այս ստեղծագործութիւնը ունի ներուժը՝ մահը խոցոտելու, մահը մահախոց ընելու եւ ի վերջոյ սպաննելու զայն: Ահա գաղտնիքը անմահութեան: Այլապէս թիւով այնքան քիչ օրերու վրայ տարածուած մարդկային կեանքը, որուն սկիզբն ու վախճանը երբեմն մէկ կը թուի, մահէն պարտուած իրականութիւն մը պիտի համարուի: Մահը ամենատարած ուժերով իր սեւ ամպը պիտի ձգէ մարդկային կեանքին վրայ ու յաղթանակ տարած ըլլալու հպարտութեամբ պիտի քրքջայ եւ անցնի մեծ ու փոքր դագաղներու քովէն…
Ամէն օր ստեղծագործելուն մէջ է մահը պարտութեան մատնելու հզօր ուժը: Որոշ ժամանակ հանգիստի համար կանգ առնելը պզտիկ թերութիւն մը կը նկատուի յաճախ, սակայն չի՛ դադրիր մեծ ըլլալէ՝ իր հետեւանքներով: Որովհետեւ թերեւս այդ հանգիստի պահուն մարդուն միտքին մէջ ծնին այնպիսի մտածումներ, որոնք մեծագին գումարներով կարելի չըլլար գնել գոհարավաճառներու թանկարժէք շուկային մէջ:
Մահուան կնճռոտ երեսին զարնուած ահեղագոռ ապտակ է՝ յարատեւ ստեղծագործութեան նուիրուիլը: Հաւանաբար մահուան մասին մտածելու առիթն ալ մոռացութեան մատնող «զբաղում» մըն է ստեղծագործութիւնը ինքնին, որուն ներփակած խորագոյն զգացումը, «Աստուծոյ նման արարել»ուն երջանիկ ապրումն է:
Ստեղծագործութիւն մը աւարտելէ ետք արուեստագէտը կրնայ իրաւամբ ըսել.
_ Մա՛հ, ինչի՞ մէջ կը կայանայ քու յաղթանակը:
Երջանիկ պէտք է զգայ ան, որ ամէն օր ժամանակ կը տրամադրէ ստեղծագործելու, որովհետեւ անիկա գտած է մահը մահախոց ընելու միջոցը:

ԳՐԱԿԱՆ- Անցման Եղանակ Տիգրանին

0
0

Յարութիւն Պէրպէրեան

SAN PEDRO- TERMINAL ISLAND
Երկու փելիգան հանդարտ կ՛իջնէին՝ ջուրերուն վրայ:
ովկիանի եզրին, մենք շարքի կանգնած
մետաղացանցէ դարպասին դիմաց,
լուռ կը սպասէինք ներս ընդունուելու:
Սեւ ոստիկան մը մեզ երկար քննեց
եւ ինչ-որ դեղին հեղուկով կնքեց՝
ձախ ձեռքին վրայ:

Այդ անհաղորդ ու անժպիտ
պատերուն մէջ հանդիպեցանք:
Մենք գիտէինք
չէին կրնար մեզ անջատել՝
ո՛չ տարածութիւն կամ բանտարկութիւն
եւ ոչ՝ ժամանակ:
Յաւերժական ովկիանոսի ճիշդ եզրին,
մոլուցքով մը անհեթեթ ու ահաբեկ,
կը փորձէին երազներդ յափշտակել,
այնտեղ՝ նաեւ,
ժողովուրդիդ երազները՝ մաքառումի…
Ներսը՝ մարդիկ, ընդհանրապէս,
թմրեցուցիչի
մաքսանենգութեամբ արգելափակուած,
արուեստական դրախտներու
ջուրերուն մէջ կը ծփային:
Իրենց համար՝ կ՛երեւի թէ
տեսիլդ ալ,
այդ հաշիշի վաճառումին – գործածութեան
մոլիներու երազին պէս
բան մըն էր լոկ – ուրիշ ոչինչ…

Ուխտագնացութեան մը այնքան նման
ճամբորդութիւնս՝
այստեղ կը յանգէր յստակ կայանի:
Կտրած էի ցամաքամաս, խորունկ ծովեր,
գիտնալով թէ ի՛նչ պիտի գտնէի:
Սաւառնակի պատուհանէն
հետեւած էի ամպերու հօտին՝
բարձունքներու եւ սարահարթերու
վրայ տարածուող,
տեսած էի
երկինքներու մէջ աքսորուած
ամպէ հրէշներ,
որոնք մարտեր կը մղէին,
կը քայքայուէին, կը կազմուէին՝
ներաշխարհիս պէս՝
Եւ ես գիտէի,
տարագրուած եմ
այդ աներկրային հրէշներուն պէս՝
տարբեր երկինքներ…

Երկու փելիգան եւ ճայ մը ճախրող —
Տարօրինակ չէ՞ր ովկիանի եզրին…
Սերունդի մը փնտռտուքին, ինքնորոշման,
պայքարը ամբողջ կարծես կը դատուէր —
ներսէն ու դուրսէն
մատներ այլազան՝
զգայուն ջիղեր կը գրգռէին,
ցանելով չորսդին կասկածի սերմեր…

Ծառացումի եւ երկնումի աշխարհը ողջ,
հասակ առած՝
Արեւելքի հնադարեան փողոցներէն
մինչեւ երկիրը երկնաքերերու,
իբր անիրական կամ տարաշխարհիկ
ապրանք կը դիտուէր:
Պատերազմի եւ
անվերջանալի սպասումներու
սերունդ մը ըմբոստ,
գուցէ իր կեանքը լիցքաւորելու
կիրքով առլցուն,
գուցէ անծանօթ
եւ կամ գիտակից կանչերէ մղուած,
պատռած էր ծանօթ
դիմանկարը վաճառականի
ու խելօք մարդու,
իրեն պարտադրուած ճակատագիրէն՝
տարբեր ուղի մը գտնելու ելած…
Մինչդեռ անդին՝
վաճառորդը Նիւ Ճըրզիի,
գործնապաշտ ու արդիւնաւէտ
բժիշկին կամ փաստաբանին հետ՝
ջերմ պիտի խօսէր
հայ ժողովուրդին ճակատագրուած
խաղաղապա՜շտ դերին մասին՝
պատմութեան մէջ…

Իսկ մենք երկուքով աքսորուած էինք:
Ամբոխ մը ցրուած՝
գիտէր թէ տեղ մը քաջամարտիկներ պէտք էր ըլլային,
նաեւ՝ մարդիկ գրիչի,
որոնք սակայն հասկնալի, ընդունելի
բաներ պէտք էր ըսէին իրենց,
կամ արարքներով
մնային կարմիր գիծերէն ասդին…

Մինչդեռ անդին…
Ինչպէս որ բեռներ փոխադրած էին
հայրերը իրենց՝
ջուրերն ի վար Եփրատի,
նոյն եռանդով, որդիներն հիմա,
առեւտրական նոր մայրուղիներ
եւ նոր հնարքներ կը փնտռէին…
Եւ այդ ճարպիկ ու յարմարող
ցեղը մարդոց՝ պիտի յաջողէր
Ամսթերտամի, Կալկաթայի մէջ,
պիտի հասնէր մինչեւ Լեհաստան
եւ այլ ոստաններ,
եւ բեմերու ճկուն, հմայող
աճպարարին պէս՝
անհետ կորսուէր…

Իսկ ես հարց կու տամ՝
ի՞նչ պատահեցաւ Բարձրաւանդակի
ձիաբուծութեան ագարակներուն,
ուր նժոյգներ ժայռ ու հողը կը դոփէին,
եւ սեւահեր պատանիներ
կը մեծնային խրխինջին մէջ
շառատներու, աշխէտներու…
Կը թուի թէ
երբ ձիերը աւարուելով անհետացան՝
ժառանգութիւն մը հոն կորսուեցաւ…

Հիմա հանդարտ կը զրուցենք…
հարցականներ կան,
որոնց միմիայն սերունդ մը կրնայ
պատասխան բերել —
Պէ՞տք է արդեօք,
աշխարհի ճակտին շանթեր արձակող,
արգելափակուած տղաքը ըմբոստ‘
սֆինքսի նման մնան լռակեաց,
կամ՝ այն միւսները, որոնք պարզապէս
սղաճի մասին գաղափար չունին՝
մնան իրենց թուղթերուն հետ…
Թոյլ տալով որ դիւանակալներ,
բժիշկներ կամ վաճառականներ՝
խօսին անուամբ ժողովուրդին…

Երկու փելիգան եւ ճայ մը ճախրող՝
ովկիանի եզրին:
Մինչ դուրս կու գայի արգելարանէն,
մետաղացանցի կողքին քալելով,
դուն կը մնայիր ճաղերու ետին —
Տարածութիւն մը, հոն, մեր միջեւ
լռութեան հետ կ՛աճէր՝ բրտօրէն

եւ մենք ականուած խօսքեր ունէինք
հասցէներով տարբեր, մէկին…


Տարօրինակ Զուգադիպութիւն

0
0

(Բայց Զուգադիպութիւնը Սովորական Կրնա՞յ Ըլլալ)
ԱՆԻ ԱՍՏՈՒՐԵԱՆ

1212harutberberianԱյսօր գրադարանիս գիրքերը կը շոյէի. մատներս կ՛անցընէի քով-քովի շարուած, հաստ ու բարակ, շարքէն դուրս ցցուող կամ անոր մէջ ընկողմացած, մոխրագոյն, կարմրաւուն, ձիթագոյն, ճերմակ գիրքերուս վրայէն: Երկվայրկեան մը զանոնք նմանցուցի պարտաճանաչ եւ զգաստ զինուորներու, հպարտ ու շիտակ կանգնած, պատրաստ՝ ձեռքերուս մէջ բացուելու եւ աչքերուս բառ ու պատկեր ղրկելու: Յաջորդ երկվայրկեանին դադրած էին զինուոր ըլլալէ ու կը նմանէին տարիներու բեռին տակ կքած խեղճ կիներու ու մարդոց: Ո՞վ պիտի կարդար զիրենք. որո՞ւն հոգը, թէ ինչ գանձեր կը պարունակէին: Ընկճուած ու մտահոգ՝ կը դիտէին ինծի եւ հարց կու տային, թէ արդեօք այսօր իրենցմէ ո՞ր մէկուն վրայ պիտի յամենար մատս. ո՞ր մէկը դուրս պիտի հանուէր շարքէն եւ պատիւը ունենար ընթերցուելու կրկին:
«Անցման Եղանակ», Յարութիւն Պէրպէրեան: Տպուած՝ Մոնթրէալ, 1993ին: Մատս դուրս հանեց գիրքը:
Ոտքի՝ սկսայ վերակարդալ: Մոռցած էի, թէ որքան լա՛ւ կը գրէ Յարութիւն Պէրպէրեան: Զգայուն, իւրայատուկ ոճով ու պատկերներով բաբախուն իր բանաստեղծութիւնները բարակ օդանաւերու պէս եկան զարնուելու սիրտիս: Ա՛լ ոտքի մնալ կարելի չէր եւ բազկաթոռիս մէջ նստած, շունիկս ալ քովս՝ ճամբորդեցի Յ. Պ.ի գնացքներուն մէջ:
Գործը կը սկսի հոյակապ բանաստեղծութեամբ մը, որ կը կոչուի «Առաձգական»: Կրկէսի տեսարան մը կը բացուի ձեր դիմաց: Հտպիտներ, լարախաղացներ, ցլամարտիկներ ու պարուհիներ կը տողանցեն ու կը պատկերեն ԲԱՆ մը: Բանաստեղծը կարծես երազի մէջ ըլլայ.

«անդրադարձայ,
թէ շարունակ կը ճամբորդեմ
վայրի մը մէջ գերզգայուն,
ուր ամէն ինչ կարելի էր»։

Կը սկսի ինքն ալ առաձգական դառնալ եւ թռչիլ այս ու այն կողմ:

«իմ մարմինիս տէրն էի ես վերստին
արդէն միտքս կը նուաճէր
վայրի, խոպան սահմաններ-
ընձուղտի մը վիզն ի վար
կը սահէի»։

Գրողը այնքա՛ն ուժեղ կը զգայ ինքզինք, որ այն տպաւորութիւնը ունի թէ կրնայ՝

«առեւանգուած, սպաննուած ծանօթներու
յարութիւն տալ
եւ հազար հրաշք գործել…»։

«Առաձգականը», այսպէս դրուած գործին առաջին էջին վրայ, կը բացատրէ, թէ իրականութեան մէջ հտպիտները գալիք բանաստեղծութիւններն են (կամ անոնց շարժառիթները), թէ շնորհիւ իրենց, բանաստեղծը կրնայ յաղթահարել իր վախերն ու մտահոգութիւնները: Անկարելի է չմտածել Պոտլերի «Ալպաթրոս» բանաստեղծութեան մասին, ուր բանաստեղծը կը նմանի այն ծովային թռչունին, որուն թեւերը այնքա՛ն ծանր են, որ արգելք կ՛ըլլան յառաջխաղացքին, որուն շարժումները այնքա՛ն կոշտ են եւ անճարակ, որ ենթակայ կ՛ըլլան մարդոց ծաղրանքին: Պէրպէրեանի «Առաձգականը» կը խօսի բանաստեղծի մը մասին, որ ճի՛շդ հակառակն է Ալպաթրոսին ու կը թռի.

«Բայց հոն՝ տղաս, արդէն անվախ,
դալար մարմինը իր լարած,
լարերուն հետ կը սաւառնէր՝
ինձմէ անկախ…»։

Գրեթէ ամէն գրող կ՛ըսէ, թէ մէյ մը որ գործը գրուած, աւարտած է՝ ա՛լ իրեն չի պատկանիր: Կը դառնայ բոլորինը: Յարութիւն Պէրպէրեանի «Անցման Եղանակը» իրմէ անկախ՝ կը թռի պարանէ պարան, մի՛շտ դէպի վեր ու մեզ կը տանի մեր մանկութեան օրերուն, Լիբանանի պատերազմին, ծովուն ու նշենիի ծաղիկներուն:
«Լեռնային Կայան», «Ազատ Գօտի», «Փիւնիկեան Խլեակներ» կը յաջորդեն իրարու. մէկը միւսէն զօրաւոր, դիպուկ, ուղեղիս մէջ արուեստի գեղեցիկ պաստառներ ստեղծող:
Եւ յանկարծ, անակնկալ զուգադիպութիւնը, որուն կ՛ակնարկէ այս գրութեան վերնագիրը:

SAN PEDRO – TERMINAL ISLAND
Տիգրանին

Գիտէի, որ Տիգրան Պէրպէրեանը Յարութիւն Պէրպէրեանի եղբայրն էր. գիտէի, որ վերջերս մահացած էր, բայց անկեղծօրէն, միտքէս բոլորովին ելած էր այս բանաստեղծութիւնը. ան նուիրուած է Լոս Անճելըսի Հինգին անդամ՝ Տիգրան Պէրպէրեանին, որ ընկերներուն նման, եթէ ոչ աւելի, ճաշակեց բանտի դառն փորձառութիւնը եւ աքսորեալ զգաց անձնական ու հասարակական իր կեանքին մէջ, ատկէ ետք:
Զուգադիպութիւնը կը կայանայ մասնաւորաբար անոր մէջ, որ այս շաբաթ պիտի կատարուի Տիգրան Պէրպէրեանի հոգեհանգստեան պաշտօնը եւ չեմ գիտեր որո՞ւն տնօրինութեամբ այս կէսօրէ ետք մատս ընտրեց Յ. Պ.ի գիրքը, որո՞ւն տնօրինութեամբ ընթերցումս չխանգարուեցաւ եւ չընդհատուեցաւ, որպէսզի ես հասնիմ միչեւ Սան Փետրոյի բանտին մէջ կատարուած երկու եղբայրներու հանդիպումը պատմող բանաստեղծութեան.

«Մենք գիտէինք
չէին կրնար մեզ անջատել՝
ո՛չ տարածութիւն կամ բանտարկութիւն
եւ ոչ՝ ժամանակ:
Յաւերժական ովկիանոսի ճիշդ եզրին,
մոլուցքով մը անհեթեթ ու ահաբեկ,
կը փորձէին երազներդ յափշտակել,
այնտեղ՝ նաեւ,
ժողովուրդիդ երազները՝ մաքառումի…»։

Ու Պէրպէրեան կը պատմէ իր երկա՜ր ճամբորդութիւնը այլ ցամաքամասէ մը մինչեւ ա՛յս ցամաքամասը, իր հոգեկան խռովքը որպէս եղբայր ու որպէս հայ: Կը մտածէ այդ դէպքերուն ծնունդ տուած պատճառներուն մասին, շօշափելով դեռ մինչեւ այս օրս առկայ հարցեր՝ քաղքենիութիւն, ճարպիկ վաճառականութիւն, դիւանակալութիւն, ըմբոստութիւն, կարմիր գիծէն ասդին անցնելու վախ, հռետորութիւն, անարդարութիւն եւ մասամբ նորին… Կը յիշէ այդ սերունդին հայրերն ու մեծ հայրերը, որոնք, կար ժամանակ, Հայկական Բարձրաւանդակին վրայ կը զբաղէին ձիաբուծութեամբ.

«Կը թուի թէ
երբ ձիերը աւարուելով անհետացան՝
ժառանգութիւն մը հոն կորսուեցաւ…»։

Հայոց Ցեղասպանութեան հարիւրամեակի աւարտին, որքա՛ն տեղին կը հնչեն այս տողերը:
Միտքս ակամայ կ՛երթայ դէպի իմ շա՛տ սիրած հայաստանաբնակ գրագէտիս՝ Նորայր Ադալեանի «Սեւ Քառակուսի Կարմիր Անապատում» գործին: Հոն ալ ձի մը կայ: Եւ ի՜նչ ձի: Ամբողջ ժողովուրդի մը մաքառումները խորհրդանշող հրեղէ՛ն ձի: Հետաքրքրական է, որ Պէրպէրեանի նշած ձիերն ալ կարմիր գոյն ունին (շառատ եւ աշխէտ): Թերեւս ա՛յդ է, զոր պէտք չէ մոռնանք բոլորս՝ Սփիւռքի մէջ թէ Հայաստանի. բոլորս նո՛յնն ենք, նո՛յն ձիերէն սերած ենք ու հակառակ աւերին ու կորուստին, կրկին պիտի խրխնջանք ու ծառանանք անարդարութիւններու դէմ, ինչպէս ըրին շատ-շատեր:
«Անաւարտ Դիմանկար» բանաստեղծութեան մէջ Յարութիւն Պէրպէրեան կը յիշէ, թէ ինչպէս Պէյրութի մէջ՝

«Վաղ առաւօտէն՝
ճերմակ լաչակով կիներ կու գային
եւ մանուշակի
ցօղաթուրմ փունջեր կ՛առաջարկէին՝
մայթ-սրճարանի
կում-կում սուրճ խմող յաճախորդներուն»:

Հաւատալով, որ ո՛չ ժամանակ, ո՛չ հեռաւորութիւն եւ ոչ ալ մահ իրարմէ կը բաժնեն սիրելիներ կամ նոյն երազը ունեցող անհատներ, մանուշակի այդ աղուոր փունջերէն հատ մըն ալ ես կ՛առնեմ՝ Տիգրան Պէրպէրեանի յիշատակին:

Ստորակետի Մասին

0
0

 

1027cama
ՅՈՎԻԿ ՉԱՐԽՉԵԱՆ

Պարզւում է, որ մեր սիրելի եւ անմոռանալի ստորակէտը այնքան էլ հին չէ, որքան կարող է թուալ առաջին հայեացքից: Յամենայն դէպս, լեզուաբանները պնդում են, որ մինչեւ 15րդ դար գործածուել են միայն միջակէտն ու վերջակէտը, իսկ ստորակէտի յայտնութեան համար մենք պարտական ենք Մանուցցի եղբայրներին: Հէնց այդ յայտնի հրատարակիչներն էլ 15րդ դարի վերջին իրենց տպագրած գրքերում ներմուծեցին ստորակէտը: Մասնաւորապէս վենետիկցի Ալդօ Մանուցցին է, որ դրել է առաջին ստորակէտը:
Ի դէպ, վկայութիւններ կան, որ նա է եղել նաեւ գրքի առաջին գովազդի հեղինակը: Մանուցցին տպագրուած գրքերի անուանաթերթերը փակցնում էր գրախանութների եւ յարակից շէնքերի պատերին:

ԲԱՌԵՐՈՒ ԽՈՐՀՐԴԱՒՈՐ ԱՇԽԱՐՀԸ- Լոյս

0
0

Armenian_alphabet_002

ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
– Բարի լոյս, աշակերտներ, այսօր «լոյս» բառով նոր բառեր պիտի ստեղծէք: Բայց, նախ յիշեցէք լուսաւոր տողեր, այսինքն «լոյս» բառի գործածութիւնը մեր բանաստեղծութեան մէջ:
– «Յուշիկ փախչող իրիկուան ծիրանի լոյսն է զուար»չ, Միսաք Մեծարենց, պարոն:
– Այո, Բարին, «Կիրակմուտք» բանաստեղծութիւնն է:
– «Կախ է ընկած առանց պարան, Արագածի կատարին, Ու սեղանից հսկայական, Լոյս է տալիս աշխարհին»: «Լուսաւորչի Կանթեղը» պարոն, Թումանեանին գրածը:
– Թէքէեանին տարբերա՞կը…
– «Ան կանթեղն է՝ լոյս առած Լուսաւորչէն Հայութեան»:
– Շատ լաւ, Վէմ, շատ լաւ:
– «Սիրում եմ մեր երկինքը մուգ, ջրերը ջինջ, լիճը լուսէ», Չարենց:
– Բեկոր, այս բանաստեղծութիւնը դուն շատ սիրեր ես: Բայց լիճը չէ միայն՝ մեր ամբողջ հայրէնիքը «լուսաւոր» է… Երգ-բանաստեղծութիւն մը նկատի ունիմ…
– Թումանեանը, պարոն, «Հայրենիքիս Հետ». «Յոյսի՜ հայրենիք, Լոյսի՜ հայրենիք»:
– Եւ շարունակութիւնը, Բեկոր. «Ու պիտի գայ հանուր կեանքի արշալոյսը վառ հագած, Հազա՜ր-հազար լուսապայծառ հոգիներով ճառագած»: Լաւ, հիմա աշխատեցէք:
«Լոյս» բառը բնիկ հայկական է եւ ունի նախահնդեւրոպական ծագում. leuk, louko:
Ազգականներն են. սանսկրիտ՝ rocate «կը փայլի», խեթերէն՝ lukezi փայլուն, միջին պարսկերէն՝ ruz օր, ուրկէ՝ «ռոճիկ» բառը, թոշակ, օրավարձ, յունարէն leukos՝ ճերմակ, փայլուն, լատիներէն lucere՝ փայլիլ, lux՝ լոյս, lucidus՝ ջինջ, ծիսական սլաւոներէն luci՝ լոյս, լիթուաներէն laukas՝ տժգոյն, կալլեսերէն llug՝ նշոյլ, ճառագայթ, փալփլալ, հին իր լանտերէն loche՝ կայծակ, փայլատակում: Հիւսիսային եւրոպական լեզուներու մէջ licht, light, ljus, ljes, ljoht… բոլորն ալ «լոյս» իմաստով: Անիկա բառ մըն է, որ միտքի թռիչքներ տուած է հայուն եւ պարգեւած՝ ընտիր, պատկերալից բառեր. լուսադէմ, լուսաբաց, լուսագէս, լուսաճեմ, լուսաբնակ, լուսազգեստ, լուսագնաց, լուսաթափանց, լուսարար, լուսագին, լուսածին, լուսակերպ, լուսապաճոյճ, լուսարան, լուսանորոգ, լուսափառ, լուսաղբիւր, լուսամիտ, լուսամուտ, լուսահոգի, լուսաբաշխ, լուսաբեր, լուսաբողբոջ, լուսաբորբ, լուսաշաւիղ, լուսանցք, լուսափթիթ, լուսեղէն, լուսերես, լուսաւորութիւն, լուսաբանել, լուսազարդել, լուսապատճէն, ցայգալոյս, հոգելոյս, սրբալոյս…
Բառը «լուս» էր Ալաշկերտի մէջ եւ Կարինի, Մուշի, Համշէնի, Սեբաստիոյ, Պոլսոյ, Ռոտոսթոյի եւ Նոր æուղայի մէջ:
Ակնցիները իրարու ըսեր են «Բարի լէօս», զէյթունցիները՝ «Բարի լըս», խարբերդցիները՝ «Բարի լօս», վանեցիները՝ «Բարի լոս», հաճընցիները եւ հաւարիկցիները՝ «Բարի լիս»: Իսկ բոլորը «Գիրք Ծննդոց»ի մէջ լսեր են Աստուծոյ խօսքը. «Եւ ասաց Աստուած. Եղիցի լոյս. եւ եղեւ լոյս»: Իսկ Կիրակմուտքին բոլորը ծնրադիր երգեր են «Լոյս Զուար»չը… «Եկեալքս ի մտանել արեգականն, տեսաք զլոյս յերեկոյիս»:
– Աշակերտներ, ի՞նչ բառեր հնարեցիք:
– «Հեռալոյս»:
– Հետաքրքրական է, Կաթիլ: Իմա՞ստը…
– Պարոն, երբ դուրսն ենք, գիշերները մեր ձեռքին բռնած գործիքը կրնայ կոչուիլ «հեռալոյս»: Կամ, երբ ոստիկանական ուղղաթիռ մը վերէն լոյս կը բռնէ մէկը հետապնդելու համար, անիկա կրնայ կոչուիլ «հեռալոյս»: Պարոն, նոր բառ մը ինչպէ՞ս գործածութեան կը դրուի:
– Պարզ է, Կաթիլ, նախ թերթի մը մէջ կը գործածես: Մարդիկ կը հաւնին, ուրիշ թերթեր ալ կը սկսին գործածելու, վերջապէս բառդ կը մտնէ բառարաններու մէջ:
– Իմ բառս կրնա՞յ այդպէս ըլլալ:
– Ժողովուրդը կ՛որոշէ. համբերէ, ժամանակը ցոյց կու տայ: Լաւ, դասը վերջացնենք դարձեալ լուսաւոր տողերով: Կը յիշէ՞ք Չարենցի «Ծիածան»ը:
– Այո, «Լուսամփոփի պէս աղջիկ, Աստուածամօր աչքերով»:
– Աշակերտներ, միայն Քուչակն է, որ հաշտ չէր «լոյս»ին հետ. տեսէք, տղան ի՛նչ խօսեր է առաւօտին հետ. «Առաւօ՛տ, դու յետ կեցիր, որ զմեր խաղըն չաւիրես,
զլոյսն ի վրայ բերես ու զիս իմ եարէս բաժանես»: Բեկոր, «Ես իմ անուշ Հայաստանի»էն տող մը եւս չունի՞ս:
– Անշուշտ ունիմ… «Նարեկացու, Քուչակի պէս լուսապսակ ճակատ չկայ»:

Արեւմտահայերէնը Ապրող, Բազմասնուող Եւ Կենսատու Լեզու

0
0

 

ԼՈՒՍԻՆԷ ԱՒԵՏԻՍԵԱՆ

Գրականագէտ, գրաբարագէտ, բանասիրական գիտութիւնների թեկնածու

 

Գրական երկու լեզուների շուրջ մտորումները օրինաչափօրէն ուղեկցւում են ուղղագրութեան խնդրին դէմառդիմումով, ասես ամէն անգամ յիշեցնելով, որ լեզուի ձայնագրութեան կերպը նոյնքան կարեւոր հանգամանք է՝ մասնաւորապէս երկուորեակ հայերէնները համազուգակցող իր նշանակութեամբ, եւ յատկապէս Սփիւռք-հայրենիք յարաբերութիւնները կիզակէտող դերով։

Անշուշտ, պետութիւնը կարեւոր, թէեւ ոչ միակ պայմանն է լեզուի զարգացման, լեզուի նկարագրի պահպանութեան համար։ Դրան հակառակ՝ գրեթէ միաժամանակ մեր երկու գրական լեզուները ծանր ցնցումներ ապրեցին, արդիւնքում մէկը կորցրեց իր հողն ու հայրենիքը, միւսը՝ արհեստական պահանջ-պայմանների մամլիչի ներքոյ՝ իր դիմագիծը, ինչը նոյնպէս, ըստ էութեան, համազօր էր հայրենիքի մասնակի «կորուստի», թէեւ միաժամանակ այդ «կորուստը» պահանջուած փրկագինը եղաւ սպառնացող աւելի վատթար վտանգից[1]… Այդ պահերից ի վեր պարտադրուած ուղղագրութիւնը տարբեր եղանակներով հանգեցրեց գիտակցութեան մէջ բառարմատ-գաղափարների եղերական կորուստի՝ կա´մ դրանք ածանցների վերածելով, ինչպէս՝ օրէն(ք)՝ կերպ, կարգ – ազատորեն, ազնվորեն, կա´մ խեղուած ձեւի մէջ տարրալուծելով եւ իսպառ անհետացնելով արմատը, ինչպէս՝ ի+օրին+ել (յօրինել, որն, ըստ էութեան, յիշեցնում է տիեզերքի եւ ամէն նոր յղացումի արարչական սկիզբ՝ անօրինակ մի բան օրինակ դարձնելը, օրէնքի ու կարգաւորման բերելը, յարդարելը) – հորինել, կա´մ համահունչ արմատները միակերպելով, ինչպէս՝ հանգ (հանգ` շէջ, յանգ՝ եզր), հոտ (հոտ՝ բոյր, հօտ՝ ոչխարի բազմութիւն), սեր (սեր՝ կաթի, սէր՝ զգացմունք), հեղ (հեղ՝ լցնել, թափել եւ յեղ՝ շրջել, փոխել), գետ (աստղագէտ, Մեղրագետ), կա´մ առաջացնելով համաձեւ նոյնանուններ՝ արտաքնապես համընկնող քերականական տարբեր ձևեր, ինչպէս՝ -ա+վանդ-ավանդ (կրծքավանդակ-բարձրաւանդակ), -ա+վար-ավար (նաւավար-ռազմաւար), կա´մ եւ այլն։ Մինչդեռ այս զեղչումներին հակառակ՝ գրաբարում ի սկզբանէ իմաստային միեւնոյն դաշտից ծագած բառերը ժամանակի ընթացքում նշանակութեան եւ հնչական մակարդակներում միմեանցից հեռանալով՝ ստանում էին իրենց առանձնայատուկ նշանային պատկերը՝ այդպիսով հարստացնելով լեզուն, ընդարձակելով մտածողութեան ոլորտները, ծնելով ու բազմացնելով իմաստասիրութեամբ շողացող բառամարմիններ, կերտելով զուտ ազգային լեզուամտածողութեան իւրայատկութիւններ։ Տեղին եմ համարում ներկայացնել գրաբարեան մէկ բառազոյգի մասին իմ մտորումը, որ վերը ասածիս դիպուկ օրինակ է։ Նկատի ունեմ «հաշտ» եւ «յաշտ» բառերը։ Նման բառազոյգերը բնորոշող լեզուաբանական մի եզր կայ՝ յարաբերակից, առնչակից, որ ֆրանսերէն բառով կոչւում է corrélatife։ Այդպէս են անուանում միեւնոյն լեզւում երկու այնպիսի հնչիւնական յաջորդականութիւնները, որոնց կապը միմեանց հետ լեզուի ներկայ փուլում ոչնչով չի հիմնաւորւում եւ համարւում է երբեմնի գործող ձայնական ընդհանրութեան վերապրուկ կամ մնացորդ։ Այս բացատրութեամբ նկարագրուող գրաբարում առկայ «հաշտ» (համերաշխ, խաղաղ, ներող եւ այլն) և «յաշտ» (զոհ, նուէր, ձօն, «յաշտ առնել»՝ զոհ մատուցել) բառային զոյգը սկզբնապէս, ամենայն հաւանականութեամբ, ծագել է միեւնոյն իմաստային դաշտից, իսկ հետագայում տարբերակումը շարունակ մեծացել է։ Ի վերջոյ ի՞նչ է հաշտութիւնը, եթէ ոչ իւրատեսակ զոհաբերութիւն։ Եւ զոհաբերումը, որ հոգեկան եւ ֆիզիկական գործընթաց-ծէսի նկարագրութիւն է, անհրաժեշտ եւ բաւարար պայմանն է հաշտութեան, իսկ հաշտութիւնը ինքնին արդիւնքն է զոհաբերութեան։ Անգամ ինքնահաշտութիւնն է պահանջում զոհաբերութիւն՝ գաղափարի՝ յանուն աւելի մեծի, ձգտումի՝ յանուն աւելի բարձրի, մարմնի՝ յանուն հոգու… Բայց միշտ յանուն աւելիի։ Ուստի ասուածն էլ բաւարար է՝ հիմնաւորելու, որ արմատների զեղչումը բերում է գաղափարների կորուստի00lusineavedisian։

 

Արմատների եւ գաղափարների կորուստից բացի՝ պարտադրուած ուղղագրութիւնը յաջողութեամբ նպաստեց երկու գրական լեզուները կրողների միջեւ անդունդի հետզհետէ մեծացմանը… 1913 թուականին հրապարակած իր «Մեր ուղղագրութեան մասին» ծաւալուն յօդուածում Մ. Աբեղեանը գրում է. «Միանգամ ընդմիշտ պիտի հրաժարուել ուղղագրութեան մէջ հիմնական փոփոխութիւններ մտցնելու ամէն ծայրայեղ մտքից, որով ցանկանում են (ընդգծումը՝ Լ. Ա.) մեր ուղղագրութիւնը խիստ հնչաբանական դարձնել, որովհետեւ այդպիսի մտքի գործադրութիւնը հաւասարազօր է մեր մեծ ջանքերով ձեռք բերած գրական լեզուներից հրաժարուելուն, առնուազն գոնէ երկու այնպիսի գրական լեզու ունենալուց, որոնք իրարուց անչափ հեռու կը լինին»[2]։ Նոյն յօդուածում աւելի վերը ասուած է. «Ուղղագրութիւնը միութիւն պիտի ունենայ, որպէս զի նոյն լեզուն խօսող մարդիկ կարողանան մէկմէկու գրած հեշտութեամբ վերծանել։ Բացի այդ՝ բառերի պատկերները դարէ դար էլ չպիտի մեծ փոփոխութիւնների ենթակայ լինին, որպէս զի յաջորդ սերունդները չկտրուեն նախորդների հետ գրի միջոցով մտաւոր հաղորդակցութիւն ունենալուց։ Եթէ չլինի ուրեմն ուղղագրութեան այս ընդհանուր եւ տեւական միութիւնը, չի կարող գոյութիւն ունենալ եւ մի ընդհանուր գրական լեզու։ Հայերէնի համար աւելի մեծ է այս պայմանի նշանակութիւնը, քանի որ մենք ունենք այսօր երկու գրական լեզուներ, որոնք նոյնանում են գոնէ միակերպ ուղղագրութեամբ։ Ուստի հենց սկզբից պիտի ասեմ, որ եթէ որ եւ է փոփոխութիւն պէտք է մեր ուղղագրութեան մէջ աւելի խառն դրութիւն մտցնի եւ մեր գրական լեզուներն իրարուց աւելի հեռացնի, աւելի լաւ է, որ չլինի»[3]։ Համոզուած լինելով, որ որոշակի մանր փոփոխութիւններ անհրաժեշտ է կատարել ուղղագրութեան մէջ, այնուամենայնիւ նա հաւաստիացնում է, որ այդ փոփոխութիւնները պէտք է անել գործնական նպատակներով, բոլորը գիտական հիմունքներով, նաեւ՝ որ դրանք պիտի համապատասխան լինեն երկու գրական լեզուներին ու ընդհանուր ընդունելի… Կատարուեց ճիշտ հակառակը… Լաւ, հասկանալի է, որ պարտադրաբար խախտուեց ուղղագրութեան ընդհանրութիւնը։ Սակայն այսօր սա այն խնդիրն է, որ հնարաւոր է օր առաջ լուծել, եւ շատ լեզուաբանների ու գրականագէտների պատճառաբանութիւնները անհիմն են հնչում, թէ հսկայական գրականութիւն ստիպուած պիտի լինենք վերստին վերածելու դասական ուղղագրութեան, թէ անգրագիտութեան նոր ալիք է բարձրանալու Հայաստանում եւ այլն։ Մի՞թէ ստիպուած չենք եղել Ղ. Աղայեանի, Րաֆֆիի, Յովհ. Թումանեանի ժառանգութիւնը, արեւմտահայ հարուստ գրականութիւնը, եւ, առհասարակ, շուրջ 1600-ամեայ մինչխորհրդային հսկայածաւալ գրականութիւնը վերածել աբեղեանական ուղղագրութեան, եւ մի՞թէ մի քանի տասնամեակում մի քանի անգամ ժողովուրդը ստիպուած չի եղել անգրագիտանալ՝ մինչեւ «Յերեվան»ը վերջապէս դարձել է «Երևան»։ Նոր ուղղագրութեան տեւումը չի արդարանում նման պատճառաբանութիւններով, մանաւանդ եթէ նկատի ունենանք, որ վերադարձի արդիւնքում մեծապէս օգտուած ենք դուրս գալու, քանի որ աւելի մեծ արժէք ենք ձեռք բերելու. այն է՝ մեր արմատները վերագտնելուց զատ՝ մէկ քայլով եւս մօտեցումը Սփիւռքին, աւելի ճիշտ՝ մեր ինքնութեանը, պառակտման արհեստական պատճառներից մէկի ջնջում, ինչն էլ ենթադրում է հարազատացում ու մերձեցում, զոհաբերութիւն յանուն աւելիի… Աւելորդ եմ համարում այստեղ խօսել այն մասին, որ միասնական ուղղագրութեան անցնելու դէպքում երկուստեք դժուարութիւններ ենք յաղթահարելու, քանի որ անհրաժեշտութիւն է առաջանալու օրինակ՝ օտար անունների տառադարձման միօրինակացումի եւ այլն։ Սակայն այսպիսի հարցերը համատեղ լուծելն աւելի դիւրին կը լինի։

 

Տեղին ու կարեւոր եմ համարում ընդգծել, որ լեզուն ցանկացած ազգի մեծագոյն արժէքն է, եւ ամէն գնով այն պահպանելու խնդիրը ոչ միայն մշտապէս լինելու է օրակարգում, այլեւ կարելի է ստեղծել հնարաւորութիւն՝ այն աւելի ճոխացնելու եւ կատարելագործելու։

 

Խօսքը մտքի արտայայտութիւնն է։ Մինչդեռ լեզուն կատարեալ արտայայտութիւնն է մտածողութեան, այն բացայայտում է իրերի եւ երեւոյթների առնչութիւնների խորքում թաքնուած, ոչ ակնյայտ կապերն ու օրինաչափութիւնները։ Մտածողութիւնը իր մարմնաւորման համար պահանջում է դրսեւորման որեւէ համակարգ՝ լեզու։ Այն, որ ազգի ինքնագիտակցութեան մէջ առաջին ու ամենակայուն արժէքը լեզուն է, հաստատում է նաեւ Աստուածաշունչը՝ ցոյց տալով տարբեր ազգերի ծագման իր վարկածը, որը շարադրուած է Բաբելոնի աշտարակաշինութեան առասպելում։ Ազգը ծագում եւ գոյութիւն է ունենում շնորհիւ լեզուի… Եւ այդուհետ ցանկացած ազգի ամենաապահով ապաստարանը նրա լեզուն է, որը ձայնագրիչն է նրա մտածողութեան եւ բրիչը նրա հոգեկերտուածքի… Պատմութիւնը հաւաստում է, որ եթէ հազարամեակներով պետականազուրկ եւ հայրենազուրկ ազգերը չեն վերացել պատմութեան թատերաբեմից, ապա գոյատեւել են նախ եւ առաջ իրենց լեզուի շնորհիւ։ Վառ մի օրինակ է հրէան… Ասորիները նոյնպէս այսօր ցրուած են աշխարհով մէկ՝ Իրաքում, ԱՄՆ-ում, Սիրիայում, Շուէդիայում, Գերմանիայում, Յորդանանում, Ռուսաստանում, Իրանում, Աւստրալիայում, Լիբանանում, Թուրքիայում, Հայաստանում։ Նրանք, ինչպէս եւ հրէաները, շուրջ 2 հազար տարի զրկուած են իրենց հայրենիքից։ Սակայն իրենց ծննդավայրի լեզուին զուգահեռ՝ պահպանում են իրենց մայրենի լեզուն՝ ասորերէնը, իսկ 1840-ականներին Ուրմիայի շրջանի բարբառի հիման վրայ ստեղծել են իրենց գրական լեզուն։ Ունեն սեփական գիրը, հրատարակում են թերթեր, գրքեր։ Գործում են դպրոցներ, փոքր համայնք ունեցող բնակավայրերի դպրոցներում նրանց համար յատկացուած են ասորերէնի դասաժամեր։ Ասորերէնը կենդանի լեզու է. ասորիները այն պահպանում են իրենց համայնքներում, եւ ոչ ինքնանպատակ, այլ թերեւս հաւատով, որ մի օր վերադարձնելու են իրենց հայրենիքը… Յիշում եմ, թէ մի ասորուհի իրենց տան ամենաապահով վայրից ինչպիսի երկիւղածութեամբ դուրս բերեց ինձ համար անծանօթ լեզուի երիցս անծանօթ տառերի շարագրութեամբ զարդարուն գիրքը… Երրորդեմ, որ ազգի գոյատեւումի առաջին երաշխիքը նրա լեզուն է։ Պետութիւնից զրկուած ազգերի օրինակներ յիշելով՝ փորձեցի կասկածամիտներին ցոյց տալ, որ առանց պետութեան ու հայրենիքի էլ կարելի է լեզուն պահպանել, որ քանի դեռ լեզուն կայ, կայ նաեւ հաւանականութիւնը կազմակերպուելու եւ պետութիւն ստեղծելու, ինչպէս հրէաների պարագայում եղաւ։ Մինչդեռ մենք ե´ւ պետութիւն ունենք, եւ առ այժմ լեզուն գործածողը, ում անհրաժեշտ է ամէն միջոցով խրախուսել չկորցնել ունեցածը. մենք դեռ վերադարձնելու հայրենիք ունենք… Այո, մենք շատ աւելի շահեկան դիրքում ենք, շատ ու շատ աւելի…

 

Հայերէնը անկասկած կենդանի ու կենսունակ լեզու է՝ իր երկու գրական ճիւղերով, որոնցից մէկին բախտ վիճակուեց չկտրուել իր բնաշխարհից եւ զարգանալ որպէս պետական լեզու։ Սակայն արեւմտահայերէնի վտանգուած լինելու ահազանգերն ու կոչնակները այս ենթապատկերում անհիմն են։ Միաւորուած ազգերի կրթութեան, գիտութեան եւ մշակոյթի կազմակերպութիւնը՝ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն, արեւմտահայերէնը ընդգրկել է «Աշխարհի վտանգուած լեզուների քարտէզագիրք»ում՝ «հաստատապէս վտանգուած» կարգավիճակով։ Վիճակագրութիւնը հիմնուած է նախ եւ առաջ լեզուի բանաւոր օգտագործման տուեալների վրայ։ Այո, Սփիւռքում հետզհետէ նուազում է արեւմտահայերէն խօսողների ու կարդացողների թիւը, եւ դրա պատճառ-հետեւանքը միայն առարկայական հանգամանքները չեն։ Ճիշտ է, ընթերցողների թուի նուազումը հանգեցնում է թերթերի փակման, ինչպէս Փարիզի «Յառաջ»ը, կամ վարչական գործառնութիւններում առաւելապէս անցում է նկատւում երկրորդ լեզուին, նոր սերունդն այլեւս իր նախնիների լեզուն գործածելու կարիք չի զգում… Անշուշտ, սրանք լուրջ մտահոգութիւններ են։ Սակայն կան եւ ենթակայական պատճառներ, որոնք կախուած են մեզանից եւ նախ եւ առաջ մեր պետութիւնից։ ՀՀ ԳԱԱ Հր. Աճառեանի անուան լեզուի ինստիտուտի տնօրէնը յայտարարում է, որ ինչպէս արեւելահայերէնը, այնպէս էլ արեւմտահայերէնը Հայաստանի Հանրապետութիւնում ունի պետական լեզուի կարգավիճակ։ Սակայն ակնյայտ է, որ այն գործնականում չունի այդ կարգավիճակը, խորհրդային մի քանի տասնամեակների ընթացքում առաջացած պատնէշն էլ դեռ լիովին չի փլուզուել, եւ անգամ մինչ օրս նրա հանդէպ համարժէք հոգածութիւնը չկայ՝ չնայած, որ Խ. Աբովեանի անուան մանկավարժական համալսարանում, գիտութիւնների ակադեմիայի լեզուի, պատմութեան եւ գրականութեան ինստիտուտներում բացուել եւ գործում են Սփիւռքի հարցերով եւ գրական եր­կու ճիւ­ղե­րի կա­նոնա­կարգման եւ բառամ­թերքի հարստաց­ման խնդիրներով զբաղուող բաժիններ։ Խ. Աբովեանի անուան մանկավարժական համալսարանի Սփիւռքի բաժինը կազմակերպում է Սփիւռքի ուսուցիչների վերապատրաստման դասընթացներ։ Մնում է կարճ ժամանակում համոզուել, թէ իսկապէս արդիւնաւէտ եւ նպատակայարմար են այդ դասընթացները։ Ինչեւէ, այս ուղղութեամբ ցանկացած գործունէութիւն խրախոյսի եւ աջակցութեան է արժանի, եւ գուցէ այս ամէնի արդիւնքում ի վերջոյ սաստուեն նրանք, ովքեր ենթակայական անթաքոյց վերաբերմունքով երբեմն յայտարարում են, թէ արեւմտահայերէնը կանոնական լեզու չէ, թէ լեզուի համար նա բաւականաչափ համակարգուած չէ, մանաւանդ թէ ճակատագրի բերումով եւ բնական ընթացքով դատապարտուած է մահուան… Ժամանակին Գ. Ջահուկեանը յայտարարում էր, թէ լեզուական հարցերով պէտք է զբաղուի միայն Հայաստանը, որովհետեւ Սփիւռքը չունի լեզուն հովանաւորող պետական հիմնարկ եւ գիտական հաստատութիւն…

 

Սակայն բոլոր ջանքերը մէկտեղելու ժամանակն է վաղուց։ Այս առումով, երկու գրական լեզուների մերձեցման հարցերին նուիրուած գիտաժողովում, որ 2015 թուականի յուլիսի 29-ին համատեղ կազմակերպել էին Սփիւռքի նախարարութիւնը եւ ՀՀ ԳԱԱ Լեզուի ինստիտուտը, որոշուեց երեք աշխատանքային խմբերի միջոցով լուծել խնդիրները։ Առաջին խումբը պէտք է ստեղծի արեւմտահայերէնի զարգացման ծրագիր՝ դպրոցներում դասարան բացել, դասագրքեր տպել, ուսուցիչներ պատրաստել։ Երկրորդը զբաղուելու է երկու ճիւղերի մերձեցման հարցերով՝ բառամթերքի որդեգրում, լեզուների հարստացում, օտարաբանութիւններից մաքրում։ Երրորդ խմբին յանձնարարւում է զբաղուել ուղղագրութեան խնդիրներով։ Այդ խմբերում պիտի աշխատեն մասնագէտներ նաեւ Սփիւռքից։ Անշուշտ, հարկ է, որ աշխատանքները չսահմանափակուեն միայն որոշումներով։

 

Բայց, այս ամէնով հանդերձ, նկատելի է արեւմտահայերէնը Հայաստանի Հանրապետութեան սահմաններում ուսումնասիրելու եւ պահպանելու միտումը։ Մինչդեռ այսօր հրատապ խնդիրներ են երկու լեզուների երկխօսութիւնը, հայրենիքից դուրս արեւմտահայերէնի հիմնաւոր ամրացումը, ի հեճուկս առարկայական պատճառների՝ նրա պահպանումը որպէս աշխարհասփիւռ արեւմտահայի մտածողութեան լեզու եւ նրա ազգային ինքնագիտակցութեան խօսուն վկայ։

 

Նկատելով հանդերձ, որ ընդունուած որոշումները կարող են եւ մեծ նպաստ բերել, եթէ գործի դրուեն, այդուհանդերձ համոզուած եմ, որ Սփիւռքի հայի նոր սերունդների համար մի որոշակի ու ընդգծուած հեռանկար պէտք է յստակ ու տեսանելի դարձնել, եւ ոչ թէ քարոզել արեւմտահայերէնի պահպանումը, որ յաճախ կարող է ընկալուել որպէս լոկ ինքնանպատակ մի գործ։ Ջանքերը չպիտի նմանուեն մեռնողին հոգեդարձելու երեւոյթին, քանի որ մեր նպատակը ոչ թէ մի քանի տասնամեակով կեանքը յուսահատօրէն երկարեցնելն է, այլ նրանում պարփակուած կենսական ուժերն ու աւիշը արթնացնելը, ակամայ անտեսուած ու լուսանցքում յայտնուած նպատակը ցուցանելը։ Մենք լեզուն արհեստականօրէն պահպանելու խնդիր չունենք, մենք այն բնական ճանապարհով կենսունակ պահելու եւ աւելի զարգացնելու խնդիր պէտք է լուծենք։

 

Ակնյայտ է, որ արեւմտահայերէնի բառապաշարը աւելի ճոխ ու հարուստ բնական ապարների միջով բխած աղբիւր է։ Այն վարպետօրէն կարողանում է կերտել նորաբանութիւններ՝ առանց ճիգի ստեղծելով տեխնիկայի նոր պահանջներին համապատասխանող գեղեցիկ եւ յատկապէս հայերէն եզրեր, որոնցից այսօր արդէն օգտւում է նաեւ արեւելահայերէնը՝ փոխարէնը իրենից որոշ հարստութիւն փոխանցելով արեւմտահայերէնին։ Արդէն նկատելի է օտար շատ բառերի փոխարինումը արեւմտահայերէն վայելուչ տարբերակներով, ինչպէս ենթակայական (սուբյեկտիւ), առարկայական (օբյեկտիւ), խորհրդապաշտ (միստիկ), խորհրդանշապաշտ (սիմվոլիստ), տպաւորապաշտ (իմպրեսիոնիստ)։ Օրինակները շատ են, բայց կենցաղում անգամ նախկին բառերին փոխարինում կամ նրանց կողքին որպէս հոմանիշ կիրառւում են ճերմակ, շիտակ, պատուհան, ձայնասփիւռ, ալեհաւաք, նորավէպ, սակրաւոր, հրասայլ, սառնանուշ, օդակայան եւ այլ բառեր։ Եւ դեռ որքան գեղեցկութիւններ կան, որոնք արեւելահայերէնի շեմին՝ ներս հրաւէրի են սպասում։ Մեհենադրոշմ (հիերոգլիֆ), ենթապատկեր (ֆոն), մտառել (հասկանալ), նուագավար (դիրիժոր), սահիկ (սլայդ), փապուղի (թունել) եւ այլն։ Անշուշտ մերձեցումը իրատեսական է լեզուական այնպիսի համակարգերի փոխթափանցումով, որոնք համեմատաբար ճկուն են ու փոփոխութիւնների հանդէպ զգայուն։ Այդպիսին է բառապաշարը։ Երկու գրական լեզուները կենսական առողջ ուժեր կարող են փոխանակել՝ այդպիսով առաւել ճկունութեամբ օժտելով միմեանց։ Այնինչ, քերականութիւնը, լինելով լեզուական ամենակայուն համակարգը, պարզ է, որ չի կարող փոփոխութեան ենթարկուել՝ գոնէ ներկայ փուլում։ Եւ առհասարակ, իմ համոզմամբ, լեզուական բոլոր փոփոխութիւնները, բառապաշարային ու արտայայտչական փոխթափանցումները միայն բնական շփման, կենդանի զարգացման ընթացքում կարող են տեղի ունենալ, իսկ երկու լեզուները գեղարուեստական կատարելութեան ու յղկուածութեան կարող են հասցնել գրողներն ու բանաստեղծները միայն։ Արեւմտահայերէնը իրենց գրականութեամբ բիւրեղացրել են մեր արեւմտահայ բանաստեղծները՝ մասնաւորապէս Վարուժանը, Սիամանթոն, առաւել եւս քսանհինգամեայ Ինտրան, որի ինքնատիպ արուեստը արտացոլանքն է հայերէնի ողջ պերճանքի ու հմայքի, արեւմտահայերէնը անկրկնելի յղկուածութեան հասցրած մի հիւսուածք, լեզուի բոլոր ներքին, չգործարկուած հնարաւորութիւնները ցուցանող նուիրական երգարան, լեզուի ինքնաճանաչում՝ իմաստասիրութեան, բանաստեղծութեան ու գիտութեան այն համաձուլուածքում, որ երազում էր ստանալ «ալքիմիկոս» բանաստեղծը։ Չրաքեանի բոլոր խորհրդածութիւններում արեւմտահայերէնը լայնօրէն յայտածում է իր ներուժը, այնպէս, ինչպէս ոսկեդարի գրաբարն էր արտածում իր համապարփակ էութիւնը Մաշտոցի ու նրա աշակերտների գրչի ներքոյ… Իսկ նրա իմացականութեան ու գեղագիտութեան բառարանը, ստեղծուելով գրաբարի եւ արեւմտահայերէնի պատուական ատաղձից, պէտք է դեռ իր լայն շրջանառութիւնը գտնի ոչ միայն արեւելահայերէնի, այլեւ նախ՝ արեւմտահայերէնի երակներում։ Նա համոզուած էր, որ անհեռատես էին լեզուաբանները, երբ լքում էին գրաբարեան բարդութիւնները՝ գոհանալով աշխարհաբարեան պարզ ու ռամկական բառարանով, մինչդեռ գրաբարը ճոխ լեզու է, հոյակերտ բառերի ու դարձուածքների լեզու, որը ճոխ մտքի է պատշաճում, որովհետեւ հասարակ լեզուով անհնար է բարձր մտքեր յայտնել։ Ահա ընկերոջը գրած մի նամակից լեզուի մասին Տ. Չրաքեանի մի քանի մտքեր, որոնք կատարելապէս պատշաճում են այս նիւթին.

 

«Պարզապէս հիմար, խեղճ բան է տաշուած, մեղմացած լեզու ունենալ, մինչդեռ իմաստները վայրի են»։

 

«Բարձր միտքով մը դոյզն բան կարելի չէ արտադրել, ճոխ միտքով մը՝ աղքատ, ժողովրդային բան գրել»։

 

«Եթէ միտքերն են, որ լեզուն կը շինեն, լեզուն ալ միտքերը կը շինէ»։

 

«Գրականութիւնը ժողովրդային դաստիարակութիւն չէ»։

 

«Վերջին աշխարհաբարեանները չեն ունեցած բաւականաչափ նրբութիւն՝ լեզու կազմակերպել հաւակնելու համար»։

 

«Գրաբարին այս կամ այն առաւելութիւնները մէկդի ձգելով, լքելով, չէ՞ մի որ ոճեր (այսինքն՝ գաղափարներ), կերպեր, ձայներ (այսինքն՝ դարձեալ մտածումներ) կը լքէին կոր աշխարհաբարեանները. անոր բառերը, մեծ հոյակերտ բարդութիւնները լքելով մի՞թէ ճշմարիտ ուժեր չէ, որ զանց կ’առնէին կոր աւանակները»։

 

«Թերեւս մեզի իյնայ բարձրացնել աշխարհաբարը գրաբարին ճոխութեան, որ արդէն միտքի ճոխութիւն կը նշանակէ, մտածելու բազմաձեւութիւն»[4]։

 

Չրաքեանի բառաստեղծական արուեստի խօսուն վկաներից են՝ դէմհանդիմանութիւն (ինտուիցիա)[5], ներմարդ, սեպհախտ (իդիոպատիա), հոյապակի (վիտրաժ), բարձրախոհանք (անագլիֆ. ծաւալային մտածողութիւն), ծանրապարոյր պտոյտ (ծովալիքի մասին), մշշածփում, հրճուահեղցում (հրճուանքի մէջ խեղդուելը), խօլածաղկում (խենթօրէն ծաղկելը. սեղմուած ժամանակով ծաղկման շարժապատկերի երեւոյթ ունի), արաբոլորուել, իջոստոստել, հրաշավիպական, դիւաստուածային (ծովի մասին), հիասոսկում (ոչ հիացում եւ սոսկում, այլ դրանց միաժամանակութիւնը), սլացառկախ, խոյանշարժ (սլացքի մէջ առկախուած, խոյացումի մէջ անշարժացած. գոթական ճարտարապետութեան տարրերին բնորոշիչ շքեղ ածականներ), երազգալ (երազով զգալ. պայծառատեսելու, հեռազգայելու, կանխազգալու հոմանիշ բառ է իրաւամբ), անջատակցել, երազմայլ, ալպավայրի (կարելի է ընկալել որպէս ալպիական նախաստեղծութիւն. Չրաքեանի վկայութեամբ՝ Եղիա Տեմիրճիպաշեանը հիացած էր այս բառով՝ ասելով. «Ալպիաները ամբողջ կ’երեւակայէ մարդ այս բառին մէջ»), հետակորոյս (ոչ թէ անհետ կորած, այլ հետքը կորցրած, կամ իրերի յետեւ կորսուած, որ աստուածամենուրեքութեան (պանթէիզմ) գաղափարական տեղագրութիւն է) եւ այլն։

 

Այսօր եւս Սփիւռքի գրագէտները Չրաքեանի եւ նրա ժամանակակիցների գործի շարունակողն են գրական լեզուի մշակոյթում։

 

Արեւմտահայերէնը ոչ միայն մեռած կամ վտանգուած լեզու չէ, այլեւ կարող է դառնալ արեւելահայերէնը համաշխարհային մշակոյթով սնուցող լեզու. դրա բոլոր պատկերացնելի եւ դեռ չերեւակայած հնարաւորութիւններն ունի։ Այս է, իմ կարծիքով, նպատակներից մէկը, դէպի ուր կարող ենք ընթանալ։ Անհրաժեշտ է պետականօրէն հոգ տանել, որ աշխարհի չորս ծագերում պատմականօրէն սփռուած հայութիւնը զգայ, որ պետութիւնը նրա կարիքն ունի, որ առանց նրա՝ ներկայ հայրենիքի մշակոյթը աղքատ է։ Դա կարելի է, հնարաւոր է։ Անկասկած, սփիւռքահայ աշակերտը, ուսանողը, գիտնականը օտար գեղարուեստական եւ մասնագիտական գրականութիւնները ուսումնասիրում են իրենց երկրորդ լեզուով, քանի որ մեծ մասամբ դրանց թարգմանութիւնը չկայ, մանաւանդ որ նրանց համար դիւրին ու լիովին ընկալելի է նիւթը օտար լեզուով։ Սակայն կարելի է կազմակերպել այնպէս, որ երկուստեք շահեն մշակոյթները, աւելի ճիշտ մեր ընդհանուր մշակոյթը։ Պատկերացնել կարելի է, թէ ներամփոփ թարգմանիչների ինչպիսի ահռելի բանակ կայ հայրենիքից դուրս, եւ արեւմտահայերէնը զարգացնելու ինչպիսի հզօր շարժիչ, որ պէտք է գործի դնել։ Միայն գործնական ամենօրեայ կիրառութեամբ կարելի է պահպանել եւ զարգացնել լեզուն։ Կարծում եմ, դրա համար մեծ երաշխիք է ոչ միայն գեղարուեստական, այլեւ ժամանակակից արուեստաբանական, փիլիսոփայական, հոգեվերլուծաբանական, աստղագիտական, գրականագիտական, լեզուաբանական եւ միւս բոլոր ոլորտների արժէքաւոր երկերի թարգմանութիւնը… Նա՝ արեւմտահայի նոր սերունդը, լինելով ամենաքիչը երկու՝ իր ծննդավայրի եւ իր պահպանած լեզուների կրողը, վերջինիս շնորհիւ արեւելահային կարող է հնարաւորութիւն տալ ճակատագրով իրեն բաժին հասած աշխարհի մշակոյթին ծանօթանալ։ Այսօր ստեղծուած է մեր երկու գրական լեզուների թարգմանիչ ծրագիր, նոյնիսկ նպատակ կայ արեւմտահայ գրականութիւնը թարգմանել արեւելահայերէն, ինչը ամենամեծ անհեթեթութիւնն է։ Չգիտեմ, թէ ինչով է հիմնաւորւում արեւմտահայերէնը արեւելահայերէնի եւ հակառակը թարգմանելու անհրաժեշտութիւնը, որի համար մեծ ջանքեր ու միջոցներ են տրամադրուել եւ տրամադրւում են, երբ իրականում հայը հային հասկանալու խնդիր գրեթէ չունի կամ գոնէ չպէտք է ունենայ։ Եւ ոչ նուազ միջոցներ են ներդրւում ու դեռ ներդրուելու են (անշուշտ՝ ոչ ի զուր), որպէսզի արեւելահայ բանասէրը գերազանցապէս իւրացնի որեւէ օտար լեզու՝ վերջինից անխոչընդոտ ու հարազատ հայերէն թարգմանութիւն կատարելու համար։ Եւ դեռ հարց է, թէ կարող է այդ թարգմանութիւնը լինել բնօրինակին նոյնքան հարազատ, որքան ունակ է կատարել օտար լեզուն մայրենիին հաւասար բոլոր նրբութիւններով իմացող հայը։ Եւ դեռ չեմ ասում, թէ թարգմանչի համար որքան կարեւոր է ճանաչել թարգմանելիք գրականութիւնը ստեղծողի լեզուամտածողութիւնը, որ գործնականում այնքան էլ դիւրին չէ՝ առանց նրա միջավայրում ապրելու։ Նաեւ արեւելահայերէն գրականութիւնը օտարին ճանաչելի դարձնելու գործում Սփիւռքը մեծ դեր խաղացել է եւ կարող է խաղալ՝ թարգմանելով այն իր երկրորդ մայրենի լեզուով։ Այս առումով մենք մեծ հարստութիւն ունենք, որը արդիւնաւէտ չենք օգտագործում, եւ որը գործնականում առաւելագոյնս փայլելու հնարաւորութիւն ունի, եթէ ճիշտ կազմակերպուի գործը։ Ուրեմն անհրաժեշտ է վերանայել մեր թարգմանչական գործը եւ այն խրախուսելով՝ լայնօրէն յանձնարարել Սփիւռքի մեր մտաւորականներին։ Բոլոր ոլորտների մասնագէտները կարող են իրենց գիտելիքներն ու կարողութիւնները օգտագործել ի նպաստ ազգային մշակոյթի զարգացման, եւ դա անել յատկապէս արեւմտահայերէնի եւ այլ լեզուի կրողը լինելու ճակատագրօրէն եւ կենսականօրէն իրենց բաժին ընկած բացառիկ մենաշնորհով։ Իսկ մենք հայրենիքում արեւմտահայերէնը գերազանց ճանաչելու հարցը պիտի լուծենք, որին հրաշալի կերպով կ’օգնի նաեւ օտար գրականութիւններին արեւմտահայերէնով ծանօթանալու արդէն նշածս հնարաւորութիւնը։ Մինչեւ Խորհրդային Միութեան փլուզումը եւ կայունութեան օրէնքով՝ մինչ օրս, համաշխարհային մշակոյթի հետ արեւելահային կապող միակ միջնորդ լեզուն ռուսերէնն է եղել, իսկ օտարալեզու գրականութեան թարգմանութիւնը հիմնականում ոչ բնօրինակից, այլ ռուսերէնից։ Միայն վերջերս հրատարակչութիւններն սկսեցին գրքերի վերատպութիւն արդէն որպէս բնօրինակից կատարուած թարգմանութիւններ։ Որքան տեղին պիտի լինի, եթէ մեր եւ աշխարհի միջնորդ լեզուն լինի արեւմտահայերէնը։ Այսպիսիով, ոչ թէ մէկ, այլ մի շարք կարեւոր խնդիրներ հնարաւոր կը լինի լուծել. համաշխարհային գրականութեանն ու առաջաւոր մտքին հայերէնով հնարաւորինս աւելի վաղ ծանօթանալ, քան դա հնարաւոր էր լինում նախկինում, արեւմտահայերէնը Հայաստանի Հանրապետութիւնում դարձնել արեւելահայերէնին հաւասարազօր ամենօրեայ ընթերցումի եւ գիտութեան լեզու, արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրականութիւնների գործուն թարգմանութիւն օտար լեզուներով եւ այլն…

 

Այո, արեւմտահայերէնի հանդէպ չկայ կամ նուազ է պետական հոգածութիւնը… Արեւմտահայերէնը հարազատ զաւակի պէս վստահօրէն պիտի մտնի դպրոցական ծրագրեր, պիտի լինի ոչ միայն բանասիրական ֆակուլտետի կարճատեւ ուսումնասիրութեան առարկան, այլեւ դրուի թարգմանչական նոր դպրոցի ստեղծման հիմքում եւ իր միջոցներով հարստացնի մեր ընդհանուր գիտութիւնն ու հոգեւոր մշակոյթը…

 

Մեր ոսկեդարի սիւները թարգմանիչները եղան, եւ մեր լեզուն իր շքեղ ճառագումի տարերքը ապրեց հենց այդ ժամանակ…

 

 

 

13.12.2015, Երեւան

 

[1] Յայտնի է, որ 1919 թ.-ին Պօղոս Մակինցեանը՝ որպէս ՌԽՖՍՀ լուսաւորութեան ժողկոմատի ազգային փոքրամասնութիւնների բաժնի վարիչ, հանդէս է եկել մի նախաձեռնութեամբ, որը չի կարողացել հասցնել աւարտին. փորձում էր հայերէնի գրութիւնը դարձնել լատինատառ, ինչպէս որոշուած էր Խորհրդային Ռուսաստանի բոլոր ազգային փոքրամասնութիւնների համար: Ի դէպ, տեղին է նկատել (դժուար է չնկատել) այդ մտադրութիւնն առանց դժուարութեան, կայուն քայլերով ու ջերմեռանդօրէն իրականացնում է այսօր հայերի գերակշռող մասը՝ տեղեկատուական եւ կապի միջոցների «շնորհիւ», իհարկէ, ակամայ։

 

1921 – 1922-ին Պ. Մակինցեանը եղել է Հայաստանի լուսաւորութեան ժողկոմ, եւ նրա պաշտօնավարման օրօք էլ ընդունուել է Մ. Աբեղեանի առաջարկած ուղղագրական «բարեփոխման» օրէնքը, ինչին կտրականապէս դէմ է արտայայտուել նաեւ Յովհաննէս Թումանեանը՝ Թիֆլիսից Պ. Մակինցեանին գրած նամակում (Պօղոս Մակինցեանին, նամակ, Յովհ. Թումանեան, ԵԼԺ, հ. 10, Երեւան, 1999, էջ 414): Սակայն նրան՝ հայ գրողին եւ Հայ գրողների միութեան նախագահին, չյաջողուեց կասեցնել ուղղագրութեան խեղաթիւրումը։

 

Ոչ միայն Խորհրդային Հայաստանի մտահոգ մտաւորականները, այլեւ աշխարհի բոլոր անկիւններից Սփիւռքն էր աղաղակում կատարուող աններելի քայլի դէմ։ Այդ մասին Կոստան Զարեանը 1927 թուականի «Հայրենիք» օրաթերթի օգոստոսի 28-ի համարում գրում է. «Ահա հինգ տարիից ի վեր է, որ արտասահմանեան հայ թերթերի էջերում, գիտուն եւ անգիտուն հայրենակիցներ աղաղակում են երեւանեան անապատի դէմ։

 

Ուղղագրութեան հարցը դարձել է ցաւոտ մի հարց, մի տեսակ մղձաւանջ, որ մերթ ընդ մերթ, գալիս խանգարում է ազնիւ հայրենակիցների հանգստաւէտ քունը։ Մարդ չմնաց, որ այդ մասին իր կարծիքը չարտայայտեր, արիւն եւ քրտինքի մէջ մտան, բողոքեցին, զայրացան, բարկացան, օդի մէջ սպառնացող սուրեր շարժեցին՝ թղթէ, բոց ու կրակ տեղացին՝ հեռուից, ու հիմա էլ լռել են եւ սպասում են։ Ի՞նչ են սպասում։ Սպասում են, որ երեւանեան ուղղագրական յանձնաժողովը՝ անդամալոյծ այդ կրիան՝ բարեհաճի յայտնել հայ ազգին իր «հեղինակաւոր» եւ վերջնական որոշումը։ Սակայն նրանք, որ ճանաչում են յանձնաժողովի անդամներին եւ այն տարօրինակ մթնոլորտը, որի մէջ տեղի են ունենում այդ պատուական եւ վեհերոտ ակադեմիականների աշխատանքները, քաջ գիտեն, որ մրոտած թղթերի, բացատրութիւնների, պատասխանների, վերլուծումների այդ լեռը պիտի ծնի մուկն չնչին եւ այն էլ հիւանդ։ Ու բնական է, որ այդպէս լինի, որովհետև ուղղագրական խնդիրը սերտօրէն կապուած է ամբողջ մի մտայնութեան հետ, որից եթէ խորհրդայնականները հրաժարուեն՝ պարզապէս կ’ընկնեն հակասութեան մէջ, կը դաւաճանեն այն մակերեսային սիստեմին, որը կազմում է իրենց գոյութեան հիմնական նպատակը ու կը դադրին կատարել այն դերը, որի համար կոչուած են ապրելու»։

 

[2] Մանուկ Աբեղեան, Մեր ուղղագրութեան մասին, «Արարատ» ամսագիր, Էջմիածին, 1913 թ., թիւ 11, էջ 1058։

 

[3] Անդ՝ էջ 1047-1048։

 

[4] Տիրան Չրաքեան, նամակ Միքայէլ Կիւրճեանին, Իսկիւտար, 1900 թ., 16 հոկտեմբերի, ԳԱԹ, Տ. Չրաքեանի ֆոնդ, թիւ 6։ Ի դէպ, հենց այս օրն է աւարտել «Ներաշխարհ»ի գրութիւնը։

 

[5] Ինտրան համոզուած է, որ ճշմատութեան ճանաչողութեան ամենավերին աստիճանը ինտուիցիան է՝ դէմհանդիմանութիւնը։ Նրա գործածած այս եզրը առաջին հայեացքից «ինտուիցիային» չհամապատասխանող բառ է։ Բայց դէմհանդիմանապաշտ ֆրանսիացի փիլիսոփայ Անրի Բերգսոնի (1859-1941) մի բացատրութեան մէջ ասւում է. «Ինտուիցիան հենց ինքն իրեն հայող կամքն է»։ Եւ ակնյայտ է, որ այս բացատրութիւնը Ինտրայի բառի ճշգրիտ շարադրանքն է նախադասութեամբ։

«ՀԵՏՔ»

 

 

«Անոր Ողորմութիւնը Սերունդէ Սերունդ Կը Տարածուի Իր Երկիւղածներուն Վրայ» (Ղուկաս 1, 50)

0
0

 
1223catholicԳերյարգելի եւ գերապատիւ վարդապետներ,
Առաքինազարդ քոյրեր,
Սիրելիներս ի Քրիստոս՝ հայրեր, եղբայրներ եւ քոյրեր,
Յոբելենական ողորմութեան տարուան սեմին՝ երկու հազար տարիներ առաջ Սուրբ Կոյս Մարիամի Մեծացուսցէ անձն իմ զտէր փառաբանական աղօթքին մխիթարական այս խօսքերը, 2015ի՝ Մեծ Եղեռնի հարիւրամեակի այս Սուրբ Ծննդեան Տօնին կը ստանան հոգեւոր հզօր եւ իւրայատուկ արժէք մը՝ ամբողջ եկեղեցւոյ համար:
Յիրաւի՝ Երեքշաբթի, 8 Դեկտեմբերին, Անարատ Յղութեան տօնին առթիւ, Ֆրանչիսկոս սրբազան քահանայապետը Ս. Պետրոսի Մայր տաճարին մէջ բացումը կատարեց Սուրբ Դրան, որուն յաջորդող Կիրակի օրը, 13 Դեկտեմբերին, նոյն հոգեպարար արարողութիւնը կրկնուեցաւ համայն աշխարհի Կաթողիկէ թեմերու Աթոռանիստ եկեղեցիներուն մէջ, որպէսզի առիթը ընծայուի իւրաքանչիւր հաւատացեալ անհատի՝ ըմբոշխնելու Հօր Աստուծոյ ողորմութիւնը:
Այս ողորմութիւնը կը կերպարանաւորուի Մանուկ Յիսուսի մարդկային դէմքին մէջ, ինչպէս կը բացատրէ նորին սրբութիւն Ֆրանչիսկոս սրբազան քահանայապետը իր Յոբելենական Սուրբ Տարուան հռչակման կոնդակին մէջ. «Յիսուս Քրիստոս Հօր Աստուծոյ ողորմութեան դիմանկարն է: Այս բառերը կ՛ամփոփեն քրիստոնէական հաւատքի ամբողջ խորհուրդը: Ողորմութիւնը կեանք առաւ եւ շօշափելի դարձաւ Նազովրեցի Յիսուսով՝ հասնելով իր գագաթնակէտին Անոր անձին մէջ (Misericordiae Vultus, 1): Հետեւաբար՝ առաջին անգամ, մարդկութիւնը կրցաւ տեսնել ու շօշափել Աստուծոյ ողորմութեան կերպարը, երբ Սուրբ Կոյս Մարիամ Աստուածածինը՝ Յիսուսի մայրը, զինք ներկայացուց Բեթղեհէմի քարայրին մէջ:
Մարիամ Աստուածածինը փառաբանած ու գովերգած էր Աստուծոյ ողորմութիւնը իր ազգականին՝ Եղիսաբէթի այցելութեան ատեն. «Անոր ողորմութիւնը սերունդէ սերունդ կը տարածուի իր երկիւղածներուն վրայ» (Ղուկաս 1, 5): Սուրբ Կոյսը, Գաբրիէլ հրեշտակապետին աւետումէն գիտէր, թէ աշխարհին պիտի ընծայէր Ան, որ պիտի իրականացնէր Աստուծմէ կատարուած խոստումը Աբրահամին… «Պիտի յղանաս եւ պիտի ծնանիս որդի մը եւ պիտի կոչես զինք Յիսուս: Ան մեծ պիտի ըլլայ եւ պիտի կոչուի Որդի Բարձրեալի…» (Ղուկաս 1, 31-32): Յովհաննէս Մկրտիչի հայրը՝ Զաքարիան, կ՛արձագանգէ Աստուածածնայ Մեծացուսցէին իր մարգարէութեամբ՝ ըսելով. «Մեր Աստուծոյ գթառատ բարութեամբ ի վերուստ մեզի պիտի այցելէ ծագող արեգակը, լուսաւորելու համար անոնք, որոնք նստած են մահուան ստուերին եւ խաւարին մէջ, ուղղելու համար մեր քայլերը խաղաղութեան ճանապարհին վրայ» (Ղուկաս 1, 78-79):
Բեթղեհէմի մսուրին մէջ զետեղուած Մանուկ Յիսուսն է ծագող արեգակը, որ ի վերուստ մեզ կ՛այցելէ եւ համայն մարդկութեան մէջ կը սփռէ Հօր Աստուծոյ ողորմութեան ջերմութիւնը: Ինչպէս երկու հազար տարիներ առաջ, այսօր եւս Անոր կարեկցող եւ գթառատ ողորմութենէն կը կազդուրուին տկարներն ու հարստահարուածները: Յատուկ կերպով՝ Անոր անսահման եւ առատաբուխ ողորմութեան ապաւինելով է որ կը զղջան ու դարձի կու գան մեղաւորները, որոնք սառն խստասրտութեամբ խեղդած էին իրենց խիղճերը եւ փակած իրենց սրտերուն դռները խեղճին ու կարիքաւորին դիմաց:
Յիսուսի ողորմածութիւնն է, որ հրաշագործեց սրտին դարձը մեծահարուստ մաքսապետ Զակքէոսի, որ իր հարստութեան կէսը աղքատներուն տուաւ եւ քառապատիկ հատուցանեց բոլոր անոնց, զորս ինք անիրաւած էր (Ղուկաս 19, 1-10):
Յիսուս, իր բարեգթութեամբ բուժեց ուղեկորոյս սամարացի կնոջ սիրտը, որ զղջալով իր անցեալի կեանքին վրայ՝ դարձի եկաւ եւ եղաւ առաքեալ Աւետարանի (Յովհաննէս 4, 1-42): Ան՝ իր անսահման ողորմութեամբ, յաւիտենական կեանքի անսասան յոյսով ներեց ու ամրապնդեց աջակողմեան աւազակին, որ կեանքի վերջին պահուն վստահութեամբ ապաւինեցաւ Յիսուսի եւ խնդրեց, որ յիշուի արքայութեան մէջ (Ղուկաս 23, 39-43):
Սիրելի քոյրեր եւ եղբայրներ ի Քրիստոս,
Մաղթանքս է, որ Աստուածային ողորմութեան այս յոբելենական սուրբ տարուան Ծննդեան Տօնին՝ լայն բանանք մեր սրտերուն դռները Մանուկ Յիսուսին դիմաց, որպէսզի Անոր սէրը, ողորմութիւնը եւ խաղաղաղութիւնը ներթափանցեն մեր մէջ ու Անոր հոգին մաքրէ ու սրբէ մեր խիղճերը մեղքի ամէն արատէ ու բիծէ եւ դարձնէ մեզ «ողորմած Երկնաւոր Հօր նման»:
Քրիստոս ծնաւ եւ յայտնեցաւ
Ձեզի մեզի մեծ աւետիս:

ՄԻՔԱՅԷԼ ԵՊՍ. ՄՈՒՐԱՏԵԱՆ՝
Առաջնորդ Տիրամայր Նարեկի Հայ Կաթողիկէ Թեմին

15 Դեկտեմբեր 2015

Հոգէառը Բարեկամ Չունի

0
0

Church
ԳՐԻԳՈՐ ԵՊՍ. ՉԻՖԹՃԵԱՆ
Կեանքի վախճանէն վախնալու երեւոյթը տարիք չի՛ ճանչնար: Ընդհանրապէս այն կարծիքը գերակշռող է, թէ տարեցները արդէն իսկ ապրած ըլլալով իրենց կեանքին մեծ մասը, միշտ պատրաստ կ՛ըլլան մահուան կոչին: Սակայն, երիտասարդներու մասին ալ այն կարծիքը տարածում գտած է, թէ անոնք ալ կեանքի արժէքին լաւ ծանօթութիւն չունենալով, վտանգի կ՛ենթարկեն իրենց անձը: Ուրիշ խօսքով իրենց աչքերուն մէջ մահուան երկիւղը չկայ: Իրենց խիզախ յաղթանակներուն պատճառով, երիտասարդ շա՜տ զինուորներ կը պարգեւատրուին կրծքամետալներով, իսկ անոնցմէ ոմանք ալ նոյն պատիւներուն կ՛արժանանան իրենց կեանքը զոհելէ ետք:
Միւս կողմէ, կրնամ վկայել, թէ հոգեվարքի մէջ եղող ծերունիներէն ոմանց մօտ ալ մահէն վախնալու զգացումին հանդիպած եմ, առանց կարենալ հաստատելու, թէ ինչի՞ վախ է այդ: Ոմանք կը բացատրեն այդ ընդհանրացած այն գաղափարով, թէ «կեանքը քաղցր է» եւ ո՛չ ոք կ՛ուզէ բաժնուիլ այս աշխարհէն, ի՛նչ տարիքի մէջ ալ գտնուի: Ուրիշներ այդ վախը կը բացատրեն այն գաղափարով, թէ ենթական իր ստացուածքէն կամ հարստութենէն չի՛ կրնար այդքան հեշտ բաժնուիլ: Իսկ աւելի խոր վերլուծողներ կը բացատրեն այդ վախի կացութիւնը այն գաղափարով, թէ մարդու սիրտին խորը անմահութեան ձգտումը ցանուած է նոյնինքն Արարիչին կողմէ, եւ մահուան սնարին մէջ պայքար մըն է, որ ծայր կ՛առնէ կեանքի եւ մահուան միջեւ, երբ, ի վերջոյ, կեանքը կը պարտուի, իսկ մահը իր նոր «ստեղծագործութիւն»ը կը կատարէ, ոգեղէն նոր վիճակ մը շնորհելով ենթակային:
Բոլոր կրօններն ալ կեանքի վախճանի եւ դէպի մահ երթալու «սկզբունք»ը կ՛ընդունին: Անշուշտ իւրաքանչիւրը իր ըմբռնած ձեւով կը մօտենայ այս խնդիրին, եւ ըստ այնմ ալ կը հիմնաւորէ իր տեսակէտը: Մահէն ետք բացուող կեանքի մասին ալ կրօններուն տեսակէտները կը տարբերին իրարմէ, միաստուածեան կրօններուն եւ միւս կրօններուն միջեւ հսկայական բացեր ստեղծելով: Հաւատալիքները, աւանդութիւնները, հինէն ժառանգուած նախապաշարումները եւ բերանացի աւանդուած փորձառութիւնները մեծ դերակատարութիւն եւ ազդեցութիւն ունին, մարդոց մահէն ունեցած վախի զգացողութեան վրայ:
Արթնութեան կոչերուն ամէնէն ազդու օրինակները քրիստոնէական կրօնքին միջոցաւ տրուած են մարդկութեան: Օրինակ, Յիսուսի ուսուցումներուն մէջ Աղքատ Ղազարոսին առակը, մահէն ետք սկսող կեանքի մասին տրուած ամէնէն յստակ օրինակն է: Թէ ի՞նչ պիտի ըլլայ մարդոց վիճակը մահէն ետք, մեզի օրինակով կը տրուի այնտեղ: Եթէ առակին մէջ օգտագործուած անունները կը դժուարացնեն մեզի հասկնալ այդ առակը, պարզապէս կրնանք այդտեղ գործածուած անուններուն փոխարէն մե՛ր անունները դնել: Ահա այսպէս աւելի լա՛ւ կը հասկնանք պատմուած առակը…
Թէ ինչպէ՞ս իւրաքանչիւր անձ կը բաժնուի այս աշխարհէն, ընդհանրապէս ակնթարթի մէջ պատահած խնդիր կը համարուի: Մէկը իր ոտքերուն վրայ քալելով հիւանդանոց կը մտնէ վիրաբուժական գործողութեան ենթարկուելու: Արուեստական քունի տարուելով կ՛ենթարկուի լաւագոյն վիրաբուժութեան, սակայն կը յամառի վերարթննալ, հակառակ մասնագէտ բժիշկին կողմէ զինք ետ կեանքի կոչելու բազմաթիւ փորձերուն: Ո՞վ եկաւ ու «գողցաւ» զինք այս կեանքէն, ո՛չ ոք տեսաւ: Մահուան ամէնէն տխուր այս երեւոյթը երբեմն անհաւատ մարդոց կողմէ զաւեշտի կը վերածուի, հոգէառ հրեշտակի անժամանակ գալուստն ու մարդոց կեանքը խլելու պատկերը գծագրելով մարդոց երեւակայութեան մէջ:
Այո՛, այդ պատկերը կրնայ մտացածին ըլլալ, սակայն ճի՛շդ է, որովհետեւ Աստուած ի՛նքն է կեանքին պարգեւիչը ու իր դեսպաններուն՝ հրեշտակներուն ձեռքով ալ ետ պիտի առնէ զայն մեզմէ, Ի՛ր ուզած ատեն:
Կեանքով ծանրաբեռն ալեհեր բարեկամս կ՛ըսէր.
_ Հոգէառը բարեկամ չունի՛, տղա՛ս:
Ան կը պատմէր բարոյալից այն պատմուածքը, ուր կ՛ըսուի թէ սովորական մահկանացու մը կը յաջողի հոգէառին հետ մտերմանալ: Այնքան մտերմութիւն կը ստեղծուի անոնց միջեւ, որ մարդը կը խորհի, թէ այս մտերմութիւնը պատճառ կրնայ դառնալ, որ հոգէառը «տարբեր աչքով» նայի իրեն, գէթ ուշացնէ կամ տեղեկացնէ իր այս աշխարհէն մեկնումի օրն ու ժամը: Սակայն կը պատահի ճի՛շդ հակառակը: Այդքան բարեկամութեան ու մտերմութեան վերջը շատ անակնկալ կը հասնի, երբ հոգէառը մտերմական իրենց մէկ առանձնազրոյցի պահուն, ձեռքէն բռնելով կը սկսի քաշքշելու դէպի մահուան անդունդը:
Մարդը՝ շատ զարմացած, նոյնիսկ վրդովուած անոր այս արարքէն, կը սկսի իրենց բարեկամութեան, ընկերութեան ու մտերմութեան օրերէն պատմելու, մէջբերումներ կատարելու իրենց առանձնազրոյցներէն ու փոխանակած մտածումներէն: Սակայն հոգէառը կը մնայ անդրդուելի եւ օրինակներով կ՛ապացուցէ, թէ ինք բազմաթի՜ւ առիթներով զգուշացուցած էր զինք: Մարդը երբ կը ժխտէ իրեն նման զգուշացումներ եղած ըլլալը, հոգէառը կ՛ըսէ անոր. «Անցեալ ամիս հօրեղբօրդ տղան տարի ինծի հետ, անցեալ շաբաթ ձեզի հետ աշխատող բանուորին տունը այցելեցի ու անոր ընկերացայ, իսկ երէկ տակաւին, ձեր վերի դրացին ինծի հետ մեկնեցաւ այս շէնքէն. այսքան զգուշացումներս չհասկցա՞ր միթէ…»:
Ինչ որ ուրիշին կը պատահի այս կեանքին մէջ, մեզի այնպէս կը թուի, թէ մեզմէ շա՜տ հեռու է: Սակայն բնա՛ւ հեռու չէ: Մանաւանդ մահը մեզի շատ մօտիկ կանգնած աւազակ մըն է, որ յանկարծ կրնայ քսակահատութեան իր ունակութիւնը կիրառել եւ մեր կեանքի շրջազգեստին գրպանը մտնել ու գողնալ մեր ամէնէն թանկագին հարստութիւնը՝ մեր կեանքը:
Հոգէառին նախազգուշացումները անպայման խօսքով ու ձայնով չենք լսեր: Անոր շարժումները ամպերուն վրայ չեն երեւիր, ո՛չ ալ երեւակայական թռիչքներով ան կը մօտենայ մարդոց: Մահը ամէնէն զգալի իրականութիւնն է այս աշխարհի մէջ: Այնքան իրական, որ տգէտ ու անուս մարդն անգամ կը զգայ անոր լրջութիւնը: Աւելին, կենդանիները երբ իրենց ցեղակից անասուններու դիակներէն հեռու կը փախչին, ո՛չ թէ անպայման անոնց գարշահոտութենէն կը հեռանան, այլ՝ մահէն կը խորշին, երեւի անոնք ալ մահէն կը սոսկան: Տեսէք սպանդանոցին մէջ կովու մը կամ ոչխարի մը աչքերուն մէջ երեւցող սարսափը, երբ քանի մը քայլ անդին այլ կով մը կամ ոչխար մը կը մորթուի… Եթէ անասունը գիտէ մահէն վախնալ, մարդը վաղո՜ւց պէտք է նախազգուշացման կարիք չունենայ, այլ իր կեանքը կարգաւորէ այդ վախին դէմ:
Մահուան անխուսափելիութեան անդրադարձող մարդը, հոգէառին հետ անիմաստ բարեկամութիւն չի՛ հաստատեր, որովհետեւ անիկա պարզապէս իր պարտականութիւնը պիտի կատարէ, որոշուած ժամուն ընկերակցելով ենթակային դէպի մահուան գիրկը: Հոգէառը բարեկամ չունի՛, այո՛: Այդ չի՛ նշանակեր, թէ ան անգութ ու վատ մէկն է: Այլ՝ իր պարտականութեան գիտակից, ու նոյնիսկ դժուարին գործի մը գլուխը կանգնած «պաշտօնեայ» մըն է: Ինք ի՞նչ յանցանք ունի, եթէ իր կատարած նախազգուշացման կոչերը մե՛նք չենք հասկցած: Ուրեմն, անոր հետ բարեկամութեամբ ժամավաճառ չըլլանք, այլ մեր կեանքին մնացած օրերը տնօրինենք Աստուծոյ պատուէրներուն համաձայն:

Նալբանդեանն Ու Ռնգեղջիւրը

0
0

1231rhinosoras

ՅՈՎԻԿ ՉԱՐԽՉԵԱՆ

 

1861 թուականին Միքայէլ Նալբանդեանը մեկնել էր Հնդկաստան: Այնտեղ Կալկաթայից հայ մեծահարուստ Մասեհ Բաբաջանեանը մի կտակ էր թողել, համաձայն որի իր մահից յետոյ հսկայական հարստութիւնը պիտի փոխանցուէր Նոր Նախիջեւանի հայութեանը, եւ Նալբանդեանը նպատակ ունէր օրինականացնել այդ գումարների փոխանցումը հայրենակիցներին:

Կալկաթայում անցկացրած վերջին շաբաթների ընթացքում Նալբանդեանը իր միջոցներով մի ռնգեղջիւր է գնում: Նրա ցանկութիւնն էր այդ կենդանին նուիրել Մոսկուայի նորաբաց կենդանաբանական այգուն: Եւ քանի որ ետդարձի ճանապարհին այլ ծրագրեր էլ ունէր, յանձնարարում է ռնգեղջոյրը առանձին ուղարկել Ռուսաստան: Հսկայամարմին կենդանին Մոսկուա է հասնում երկու տարի անց: Այս մասին հետաքրքիր վաւերագրեր ու պատմութիւններ են պահպանուել: Նրան բերել էին ծովով, յատուկ պատրաստուած վանդակով, որը չորս անիւներ ունէր:

0105nalpantian Ականատեսները պատմում են, որ տեղ հասնելուն պէս կենդանին շատ էր յոգնել երկար ճանապարհից: Նրա պարանոցին ծանր օղ էր անցկացուած՝ երկար շղթայով: Կենդանուն կերակրել են, իսկ շղթան ամրացրել ցցին՝ երկար ժամանակ պահելով շղթայակապ: Ասում են նաեւ, որ վանդակի վրայ մի ցուցանակ են փակցրել, որի վրայ մեծ տառերով գրուած էր. «Հնդկաստանի ռնգեղջիւր, Ն. Նախիջեւանի հայ հասարակութեան կողմից, Մ. Նալբանդեանի նախաձեռնութեամբ ու աշխատանքով»:

Արխիւային փաստաթղթերում նշւում է, որ ռնգեղջիւրին Մոսկուա է հասցրել Նոր Նախիջեւանի քաղաքագլուխ Հայրապետովը: Վերջինս նուէրը յանձնել է Մեծ իշխան Նիկոլայ Նիկոլաեւիչին: Նալբանդեանն անձամբ յանձնել չէր կարող, քանի որ այդ ժամանակ արդէն ձերբակալուած էր ու կալանուած Պետրոպաւլովեան ամրոցում:

Կենդանու առաջին խնամակալն էր ունտեր-սպայ Կոնոն Իւանովը: Նրան տեղեկացրել էին, որ Հնդկաստանում ռնգեղջիւրին կոչել էին Սեմիրամիդ: Սակայն Իւանովը որոշում է կրկին անուանակոչել գազանանոցի նոր բնակչին: Նախ անուանում է Միրեմիս, իսկ յետոյ՝ ուղղակի Մոնկա կամ Մոնեա:

Նալբանդեանի «հոգեզաւակը» ապրեց մինչեւ 1887 թուականը: 28 տարեկան էր, երբ սատկեց: Այսօր էլ այդ կենդանու խրտուիլակը ցուցադրւում է Մոսկուայի կենդանաբանական թանգարանում: Մոսկովեան արխիւներում հրաշքով պահպանուել են Նալբանդեանի ռնգեղջիւրի երկու լուսանկար:

 


ՅՈՒՇԵՐ- Մարտիրոս Սարեանի «Գարունը»…

0
0

ՄԱՐԻ ՄԱՆՈՒԿԵԱՆ

 

0108spring

 

Պատմական հերոս Զէյթունը յաւերժացնելու համար 1972 թուականին, մի խումբ հայրենադարձ զէյթունցիների առաջարկով, Երեւան քաղաքի մօտակայ բարձրադիր վայրում հիմը դրուեց Նոր Զէյթուն թաղամասի կառուցմանը։

Պատմում են, թէ պատմական հերոս Զէյթունն իր չքնաղ բնութեամբ փռուած է եղել բարձրադիր վայրում, լեռների փէշերին։

Ուստի, պատահական չէր զէյթունցի համաքաղաքացիների առաջարկը՝ Նոր Զէյթունի կառուցումն սկսել հենց այս վայրում։

Օրըստօրէ վեր էին խոյանում բարձրայարկ բնակելի շենքերը, հանրակացարանները, հասարակական վայրերը, դպրոցներն ու մանկապարտէզները։

Գեղեցիկ էր նորաշէն Զէյթունի աշխարհագրական դիրքը…

Հեռաւոր երկրներից Երեւան ժամանող զբօսաշրջիկները այցելում էին Զէյթուն, որպէսզի բարձունքից դիտեն Երեւանի գեղեցիկ համայնապատկերը, որտեղից յստակ երեւում էր կանաչների մէջ փայլող Արարատեան դաշտավայրն իր յարակից շրջաններով։

Այցելուները սիրով եւ մասամբ՝ տխուր աչքերով, դիտում էին հայրենի փոքրիկ հողակտորը, որն անչափ մեծ ու ընդարձակ էր պատկերւում։

Մեծ էր երեւում, որովհետեւ՝ հեռու-հեռւում եւ շատ մօտիկ, Արարատ լերան վեհ ու ձիւնածածկ գագաթները մեծութիւն էին սփռում Հայաստան աշխարհին։

Ամառ էր… Երեւանեան շոգ, մի քիչ էլ փոշոտ ամառ…

Արեւի ճառագայթների հարուածներից հոգնել եւ անշարժացել էին ծառերի տերեւները։ Միայն բարդու գագաթներն էին օրօրւում մեղմ օդի հպումից…

Բուհերում, ուսումնական տարեվերջեան պետական քննութիւններից յետոյ, Երեւանի Պետական համալսարանի բանասիրութեան բաժնի ղեկավար պրոֆ. Մկրտիչ Մկրեանը՝ շնորհաւորելով աւարտողներիս, յանձնեց մանկավարժի եւ լրագրողի տիտղոս ներկայացնող վկայականները։

Շատ-շատերի հետ ես էլ աւարտեցի, սակայն, ուսանողական տարիներին բարձր նիշ ստանալու ձգտումս փոխուեց այլ հոգսերի. «Կը գտնե՞մ արդեօք իմ հոգում տարիներին շարունակ փայփայած մանկավարժի պարտականութիւնն իր վրայ կրող՝ ուսուցչուհու պաշտօնը…»։

Ուրախութեամբ եմ յիշում, թէ ինչպէս կարճ ժամանակամիջոցում, նորաշէն Զէյթուն թաղամասում բազմաթիւ շինութիւնների կողքին կառուցուեց երգիծաբան Յակոբ Պարոնեանի անունը կրող համար 59 միջնակարգ դպրոցը։ Քառայարկ, տուֆակերտ դպրոցը համալրուած է բոլոր հարմարութիւններով՝ լուսաւոր, ընդարձակ դասասենեակներ, գրադարան, բժշկի ընդունարան, ճաշարան, մարզասրահ եւ այլն։

Ուզում եմ նշել, որ 3րդ եւ 4րդ յարկերից երեւում էր անսահման հորիզոնի եզրին ուրուագծուած Արարատ լեռը, ստորոտից մինչեւ ձիւնածածկ գագաթները։ Երբեմն, պարզկայ օրերին, յստակ նշմարւում էր նաեւ Արաքս գետը, որն իր արծաթեայ գօտիով ամուր գրկել էր «հսկայ»ին։

Անսահման ուրախ էի, որովհետեւ նորաշէն դպրոցի տնօրէն Կառլէն Թադեւոսեանի դրական ստորագրութեամբ, 1973 թուականի Սեպտեմբերի 1ին, 5րդ դասարանի մատեանը ձեռքիս առաջին անգամ, տնօրէնի առջնորդութեամբ մտայ դասարան…

Յիշում եմ այդ պահը…

Աշակերտները ոտքի կանգնած՝ ուշադիր նայում էին ինձ…

Ես էլ՝ մի քիչ շփոթուած, նայում էի նրանց աչքերին…

Եւ այդ օրուանից լծուեցի աշակերտներին դաստիարակելու եւ մայրենին սովորեցնելու առաքինի գործին։

Դպրոցը դարձաւ իմ երկրորդ ընտանիքը…

Ինչպիսի՜ ոգեւորութեամբ էի ծանօթացնում երեխաներին՝ Յովհ. Թումանեանի, Աւ. Իսահակեանի, Ե. Չարենցի, Պ. Սեւակի, Դ. Վարուժանի եւ այլ անուանի արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրողների հետ։

Սովորական, պայծառ առաւօտներից մէկն էր, մտայ դասարան…

Նախապէս, դասարանի պատերը զարդարուած էին հայ անուանի գեղանկարիչ, գոյների վարպետ Մարտիրոս Սարեանի կտաւների լուսանկարներով։

Այդ օրուայ դասի նիւթն էր՝ Մարտիրոս Սարեանի կեանքն ու գործունէութիւնը։ Աշակերտներից մէկը՝ Յասմիկը, սիրով ներկայացրեց նկարչի կենսագրութիւնը եւ յետագայ փայլուն ուղին։

Նա ասաց, որ մեծանուն նկարիչը ծնուել է Նախիջեւանում, 1880 թուի Փետրուարի 28ին, մահացել է 1972 թուի Մայիսի 5ին։

Ուսանելով Մոսկուայի նկարչական արուեստի դպրոցում, աւարտել է այն բարձր գնահատականներով եւ արժանացել է նկարչի կոչման։

Դասաժամի աւարտին, դեռեւս սարեանական արեւաշող խօսքերի ազդեցութեամբ, իջանք դպրոցի բակը, ուր մեզ սպասում էր բազմատեղանոց ինքնաշարժը։ Քիչ անց Վարպետի տուն-թանգարանում էինք…

Յափշտակուած, զմայլուած դիտում էինք նկարները եւ ակամայից մտածում, թէ ինչպէ՛ս է Վարպետը կարողացել արեւի ջերմութիւնը եւ գոյները տեղադրել կտաւների վրայ…

Դիմացի պատից մեզ էր նայում նրա ինքնանկարը՝ «կախարդական» վրձինը ձեռքին…

Սարեանական արեւներով ջերմացած, դուրս եկանք նկարչի տուն-թանգարանից՝ տանելով մեզ հետ կարմիր արեւներ։

Դարձեալ դպրոց, դասաժամեր…

Երկարատեւ զանգի ղօղանջներով ազդարարուեց ուսումնական տարուայ աւարտը։

Մէկ շաբաթ անց, մի խումբ աշակերտների եւ երեք ծնողների հետ «Զուարթնոց» օդանաւակայանում էինք։ Հրաժեշտ տալով Երեւանին, մետաղեայ աստիճաններով բարձրացանք օդանաւ եւ գրաւեցինք մեզ յատկացուած տեղերը։

Լենինգրադ (Պետերբուրգ), Էրմիտաժ…

Երեւանեան տաք արեւներից յետոյ՝ ամպամած, մառախլապատ, սեւ երկինք…

Հիւսիսային սառը քամին շփուելով Նեւա գետի ջրերին, սառեցնում էր շրջապատը։ Մեր հիւրանոցից նշմարւում էր աշխարհահռչակ «Էրմիտաժ» պատկերասրահ-թանգարանը, որը նախկինում պատկանել է Պետրոս Ա. ցարին, որպէս ձմեռային պալատ։

Բազմաթիւ այցելուների երկա՜ր հերթին մենք էլ միացանք։ Զբօսաշրջիկներով լեփ-լեցուն էին սիւնազարդ ոսկեզօծ սրահները, ուր ցուցադրուած էին հին եւ նոր շրջանի անուանի նկարչների գործերը, որոնք հիացմունք էին պարգեւում այցելուներին։

Շատերի պէս մենք էլ ուշի-ուշով դիտում էինք նկարները եւ մէկ դահլիճից անցնում միւսը։

Յանկարծ կարծես թէ դահլիճը միանգամից պայծառացաւ արեւի ոսկեգոյն շողերով։

Մեր աչքի առջեւ, բարձր պատին, իր վեհութեամբ յենուած էր հայ գեղանկարիչ Մարտիրոս Սարեանի հանրայայտ «Գարուն» կտաւը։

Արեւի շողերը փշուր-փշուր պոկուելով նկարից՝ ողողում էին ողջ շրջապատը, ջերմացնելով այլազգի այցելուներին, որոնք հիացմունքով բարձրաձայնում էին՝ «Հայ է… Մարտիրոս Սարեանն է…»։

Չգիտեմ ինչու՝ ոտքերս առաջ չէին գնում, գամուել էի մեծադիր կտաւի առջեւ, երբ աչքս դիպաւ սպիտակազգեստ մի ռուս «մալական»ի, որի գլուխը ծածկուած էր նուրբ, սպիտակ շղարշով։

Նա նոյնպէս կանգնել էր մեծադիր նկարի առջեւ եւ փոքրիկ քայլերով մօտենում էր, որպէսզի մօտից զգայ եւ շոշափի «Գարուն»ը…

Այդ պահին, սրահի սպասարկուհին մօտենալով նրան, ուզում էր ինչ որ բան ասել, երբ սպիտակազգեստ կինը ձայնը բարձրացնելով եւ ցոյց տալով Սարեանի «Գարուն»ը, ասաց.

– Խնդրում եմ, շատ եմ խնդրում, թողէ՛ք ինձ, որ մի քիչ երկար կանգնեմ այս նկարի առջեւ… Եկել եմ հեռաւոր հիւսիսից, որտեղ չկան այս արեւները, չկան այս գոյները, չկան այս գարունները… Թոյլ տուէք մի քիչ ջերմանամ սարեանական արեւով…

Այնքա՜ն ազդեցիկ էին կնոջ խօսքերը, որ այցելուները մի պահ լռելուց յետոյ իրենք էլ մօտեցան «Գարուն»ին, որպէսզի աւելի շատ վերցնեն արեւի շողերից ու տանեն իրենց հետ հեռու երկրներ՝ այնտեղ շաղ տալու հայկական ջերմ արեւի գոյները։

Հարկ է նշել, որ Մարտիրոս Սարեանի բոլոր գործերն էլ ողողուած են արեւի շողերով եւ գոյների առատութեամբ՝ «Հին Երեւանը», «Արագածը», «Երեկոն Այգում», «Հայելու Առջեւ» եւ այլ «նատիւր մորտ»ներ, որոնք իրենց արժանի տեղն են գրաւել Մոսկուայի «Տրետեակովսակայա Գալերեա» պատկերասրահում։

Տունդարձի օդային ճանապարհին մտորում էինք նշանաւոր նկարիչների թողած անգնահատելի գործերի մասին, երբ ինքնաթիռը՝ ճեղքելով օդի թափանցիկ շերտերը, վայրէջք կատարեց արեւների, քարերի ու սարերի երկիր Հայաստանում, ուր երեւանեան ամառն արդեն մտել էր իր իրաւունքների մէջ։

Ամէնուրեք զգացւում էին Մեծ վարպետի գոյները…

 

ՄԱՐԻ ՄԱՆՈՒԿԵԱՆ Հայոց լեզուի եւ գրականութեան ուսուցչուհի է

ՆՈՐ ԳԻՐՔԵՐ- Վիշտ Ու Տրտմութիւն Ծորող Քառեակներ. «Հեաժեշտի Մեղեդի»

0
0

0108melody

Ս. Մ.

 

Բժիշկ Ալֆրետ Դանիէլեանի անունը գիրքերու աշխարհին մէջ կապուած է թարգմանական-բանասիրական ու բառագիտական-մասնագիտական հրատարակութիւններու։ 1982էն մինչեւ 2014, Թեհրանէն մինչեւ Լոս Անճելըս, ան հրատարակած է վեց հատորներ, որոնք շեշտակիօրէն աղերս ունին հայութեան, մայրենիին ու անոր առնչուող բժշկագիտական կալուածներուն հետ. անոնց շարքին են բժշկագիտութեան ու հոգեբանութեան կալուածներու մէջ գործածուող օտար բառերու հայերէն եզրերու պատկառելի բառարաններ։ Հետեւաբար, երբ թղթատարով հասաւ անոր նորագոյն գրքոյկը՝ «Հրաժեշտի Մեղեդի-Քառեակներ» հատորը (լոյս տեսած 2015ի վերջերուն, Լոս Անճելըս), պահ մը զարմանք ապրեցայ, որովհետեւ նախընթաց վաստակին անյարիր բան մը կար հոն։

Առաջին էջերուն վրայ արագ ակնարկ մը, ապա նաեւ բովանդակութեան ծանօթացումս լուծեցին «հանելուկը»։ Աւելի քան 95 տարիներ իր ետին թողած բժիշկը, այս անգամ իր հոգին ու խոհերն է յանձնած թուղթին։ 110 քառեակներէն շուրջ 80ին տողերէն կը ծորին վիշտ ու մորմոք, որոնց անմիջական պատճառը կորուստն է աւելի քան 60 տարիներու կողակիցին, քանի մը ամիս առաջ։ Կնոջ՝ Սեդային, նուիրուած քառեակներուն մէջ կան բարի ու զուարթ յիշատակներ, անվերադարձ մեկնումին առթած պարապութիւն ու կարօտաբաղձութիւն։ Բաժանման վիշտը յաճախ վերածուած է ցաւի արտայայտութեան կրկներգի. տարբեր էջերու քառեակներ իրարու արձագանգ կու տան նոյն զգացումի դրսեւորումով։

Քառեակները չեն հիւսուած գեղարուեստական գրականութիւն մշակելու կանխամտածումով, թէեւ զուրկ չեն աղուոր պատկերներէ եւ տխրածոր  հոգեվիճակներէ. թուղթին յանձնուած տողերէն կ՛արտացոլայ անընկեր մնացած ըլլալու կսկիծը։ Այսուհանդերձ, մութ ամպերուն մէջէն մերթ կ՛երեւի նաեւ լոյսի գիծ մը. օրինակ՝

Մտքերիս ալեկոծ ովկիանոսում,

Քո յաւերժալոյս յիշատակը

Ինձ տուայտանքից եւ տառապանքից

Խաղաղ ափ տանող յոյսն է միակ։

 

Կողակիցէն բաժնուած ըլլալու հոգեվիճակը որոշ յոռետեսութեամբ պարուրած է գրողի հոգին. ան մերթ ընդ մերթ խորհրդածութիւններ կ՛ընէ այժմու աշխարհի դժբախտ իրականութիւններուն եւ մարդոց միջեւ անբաղձալի յարաբերութիւններէն իր քաղած փորձառութիւններուն մասին, որոնք կը հասնին յաւիտենական հարցեր շօշափելու ոլորտին ու մեղմ խրատականներու.

Կեանքում պէտք է միշտ

æանալ լաւ սովորել.

Հակառակ դէպքում՝

Կ՛ապրես դու տեղքայլ։

 

Քիչ անդին՝

Բարեհամբաւ մարդը

Չի մահանայ երբեք.

Նա է մահացած միշտ,

Որ բարի չի յիշւում։

 

Իսկ զինք շրջապատող աշխարհին պատճառած դառնութիւնը կ՛արտայայտուի այսպիսի խորհրդածութիւններով.

Մեր այս բարդ կեանքում, յայտնի ու ծածուկ

Բոլոր փոքր ու մեծ, տարեց ու մանուկ

Ճամբայ են ընկել ուղեղալուացման,

Ցաւօք, այդպէս է մարդու ապագան։

 

Գրողը չ՛ուրանար, թէ կեանքի ընկերոջ հետ միասին կերտած է երջանկութեան ու ինքնաբաւութեան օրեր, սակայն անոր մեկնումը, այս էջերուն մէջ ընդհանրապէս, մութ ամպերով պատած է անոր հոգիին աչքերը, քօղարկած է երկար ու վաստակաւոր կեանքի մը՝ զաւակներով եւ թոռներով շրջապատուած ըլլալու բերկրանքին փայլուն երեսները։

Ի վերջոյ, «Կեանքը իր ճամբով, մահը իր ճամբով» շանթեան փիլիսոփայութիւնը կրնայ սփոփել վշտացած հոգիները…

Ազգ. Առաջնորդարանը Հրատարակեց Ժագ Ս. Յակոբեանի «Ոսկեհոս Ջրվէժ» Հատորը

0
0

 

 

0000Jacques Hagopian Book2

ԼԱ ՔՐԵՍԵՆԹԱ.- Ազգ. առաջնորդարանը Դեկտեմբեր 2015ին հրատարակեց բանաստեղծ եւ դաստիարակ Ժագ Ս. Յակոբեանի նորագոյն հատորը՝ «Ոսկեհոս Ջրվէժ»ը, որ հաւաքածոյ մըն է հոգեւոր խորհրդածութիւններու եւ չափածոյ ու արձակ ստեղծագործութիւններու։

Հատորին ներածականը գրած է առաջնորդ Մուշեղ արք. Մարտիրոսեան, որ դրուատիքով եւ օրհնութեամբ կ՛անդրադառնայ բանաստեղծի վաստակին. ան կը նշէ, որ «կեանքի փորձառութիւններով հարստացած եւ սպիտակահեր, սակայն հոգիով ու միտքով մի՛շտ երիտասարդ բանաստեղծ, մտաւորական ու Աստուծոյ հաւատարիմ ծառայ Ժագ Ս. Յակոբեանի հետ Արեւմտեան թեմի Ազգային առաջնորդարանիս գործակցութիւնը կ՛ուռճանայ այս հրատարակութեամբ, որուն համար առաջին հերթին փառք կու տանք Աստուծոյ, ապա՝ շնորհակալ ենք ալեհեր ծերունազարդ, բայց տակաւին կայտառ եւ եռանդուն բանաստեղծին»: Առաջնորդը կը նկատէ, որ բանաստեղծին գրիչը շուրջ ութ տասնամեակներէ ի վեր ի սպաս դրուած է հայ մշակոյթին, հարստացուցած է մեր յետ-եղեռնեան սփիւռքահայ գրականութիւնը, իսկ վերջին երկու հատորները՝ երկուքն ալ առաջնորդարանին կողմէ հրատարակութեան արժանացած, լոյս աշխարհ եկան Ցեղասպանութեան 100ամեակին առիթով՝ դառնալով էապէս քրիստոնեայ եւ ուղն ու ծուծով հայ այս հայորդիի ներաշխարհին եւ մտածումներուն

0000Jacques Hagopian Book1

Ներկայացում Վահան Յովհաննիսեանի Երկու Գիրքերուն

0
0

0123mandillionԿԼԵՆՏԷՅԼ.- Համազգայինի Արեւմտեան Ամերիկայի Շրջանային վարչութեան, «Սարդարապատ» գրախանութին եւ «Ասպարէզ» օրաթերթին կազմակերպութեամբ տեղի ունեցաւ Վահան Յովհաննիսեանի «Մանտիլիոն» ու «Մայրամուտ, Որը Պէտք Է Կասեցնել» գիրքերուն ներկայացումը՝ Երեքշաբթի, 19 Յունուար 2016ին, Կլենտէյլի Երիտասարդական կեդրոնին մէջ, ներկայութեամբ գրասէրներու հոյլի մը։

«Ասպարէզ»ի խմբագիր Աբօ Պողիկեան ելոյթ ունեցաւ հակիրճ բացման խօսքով մը եւ անդրադարձաւ Վահան Յովհաննիսեանի կեանքին՝ նշելով, որ Վահանը երիտասարդական աւիւնով լի, անսպառ ներուժով օժտուած, միշտ կայտառ ու աշխոյժ, լայն մտահորիզոնով եւ գիտելիքներու հսկայ շտեմարանով անձ մըն էր: Խմբագիր Պողիկեան պատիւը ունեցած էր Վահանին հետ մօտէն գործակցելու, յատկապէս 1989-1994 թուականներուն, Դաշնակցութեան գործունէութիւնը Հայաստանի ու Արցախի մէջ ծաւալելու ընթացքին՝ կիսելով անոր հետ պատմական նշանակալի պահեր:

Ծանօթ է, որ Վահան Յովհաննիսեան հալածուած ու բանտարկուած էր, ապա բանտի ճաղերէն դուրս՝ եղած էր Դաշնակցութեան գործիչ ու Գերագոյն մարմինի անդամ: Քաղաքական գործիչի իր հանգամանքով, ան այցելած էր շատ երկիրներ, եղած էր խորհրդարանի անդամ կամ նախագահի խորհրդատու, մինչեւ իսկ՝ Գերմանիոյ մօտ Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպան՝ շատ կարճ ժամանակով մը, որ ընդհատուեցաւ Վահանի վաղահաս մահուան պատճառով:

Դոկտ. Ռուբինա Փիրումեան հրաւիրուած էր ներկայացնելու «Մանտիլիոն»ը, որ ռուսերէնով գրուած, սակայն հայերէնի ու անգլերէնի թարգմանուած է:

Դոկտ. Փիրումեան յաջող կերպով անդրադարձաւ գիրքի բովանդակութեան՝ ամբողջական պատկերացում մը տալով «Մանտիլիոն»ի մասին, որ հինգ հարիւր էջ հաշուող լայնածաւալ վէպ մըն է:

Նշենք, որ դոկտ. Փիրումեանի զեկոյցը պիտի հրատարակուի ամբողջութեամբ «Ասպարէզ»ի յառաջիկայ թիւերէն մէկուն մէջ:

Յաջորդ բանախօսն էր ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ եւ քաղաքական ներկայացուցիչ Արմէն Ռուստամեան, որ «Մայրամուտ, Որը Պէտք Է Կասեցնել» հատորին ընդմէջէն՝ դիպուկ ու անմիջական պատկերներով ներկայացուց Վահանը, ըլլալով անոր գաղափարի ընկերը, գաղափարական եւ քաղաքական դաշտի վրայ հալածուած ճակատագրակիցը՝ մնալով մի՛շտ պատնէշի վրայ:

Թէ ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս Վահան կրցած էր ժամանակ գտնել գրելու եւ ստեղծագործելու՝ առեղծուածային կը թուէր Արմէն Ռուստամեանի համար, որովհետեւ, անոր խօսքերով՝ Վահան իր ամբողջ էութեամբ կլանուած էր հայրենիքի ներքաղաքական իրադարձութիւններով եւ դաշնակցականի երդումին հաւատարիմ՝ կը գործէր իր դաւանած կուսակցութեան ի նպաստ, իր անձնական մասնագիտութենէն անջատ. սակայն շնորհիւ իր անյագ ընթերցասիրութեան՝ վերածուած էր «Շրջուն հանրագիտարանի» մը՝ նպաստելով իր քաղաքական աշխարհայեացքի ձեւաւորման: Յատկանշականն այն էր, որ Վահան օժտուած էր պայծառամտութեամբ, զոր ժառանգած էր իր հօրմէն՝ Էտիկ Յովհաննիսեանէն. երկուքն ալ՝ զոյգ բեւեռներ, որոնք զիրար կը գերակշռէին իրենց մտային բացառիկ կարողութիւններով: Նոյնիսկ հակառակորդներուն կողմէ սիրուած ու յարգուած էր Վահան, իր մտածողութեան ու  առարկայապաշտ մօտեցումներուն համար:

Այս բոլորին կողքին, դասախօսը անդրադարձաւ Վահանի անմիջականութեան եւ «հիւմոր»ին, նոյնիսկ բանտի ճաղերու ետին իր սրամիտ արտայայտութիւններուն, իր ամբողջական ու լիարժէք մարդու յատկանիշներուն՝ ափսոսալով, որ «Աւա՜ղ, մենք չափից դուրս շուտ կորցրինք Վահանին»:

Այս տպաւորիչ ձեռնարկին իրենց բաժինը բերին Նայիրի Փանոսեան՝ ասմունքելով Ժ. Ս. Յակոբեանի «Մենք»ը, եւ դաշնամուրի վրայ Նանօր Տէր Պետրոսեան՝ նուագելով Պախէն հատուած մը:

Աւարտին ներկաները առիթ ունեցան օրինակներ գնելու Յովհաննիսեանի զոյգ գիրքերէն՝ «Մանտիլիոն»էն եւ «Մայրամուտ, Որը Պէտք Է Կասեցնել»էն:

Վահան Յովհաննիսեան մաս կը կազմէր մերօրեայ յեղափոխականներու այն փաղանգին, որ Հայաստանի վերանկախացումէն ետք՝ Դաշնակցութեան պատմութիւնը երփնագրեցին Հայաստանի մէջ, մանաւանդ՝ առաջին 25ամեակի մութ ու լուսաշող էջերու կերտումով:

Իր վառ յիշատակը հայրենիքի թէ Սփիւռքի գաղափարի ընկերներուն ու սիրելիներուն մօտ կը մնայ անշէջ ու պայծառ, ինչպէս՝ իր անձը:

 

(Համազգայինի թղթակից)

Վահան Յովհաննիսեանի «Մանդիլիոն» Վէպի Կապակցութեամբ

0
0
Լուսանկարը՝ ՆՈՐԱ ԵԱԳՈՒՊԵԱՆի

Լուսանկարը՝ ՆՈՐԱ ԵԱԳՈՒՊԵԱՆի

 

ՌՈՒԲԻՆԱ ՓԻՐՈՒՄԵԱՆ

 

Եթէ մտածում էք, որ այստեղ ձեզ պիտի պատմեմ Վահան Յովհաննիսեանի «Մանդիլիոն» վէպը, 486 էջ, ո՛չ, դա իմ ոճը չէ: Ես պիտի փորձեմ քննարկել վէպը եւ եթէ կարողանամ ձեր մէջ արթնացնել ցանկութիւնը, մղումը վէպը կարդալու, ինքներդ մտնելու այդ 1980 տարեկան գաղտնիքը առեղծանելու խճճոցի մէջ, ուրեմն յաջողել եմ:

Վէպը սկսում է մի ոչ պատահական եւ արդէն կասկածելի երեւացող մեքենայի արկածից կամ ինչպէս Հայատանում են ասում՝ աւտովթարից, որի հետեւանքով հիւանդանոց է փոխադրւում վէպի հերոսուհի Անի Մորանի մահամերձ մեծ հայրը՝ գնդապետ Ռալֆ Կոտերեանը: Եւ ո՞ր հիւանդանոցը, ի զարմանս ինձ, հէնց այստեղ, մեր քթի տակ, Verdugo Hills Hospital: Առաջին ապշած տպաւորութեանս հետեւում է երկրորդը՝ մանրամասն պատկերացումը La Crescenta, Glendale, Hollywood, Encino, աշխարհագրական իմաստով, որ տարածւում է ամբողջ Southern California՝ մինչեւ Fresno, Las Vegas ու նոյն մանրամասնութեամբ ներկայի ու անցեալի բնակավայրերի՝ Յիսուս Քրիստոսին ժամանակակից Երուսաղէմից ու Բեթղեհէմից մինչեւ 15րդ դարում թուրքերի պաշարման տակ տուայտող Կոստանդնուպոլիս ու ներկայի Մոնթրէալն ու Վիեննան: Վահան Յովհաննիսեանը ե՞րբ էր հասցրել բնիկի պէս իւրացնել այդ վայրերը: Բայց ինչո՞ւ զարմանալ: Միթէ Հայր Ղեւոնդ Ալիշանը երբեւէ ապրե՞լ էր Պատմական Հայաստանում, որ գիտէր նրա ամէն մի գիւղն ու քաղաքը, սարն ու քարը, գետն ու առուն, ձորն ու անտառը, ամէն մի անկիւնը՝ իր տաս մատների պէս: Դրանով չի վերջանում: Վայրերի նկարագրութիւնները ընդելուզուած են տեղի ու ժամանակի մարդկային յարաբերութիւննների ու համընկնող ու հակասող քաղաքական ու ընկերային գաղափարների ու դէպքերի զարգացումների ցանցով:

Հետաքրքիր է, որ հեղինակը ընտրել է աւելիով խօսակցական եւ քիչ նկարագրական ոճը: Կարծես ֆիլմի սցենար է գրուած: Եւ պատկերացնում եմ, թէ որքան զգայացունց շարժապատկերի է կարելի վերածել այս գործը: Պատկերացրէք ամերիկեան լրտեսական, ոստիկանական, ոճրային ֆիլմերը: Ընդհանրապէս կողմերը սահմանափակ են լինում: Այստեղ սարդի ոստայն է, ու թելերը՝ FBI, Glendale-ի եւ Fresno-ի Police, Homeland Securiy, 9-11, Իսլամական շարժում՝ միջնադարեան վայրագ ու մոլեռանդ արշաւանքներից մինչեւ «Գայլի վոհմակ» ու ծայրայեղ իսլամիստներ, «Կիսալուսնի եղբայրութիւն», Երիտասարդ մուսուլմանների ուսանողական միութիւն, հայ եւ իսլամ յարաբերութիւններ, հայ-ադրբեջանական յարաբերութիւններ ու Արցախեան պայքար, որի մէջ ներքաշուած էր ինքը, ռուս կայսերական քաղաքականութիւնը Կովկասում:

Յովհաննիսեանի համոզմամբ հայկական կոտորածները մինչեւ 1923 «Գայլի վոհմակ»ի ռազմավարութեան արդիւնքն է եղել, որի ընթացքում, ինչպէս ինքն է գրում՝ «Այլադաւանների զանգուածային կոտորածները դադարեցին լինել ռազմական վերնախաւի իրաւունքը եւ վերածուեցին թուրքական կենսակերպի ամենաթողութեան մատնուած՝ հասարակ թուրքից մինչեւ իշխանաւորներ» (367): Այստեղ, առ ի բացատրութիւն ասեմ, որ Վահանի պատկերած «Գայլի վոհմակ»ը նոյնը չէ, ինչ «Գորշ գայլեր»ը (The Gray Wolves), որոնք 1960ականներին ստեղծուեցին Թուրքիայում եւ որոնց ընդյատակեայ գործողութիւններին որոշ չափով ծանօթ ենք այսօր:

Հետաքրքիր է հեղինակի տուած մեծ կարեւորութիւնը Իսլամիստ շարժումին, որ պատկերւում է որպէս սարսափազդու համաշխարհային կազմակերպութիւն: Նրա գործիչները ամէն տեղ են՝ Փաքիստան, Աֆղանիստան, Թուրքիա, Ադրբեջան, Վրաստան ու մինչեւ Ամերիկա, մանաւանդ՝ Լոս Անջելես: Ու սոսկալի վայրագութեամբ գործած ոճիրները, տանջահար սպանութիւնները, կարծես հէնց այսօրուայ ԴԱԷՇն է յիշեցնում. նրանք սպաննում են չարչարելով եւ անդամահատելով եւ զոհի ճակատին դանակով խզարած M նշանն են դրոշմում, իսկ գլխաւոր դերակատարը, ոչ զարմանալի, ի հարկէ, թուրք է, զոհին չարչարելու ու սպաննելու իր դժոխային հնարքներով: Եւ ի՞նչ է այդ M տառի տեսքով նշանը՝ գրքի վերջերում է պարզւում: Դա տառ չէ, այլ գայլի երկու ցցուած ականջների ուրուագիծն է՝ ի նշան «Գայլի վոհմակ»ի (366):

Այս իսլամիստների թշնամին այլահաւատներն են, ասում է Յովհաննիսեանը, մանաւանդ՝ քրիստոնեաներն ու հրեաները, որոնց ամէն գնով պիտի վերացնել աշխարհից, պիտի կործանել նրանց հոգեւոր արժէքները, որպէսզի իսլամ ճշմարիտ կրօնը տիրի: Այդ ճամբին, պիտի գտնել ու ոչնչացնել Մանդիլիոնը, որը վէպում քրիստոնէութեան հիմքն ու խորհրդանիշն է ներկայացւում: Ուրեմն վէպի մէջ հայերն են թիրախը, քանի որ նրանք են պահպանում Մանդիլիոնը: Ահմադ Անվարը, «լուռ æիհադի», մարտական առաքելութիւն կատարող ահաբեկչական խմբի գլխաւոր ղեկավար, գնդապետ, իր հետեւորդներին զգուշացնում է «դաշնակներ»ի մասին, որոնք, ասում է, շատ են Լոս Անջելեսում եւ պիտի մեր թիրախը դառնան. նրանք էին, որ «Նեմեսիս»ի գործողութիւններով ոչնչացրին «Գայլի վոհմակ»ի ղեկավարներին (162):

Ուրեմն այսպէս, Verdugo Hills հիւանդանոցից ու կեանքի վերջին վայրկեանները ապրող Կոտերեանի իր թոռնուհուն՝ Անիին փոխանցած կցկտուր գաղտնիքից, որին մօտենալու պատճառով է ինքը ահաբեկման ենթարկուել, Անին ներքաշւում է այդ թնջուկի շուրջ հիւսուած ոստայնի մէջ: Եւ բացւում է կծիկը մի ահաւոր բարդ առեղծուածի, որ քակւում է թել առ թել եւ լուծւում է ու չի լուծւում վէպի վերջին էջերում:

Վահան Յովհաննիսեանը վէպը գրել է ռուսերէնով, որ հրատարակուել է 2013ին, յետոյ թարգմանուել է հայերէնի եւ անգլերէնի: Բայց ինչո՞ւ ռուսերէն: Չէ՞ որ հեղինակը նոյն հմտութեամբ տիրապետում էր հայերէնին: Ես կ՛ասէի, Վահանը իր առջեւ խնդիր է դրած եղել այս սահմռկեցուցիչ ոճրային պատմութեան ընդմիջից հայի դատը, իրական, չխեղաթիւրուած պատմութիւնն ու ապագայի տեսլականը աշխարհին եւ աւելի շեշտուած՝ ռուսին հասցնելու: Բայց, չգիտեմ: Աւելի լաւ չէ՞ր լինի, եթէ պատմագէտ ու հնագէտ, վարպետ պրպտող ու վերլուծող Վահան Յովհաննիսեանը հայ ժողովրդի պատմութիւնը տար ի՛ր մեկնաբանութեամբ, որին ես համաձայն եմ լիովին, առանձին մէկ հատորով, փոխանակ երկար փակագծեր բացելու – երբեմն, ա լա Յակոբ Օշական, 50 էջանոց ելոյթ, զեկոյց, բացատրութիւն մի դէպքի կամ երեւոյթի մասին – եւ ընթերցողի ուշադրութիւնը բուն նիւթից ու դէպքից շեղելու:

Այդ առանձին պատմական ակնարկը Վահան Յովհաննիսեանի հաճելի եւ առինքնող ոճով, կարող էր փոխարինել այն դասագրքին, որ մինչեւ օրս էլ Հայաստանում չեն համարձակւում գրել: Օրինակ Յովհաննիսեանը գրում է.

«Պատերազմի աւարտից յետոյ մեծ տէրութիւնների կառավարութիւնները ծախեցին Անդրանիկին եւ Հայաստանը, բայց Հայաստանի մարտիկները չզլացան ծախել իրենք իրենց… Այդ մարտիկները ազգայիններն էին՝ դաշնակները: Նրանք մարտնչում էին յանուն Հայաստանի եւ յանուն հայ ժողովրդի, որովհետեւ չգիտէին, թէ ուրիշ ինչ կերպ կարելի է պայքարել կեանքի, արժանապատուութեան եւ հայրենիքի համար» (52)։   Ի միջիայլոց այս դաշնակ անուանումը շատ է կրկնւում հայերէն տարբերակում: Չեմ հաւատում, որ դա ռուսերէն բնագրի հարազատ թարգմանութիւնը լինի: Հեղինակը՝ այդ ծաղրող ու նսեմացնող, բոլշեւիկներից մնացած եւ Հայաստանում սովորութիւն դարձած եզրը, հազիւ թէ գործածէր իր իսկ դաւանած կուսակցութեան համար:

Վէպի ուսումնասիրութեան իմ աղբիւրը եղել է գրքի հայերէն թարգմանութիւնը: Բնականաբար, թարգմանական տարբերակը քօղարկում է բնագրի լեզուային եւ ոճային իւրայատկութիւնները: Ուրեմն դրանց մասին հնարաւոր չէ խօսել. իսկ այս թարգմանութիւնը, չէի ասի որ լաւագոյն կերպով է կատարուած: Տպագրական սխալներ շատ կան, իսկ տեղանունների մէջ ռուսերէնը աւէրներ է գործում: Հոնոլուլուն դառնում է Գոնոլուլու, Սան Օաքինը՝ Սան Խոագին, կամ Յիսուսին պարոն է կոչում՝ առնուազն տիար կոչելու փոխարէն եւ այլն: Դեռ չեմ խօսում դաշնակ բառի մասին:

Վէպի կառոյցը չնայած բարդ, բայց բաւական մտածուած, հզօր ու հաստատուն է դրուած: Պարզ է, որ վէպում ժամանակագրական կարգ չի պահպանւում: Ժամանակակից դէպքից կարելի է ցատկել ետ՝ մինչեւ Յիսուսի խաչելութիւն, առաջ՝ մինչեւ Կոստանդնուպոլսի անկումը, Բիւզանդիոնի վերջին կայսրի՝ Կոստանդին XI-ի յուսահատ պայքարը եւ օսմանցի Մեհմեդ Բ.ի յաղթանակն ու թոյլ տուած վայրագութիւնները, եւ այսպէս՝ յետ ու առաջ, որ ի հարկէ չի խանգարում. սովորել ենք ոճրային, ոստիկանական ֆիլմերի flashback-երին: Ուրեմն վէպի մէջ հնագոյն իրադարձութիւնը բորոտի սոսկալի հիւանդութեամբ տառապող Անտիոքի Աբգար թագաւորի նամակն է Յիսուսին եւ Յիսուսի պատասխան նամակն ու խոստումը եւ դրա հետ ուղարկած սրբապատկերը, Յիսուսի անձեռակերտ դիմապատկերը կամ անձեռակերտ դաստարակը, որ Մանդիլիոն է կոչուել: Իսկ նորագոյնը՝ հէնց մի քանի տարի առաջ, որ սկսել է Գլենդելից եւ աւարտուել Երեւանում:

Մանդիլիոնը՝ գրքի վերնագիրը ու պատումի թնջուկը, որի գոյութիւնն անգամ այսօր որոշ գիտնականների կողմից առասպել է համարւում, վէպի մէջ 1980 տարի պահուել է, թշնամիներից պաշտպանուել եւ հետաքրքիր ձեւով պահպանուել է հայ ասպետների ու պահապանների կողմից, որոնք անդամներն են եղել գաղտնի օթեակի: Այս սուրբ պաշտօնը երդումով փոխանցւում էր արու զաւակին կամ մի քաջարի, նուիրեալ եւ վստահելի հերոսի կամ հոգեւորականի: Դա, ի հարկէ, հասկանալի է: Հայ ժողովրդի պատմութեան ընթացքը անցել է այր մարդկանց դերակատարութեամբ. գոնէ այդպէս է ներկայացուել: Բայց Վահանը այստեղ աւելի արդար է եղել: Սրբակերտի գաղտնիքը յաջորդ սերնդին փոխանցելու մէջ դերակատարութիւն են ստանձնում տիպար կանայք: Շատ անգամ մայրն է խողովակը: Հոգեւոր ժառանգութիւն՝ աւանդութիւն, պատմութիւն, առաքելութիւն, մօրից է զաւակին անցնում: Զաւակը երդւում է ծառայել Մանդիլիոնին՝ որպէս օթեակի, եւ 15րդ դարուց յետոյ՝ Վիշապի օթեակի անդամ (237):

Տպաւորիչ է Յովհաննիսեանի անսահման երեւակայութիւնը, բայց աւելի կարեւոր է նրա աշխարհիմացութիւնը, խորը գիտելիքները ո՛չ միայն վերջին դարերի, բայց եւ հնագոյն Արեւելքի պատմութեան, աւանդութիւնների, մարգարէութիւնների քրիստոնէական ու մահմեդական ուսմունքների մասին: Ու նրա ստեղծած կերպարները արտայայտում են այդ մտքերը, բացատրում: Եւ սրանք առասպելներ չեն՝ ասում է կերպարներից մէկը, այլ հնագոյն գիտելիք (222): Մի տեղ, Աբգար թագաւորրի պատուիրակ Անանը խօսում է Յիսուսի խօսքերի ազդեցութեան մասին. «Յիսուսը խօսեց, եւ ես մի ակնթարթ յետոյ զգացի, թէ ինչպէս է նրա ձայնը հոսում հոգուս մէջ, ինձ համակում տարօրինակ երանութեամբ» (105): Եւ Անանը տեսնում է, թէ ինչպէս է լոյսը բարձրանում եւ ցրում խաւարը…

Մի ուրիշ տեղ,  Յուդան՝ Յիսուսին մատնելուց եւ նրա տանջալից խաչելութիւնից յետոյ, որ հեղինակը ականատեսի աչքերով պատմում է մանրամասնօրէն, փորձում է արդարանալ: Ախր նա ինքն էր այսպէս ուզում: Ի՛նքը: Եթէ ինքը չուզենար, ոչ մի բան էլ չէր լինի: Ինքն իրեն զոհեց: Ինքը կամաւոր մահուան գնաց: Իսկ ես պիտի պատասխան տամ: Հա՞: Իսկ չէ՞ որ առանց ինձ այդ անձնազոհութիւնը լումայի արժէք չէր ունենայ (146): Յուդայի դաւաճանութեան մասին վարկածներ եւ մեկնաբանութիւններ շատ կան: Պարզ է, որ Վահանը դրանք էլ է սերտել եւ ընտրել իր համար ընդունելին, աւելի մօտ Gnostic-ների մեկնաբանութեան: Երեւի Վահանը հասցրած է եղել Յուդայի Աւետարանն էլ կարդալ:

Վէպը բաւական ծանր է, լիակատար կենտրոնացում է պէտք լարուած ոստայնի մէջ չխճճուելու համար, բայց մերթ ընդ մերթ արձագանգում է Վահանի քաղցր հումորն ու դիպուկ դիտարկումը: Ինչպէս Լիլիթ Գալստեանը կ՛ասէր՝ «վահանաւարի, անկաշկանդ, բայց երբեք չցաւացնող հումորը»։ Կը ցանկանայի երկու օրինակ մէջբերել: Առաջինը Անանի պատմածից է Աբգար թագաւորին, ուրեմն մօտ 2000 տարեկան ծիրանի մասին. բայց կարծես հէնց այսօրուայ վիճակն է նկարագրում.

«Prunus Armeniaca, երգեցիկ ասաց նա, «նշանակում է ընդամէնը հայկական սալոր, բայց հնչում է ինչպէս կարեւոր հռոմէական սենատորի անուն: Յարգում են մեր հայկական միրգը: Այդ հռոմէացիների պատճառով մեր ծիրանը թանկացել է. յոյները արկղերով են առնում: Տանում, Անտիոքում եռակի թանկ գնով վերավաճառում են: Իսկ մեր անբան վաճառականներն ալարում են՝ տանեն, իրենք հարստանան: Դրանով նրանք, տէր իմ, ձեզ են զրկում օրինական եկամուտներից» (99):

Երկրորդը մեր օրերի երեւոյթ է, ձեզանից ովքեր Երեւան ճամբորդած լինեն, անպայման այդ տպաւորութիւնը արձանագրած կը լինեն. ինքնաթիռի անիւները դեռ նոր էին հպւում թռիչքուղուն, երբ ուղեւորները իրար անցան եւ սկսեցին վերին դարակներից հանել իրենց ծանրումեծ ձեռքի բեռները՝ անտեսելով ուղեկցորդուհիների յուսահատ զգուշացումները: Անին, որ ոչ մի տեղ եւ երբեք նման բան չէր տեսել, սկզբում կարծեց, թէ մարդիկ շտապում են ինքնաթիռից իջնել: Բայց Վիգէնը բացատրեց, որ դա ուղղակի ազգային բնաւորութեան առանձնայատկութիւններից է: Թէ որտեղից է յայտնուել եւ ինչու, ըստ Վիգէնի, ոչ ոք չի կարող ասել: Անին մտածեց, որ Վիգէնի խօսքի մէջ թերասածութիւն կայ (397):

Հեղինակի կերտած կերպարները բազմազան են, շատ անգամ վիպային յօրինուածքներ, բայց նաեւ պատմական ծանօթ դէմքեր, ինչպէս Աբրահամ Անկիւրացին: Ես նրան գիտէի UCLA-ի հայագիտականի մեր ուսումնասիրութիւններից, իր «Ողբ ի վերայ առման Կոստանդինոպոլսոյ» երկարաշունչ բանաստեղծութիւնով: Բայց արի ու տես, որ Աբրահամ Անկիւրացին, Օշին Իշխանի եւ Ամբրոջիօ Կոնտարինիսի հետ միասին (նաեւ մի պատմական դէմք) գտել են 944ից Կոստանդնուպոլսում թաքնուած Մանդիլիոնը (249) եւ ժամանակին դուրս հանել, փրկել այն թուրքերի կողոպուտից: Եւ թէ ո՞ւր է տարուել, որտե՞ղ է պահուած: Մանդիլիոնը պէտք է գտնուի, որովհետեւ ինչպէս Աբրահամ Անկիւրացին է պատգամել, նա է պահապանը, հովանաւորը հայ ժողովրդի:

Մանդիլիոնի անցած ու չանցած ճամբան չպիտի գծեմ, միայն ասեմ, որ հէնց Անկիւրացու «Ողբ»ի ծածկագիր ուղեցոյցը բանալի է ծառայում, ու գտնւում է նրա հաւանական թաքստոցը, որ վէպի մեր ժամանակների հերոսներին՝ իրար ջերմ սիրահարուած Անիին ու Վիգէնին ու նրանց քայլերին ուշի ուշով հետեւող իսլամի մարտիկներին, նոյնիսկ FBI-ի ամերիկահայ գործակալին Հայաստան է բերում (378):

«Գտնել թէ չգտնել: Շարունակել այնքան չարչարալից փնտռտուքը, որ դարեր շարունակ զոհեր է խլում ու այնքան սիրելիների կեանքի գնով է վերջացել», մտորում է Անին, որ ինքն էլ է արիւնարբու մարդասպանների թիրախ դարձել: Թողնում եմ ընթերցողին:

Շատ հաւատացեալ քրիստոնեայ պիտի հնչեմ, եթէ խօսքս վերջացնեմ այն նշանաբանով, գաղտնաբառով, որ Մանդիլիոնի՝ կամ աւելի նեղ իմաստով, Քրիստոսի երկրորդ գալու կապակցութեամբ արձագանգում է վէպի ամբողջ ընթացքում ու որոշում Մանդիլիոնի ճակատագիրը՝ «մեր թանկ գանձից լուսեղէնը օրն է Նրա Վերադարձի»:

 

 

 

–Լուսանկարը՝ ՆՈՐԱ ԵԱԳՈՒՊԵԱՆի

Viewing all 1707 articles
Browse latest View live




Latest Images